ۇلتتىق سانانى تاريحي سانا ءتىرىلتىپ، تۇلەتە الادى دەسەك، تەرەڭ تامىردان جەلى تارتقان قاستەرلى جادى جاڭعىراتىن ساتتە ساليقالى ۇستانىممەن شەشىمىن تابۋعا ءتيىستى كەلەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق تاريحقا شىنايى ءارى دايەكتى كوزقاراس قالىپتاستىرۋ جۇمىسى ەكەنى انىق.

شىن مانىسىندە ءبىز كۇنى كەشە عانا تاريحى تونالعان، جادىسى جو­عال­عان پۇشايمان جۇرتقا اينالا جاز­دا­عانبىز. سوڭعى ءۇش عاسىردىڭ مۇع­دا­رىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسى XVIII عاسىردىڭ باسىنداعى «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنان باستاپ، حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جار­تى­سىنداعى اشارشىلىق پەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، ۇلت زيالىلارىنىڭ ءدۇر­كىن-دۇركىن رەپرەسسياعا ۇشىراۋ زۇل­ماتىندا سۇراپىل جاراقات الدى. كسرو حالىقتارىنىڭ تاريحي ساناسىن ويرانداعان توتاليتارلىق رەجىمنىڭ پارمەندى جۇرگىزگەن قيتۇرقى ساياساتى ۇلتتىق جادىنى جاڭىلدىرۋعا جۇيەلى باعىتتالعانى بەلگىلى.

ەگەر قاپەلىمدە ءبىر ادام قاتتى سوققى الىپ، ەسىنەن ايىرىلىپ قالسا، ونى ەمدەۋدىڭ ءوزى ۇزاققا سوزىلادى، ال تۇتاس حالىقتىڭ ساناسى زاقىمدانسا، مۇنى قالپىنا كەلتىرۋگە از ۋاقىت كەتپەسى انىق. بۇل باعىتتا سوڭعى وتىز جىلدا قىرۋار جۇمىستار جۇزەگە اسىرىلعانى قوماقتى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە ءمۇم­كىندىك تۋدىردى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان «مادەني مۇرا»، «حالىق تاريح تولقىنىندا»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ستراتەگيالىق باعدارلامالارى قاساڭ تۇسىنىكتەرگە سوققى بەرىپ، ۇلتتى رۋحاني تۇلەتۋگە نەگىز قالادى. بۇل باعىتتا سوڭعى 30 جىلدا ەلىمىزدە ءارتۇرلى اۋقىمدى جوبالار جۇزەگە اسىرىلدى، حالىقتىڭ جادىن جاڭعىرتۋعا ەكپىن بەرىلدى.

بۇل باعىتتاعى سوڭعى جىلداردا اتقارىلعان ماڭىزدى باستامانىڭ ءبىرى جوشى ۇلىسى – التىن وردا تاريحىن حالىقپەن قاۋىشتىرۋ، بايتاق مۇرانى زەردەلەپ دارىپتەۋ جۇمىسى بولدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

توتاليتارلىق رەجىم كەزىندە حال­قىمىزدىڭ جادىنان كونە تاريحى­مىزدىڭ وسىناۋ قاھارماندىق كەزەڭىن مۇلدە ءوشىرىپ، ۇمىتتىرۋ ءۇشىن جازا مەن تسەنزۋرانىڭ اۋىر تۇرلەرىن قولداندى. 1944 جىلى التىن وردا تاريحىمەن شۇعىلدانۋعا كوكپ وك قاۋلىسىمەن تىيىم سالىنىپ، جازالاۋ ناۋقانى باس­­­تالدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورشىپ تۇرعان كۇننىڭ وزىندە جوشى، ەدىگە، وراق، ماماي، سىپىرا جىراۋ سەكىلدى قاھارمان تۇلعالاردىڭ ارۋاعىنا قارسى مايدان قاتار جۇرگىزىلدى. قازاق، قاراقالپاق، نوعاي، تاتار، باشقۇرت، تەلەۋىت سەكىلدى باۋىرلاس ەلدەردىڭ ورتاق مۇراسى – «ەدىگە» تاريحي ەپوسى تالقاندالىپ، ءارحيۆتىڭ تۇنەگىنە تاستالدى. تاريحي جىرلار شوعىرىن زەرتتەگەن الكەي مارعۇلان، مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆ، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ سىندى كوپتەگەن قازاق عالىمدارى پارتيا قاۋلىسىمەن «ورەسكەل ساياسي قاتەلىگى ءۇشىن» قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­رادى. باۋىرلاس حالىقتاردىڭ كور­نەكتى عالىمدارى دا، جىردى ايتىپ ءجۇر­گەن مايتالمان جىرشىلارى دا ايىپ­­تالىپ، ناقاق جازالاندى.

الايدا حالىق ارۋاقتى حاندارى مەن ايبىندى باتىرلارىن قاتال زاڭمەن تى­يىم سالىنعانىنا قاراماستان، ءاز تۇتىپ قۇرمەتتەپ كەلدى، «جىلىمىق كەزەڭ» باستالعاندا وسى جابىق تاقىرىپقا باتىلدىقپەن بارعان سەرگەك تۇلعالار بولدى. ماسەلەن، مۇزجارعىش كەمەدەي سىرەسكەن توڭدى تالقان ەتكەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «التىن وردا» تاريحي تريلوگياسى حالىقتىڭ ءوز تاريحىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن ءدۇر سىلكىندىرىپ وياتتى.

دەگەنمەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان­نان كەيىن التىن وردا تاقىرىبى بىردەن تۇبەگەيلى زەرتتەۋدىڭ ارناسىنا ءتۇسىپ كەتە قويماعانىن ايتا كەتۋ ءلازىم. بۇل رەتتە وتان تاريحىنىڭ ور­تا­عاسىرلىق قاباتىن يگەرۋگە ۇلكەن دايىندىق قاجەت ەكەنى ايقىن جايت. ايتكەنمەن، جوشى ۇلىسى تاريحىن قازىرگى عىلىمي جەتىستىكتىڭ دەڭگەيىندە يگەرۋگە مۇمكىندىك دەر كەزىندە كەلدى دەپ ويلايمىز.

التىن وردانىڭ قازاق حاندىعىنىڭ جانە قازىرگى قازاقستاننىڭ تاريحي باستاۋى رەتىندەگى قىزمەتى العاش ەلباسىنىڭ «ۇلىتاۋ سۇحباتىندا» (2014), سونداي-اق 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى شارالارىنداعى سويلەگەن سوزىندە: «قازاق حاندىعى التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ايتىلعان ەدى.

ال 2019 جىلى قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جولداۋىندا التىن وردا­نىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلدى. بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى «ۇلىتاۋ-2019» حالىقارالىق تۋريستىك فورۋمدا ۇلى­تاۋدى «قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى التىن بەسىگى، قازاقس­تاندىقتار قادىرلەيتىن تاريحتىڭ كۋا­گەرى» دەپ باعالاپ، XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قازاق دالاسىندا حاندىق بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۋىسىندا ۇستاعان جوشى حاننىڭ كىندىگىنەن تاراعان قاھارمان اۋلەتتىڭ مەملەكەتتىك داستۇرىمىزدەگى جەتەكشى ورنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ەدى. ودان كەيىن التىن وردانىڭ مەرەيتويى ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى بىرقاتار يگى ءىس-شارا ارقىلى اتاپ ءوتىلدى. بۇل ماڭىزدى باستاماعا قازاقستان ۇكىمەتى مەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىن ايرىقشا اتاپ ايتقان ءجون.

بۇل باعىتتا  عىلىمي قۇرىلىم­دار­دىڭ ىشىندە تۇركى اكادەمياسى التىن وردا تاقىرىبى بويىنشا ءبىر­قاتار عىلىمي مونوگرافيا جاريالادى. اكادەميا 2017 جىلى «كەنتايدان ۇلىتاۋعا دەيىن: تاريحي جادىنىڭ جاڭعىرۋى» اتتى حالىقارالىق ەكسپەديتسيا، سونداي-اق 2019 جىلى پاريجدە يۋنەسكو-مەن بىرلەسىپ «ۇلى دالا: مادەني مۇرا جانە الەم تاريحىنداعى ءرولى» اتتى حالىقارالىق فورۋم، تارازدا 1269 جىلعى تالاس قۇرىلتايىنىڭ 750 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق اۋقىمدى عىلىمي ءىس-شارا وتكىزدى. اكادەميا جوبالارى اياسىندا راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميع-ات-تاۋاريح»، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، شاراف-اد-دين ءيازديدىڭ «زافار-نامە» سياقتى تاريحنامالىق ەسكەرتكىشتەرى اۋدارىلىپ، جارىققا شىقتى.

بۇل باعىتتاعى جاقسى جاڭالىقتىڭ ءبىرى رەتىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ شەشىمىمەن جوشى ۇلىسىن زەرتتەيتىن ارنايى عىلىمي ينستيتۋت اشىلعالى وتىر. ينستيتۋتتىڭ باستى مىندەتى – ورتا عاسىرلار مەن جاڭا داۋىردەگى قازاقستاننىڭ سايا­سي، ەتنومادەني، الەۋمەتتىك جانە اسكە­ري تاريحىنىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىن كە­شەندى زەردەلەۋ. بۇل باعىتتىڭ تۇ­جىرىمداماسى بويىنشا زەرتتەۋ نى­سانىن جوشىدان باستاپ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىعا دەيىنگى تاريحي كەزەڭ ساباقتاستىقتا كىرەدى. ينستيتۋت­تىڭ الدىندا الدىمەن دەرەكتانۋ، ارحەولوگيا، نۋميزماتيكا سالالارىنا قاتىستى اۋقىمدى مىندەتتەر تۇر.

بۇگىندە قوعامىمىزدا وسى داۋىرگە قاتىستى تاريحي زەرتتەۋلەرگە، كورنەكتى البومدار مەن دەرەكتى فيلمدەرگە، شىنايى عىلىمي جانە عىلىمي-تانىمدىق تۋىندىلارعا دەگەن قاجەتتىلىك ءوسىپ كەلەدى. جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ينس­تيتۋت مەملەكەت باسشىلىعى جۇكتەگەن وسى مىندەتتەردى ورىندايدى دەپ سەنەمىز.

جالپى العاندا، بۇگىندە ۇلىق ۇلىس تاريحىن زەرتتەيتىن قازاقستاننىڭ ءوز مەكتەبى قالىپتاسا باستادى دەۋگە نەگىز بار. ەلىمىز ۇلىق ۇلىستىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالۋدا. بۇل رەتتە، مەملەكەتتىلىك تاريحىن التىن وردادان تاراتاتىن ءارتۇرلى ەلدىڭ عالىمدارىنىڭ دا عىلىمي الەۋەتىن بىرىكتىرىپ، ورتاق مۇرانى بىرلەسە زەرتتەۋ اسا ماڭىزدى. وسى رەتتە، قازان عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ ادىستەرىمەن تاجىريبە الماسۋ با­عىتتارىن دا قا­راستىرۋ قاجەت دەگەن ويدامىز.

سونىمەن قاتار پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن التىن وردا داۋىرىنە ارنالعان اۋقىمدى تاريحي كينوفيلمدى تۇسىرۋگە دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.

بۇدان وزگە، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقس­تاندىق جانە شەتەلدىك تاريحشى عا­لىمدار قازاقستاننىڭ 7 تومدىق اكا­دەميالىق تاريحىن ازىرلەۋدە. بۇل ىرگەلى ەڭبەكتىڭ 3 تومى تولىعىمەن التىن وردا تاريحىنا ارنالادى. شىن­تۋايتىندا، 2014 جىلعا دەيىن مۇنىڭ ءبارى ورىندالمايتىن ارمان سياقتى كورىنەتىن ەدى، بىراق ۋاقىت تالابى قاجەت­تىلىكتى تۋدىرىپ، قاستەرلى تاريحىمىز تۇگەندەلە تۇسۋدە.

ۇلىتاۋدا مەموريالدىق كەشەندى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، بىرقاتار يگى شارا اتقارىلدى. بۇل تۇرعىدا، قاراعاندى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ اتقارعان وراسان زور جۇمىسىن ارنايى اتاپ وتكەن ءجون. اتاپ ايتقاندا، وسى قىرۋار ءىستىڭ ناتيجەسىندە كۇللى الەم ايگىلى شىڭعىس اۋلەتىنىڭ جەر بەتىندەگى جالعىز ايعاعى بولعان كيەلى كەشەن – جوشى حان كەسەنەسىنىڭ ۇلتى­مىزدىڭ ۇياسى ۇلىتاۋدا ساقتال­عانىن ءبىلدى. ۇلىتاۋ اۋدانى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تۋريستىك ورتالىققا اينالدى. كەلەسى مىندەت –تاريحي-رۋحاني ماڭىزى زور ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى ەس­كەرتكىش كەشەندەردى يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزۋ بولسا كەرەك.

التىن وردا مەملەكەتىنىڭ جارعى-ءتۇزىمىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ ءتۇرلى ۇلت-ۇلىس وكىلدەرى، ارقيلى ناسىلدەر مەن ءدىني نانىم-سەنىم وكىلدەرى ءبىر شاڭىراق اياسىندا جاراستىقتا ءومىر سۇرگەنىن زەرتتەۋشىلەر تياناقتى دالەلدەپ كەلەدى. حالقىمىزدىڭ جاتتى جاتىرقامايتىن ۇيلەسىمدىلىك پەن ۇندەستىكتى ارداقتايتىن ىزگىلىكتى ءداستۇرىنىڭ ءتۇپ-تامىرى التىن وردا داۋىرىندە تۇبەگەيلى قالىپتاسىپ شىڭدالعانى انىق. قازىرگى گەنەتيكا عى­لىمىنىڭ جەتىستىگى كوپتەگەن قا­زاق رۋىنىڭ باستاۋىن ۇلىق ۇلىستىڭ داڭق­تى داۋىرىنەن تاراتاتىن كونە شەجى­رە­لەردىڭ اقيقاتتىعىن راستاپ وتىر. جالپى، قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالىق تاريحى مەن شەجىرەلەرىن التىن وردا تاريحى كونتەكستىندە قاراستىرعان ءجون. سەبەبى قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇ­­رامىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ ءبىر­قاتارى التىن وردا قۇرامىندا بولعان وزگە تۇركى حالىقتارىندا مولىنان ۇشىراساتىنى بەلگىلى. بۇل ورايدا قازاق حالقى كوشپەلى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قالالىق نەگىزدەگى تۇركى-مۇسىلمان وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرى دە بولعان دەۋگە دالەل جەتكىلىكتى. بەركە حاننىڭ يسلام مادەنيەتىن ەنگىزۋ ءۇردىسى ءاز-جانىبەك تۇسىندا قۋاتتانىپ، يسلام مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ورنىعا ءتۇستى. وسى تۇستان باستاپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە كونە ءتۇر­كىلىك داستۇردەن تۇركى-مۇسىلماندىق ءما­دەنيەتكە بەت بۇرعان جاڭا تۇرپاتتى وركەنيەت قالىپتاسا باستادى.

ۇلى دالانىڭ تامىرلى تاريحى ارقىلى قازاقستان ەۋرازيانىڭ گەو­گرافيالىق ورتالىعى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ەڭ الدىمەنەن، ساۋدا جولدارى مەن مادەني قۇندىلىقتاردىڭ الماسۋ تورابى – «ەۋرازيا جۇرەگى» رەتىندە قابىلدانۋدا. البەتتە، التىن وردا – بۇل جاي عانا مەملەكەتتىك قۇ­رىلىم ەمەس، ول بۇگىندە ءبىز «ەۋرا­زيالىق» نەمەسە «پوستكەڭەستىك» دەپ اتايتىن كەڭىستىكتىڭ بارلىق دەرلىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنا ارقاۋ بولعان وركەنيەتتىك ماتريتسا.

ۇلىق ۇلىستى زەرتتەپ زەردەلەۋدىڭ يگەرىلمەگەن باعىتتارىنىڭ ءبىرى – شار­ۋاشىلىق جانە ەكونوميكالىق اس­­پەكتىلەرى. قازىر قايتا جاڭعىرعان جىبەك جولىنا يەلىك ەتكەن، شىعىس پەن باتىستى، تۇستىك پەن تەرىسكەيدى باي­لانىستىرعان التىن وردانىڭ قۋاتتى ەكونوميكاسى بولعانى بەلگىلى. التىن وردا ءداۋىرىنىڭ ساۋدا-ساتتىق جولدارى مەن الەۋەتىن زەردەلەگەندە نۋميزماتيكا سالاسىن قاراستىرۋ ماڭىزدى. سول ارقىلى ۇلىق ۇلىستىڭ داۋىرلەۋ جانە قۇلدىراۋ كەزەڭدەرىنە ناقتى ايعاقتار تابا الامىز.

جالپى العاندا،  XVIII-XX عاسىر­لار­دا تاريح ساحناسىنا شىعىپ، حالىق­تاردى قۇلدىققا سالىپ قاناۋ جانە ءما­دەنيەت­تەرىن قيراتۋعا نەگىزدەلگەن كەيبىر «كلاسسيكالىق» يمپەريالاردان التىن وردا مەملەكەتى تۇبەگەيلى وزگەشەلەنەدى. مىسالى، كوپتەگەن يمپەريالار وزدەرى جاۋلاپ العان ەلدەردىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن، ەلدى مەكەندەرىن وزگەرتۋ ارقىلى ۇلت جادىن جويۋعا تىرىسقانى تاريحتان بەلگىلى. ال قۇرامىنداعى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ءتىلى مەن دىنىنە، سالت-ءداس­تۇرىنە ەشقانداي قىسىم جاساماعان ۇلىق ۇلىس ولاردىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە زور ۇلەس قوس­تى. ۇلكەن كونتينەنتتىڭ بىرقاتار مەم­لەكەتتەرى مەن حالىقتارىنا دامۋ جولىن اشىپ، جاڭعىرتۋشى جاسامپاز قىزمەت اتقاردى.  سوندىقتان ۇلىق ۇلىس – ءبىرىن-ءبىرى جويۋشى ەمەس، كە­رىسىنشە، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرۋشى «ءما­دەنيەتتەر موزايكاسىن» قولدايتىن، ورنىق­قان ءارى ءتيىمدى مەملەكەت تەتىگى ارقى­لى قالىپتاسقان تۇتاس جۇيە. ول مەم­­­لەكەتتىڭ تەتىگى – مەريتوكراتيا پرين­­­­­تسيپىنە، سونداي-اق ۆەرتيكالدى باس­­­­قارۋ مەن ادامنىڭ جەكە تۇلعاسىنا قۇر­­مەتپەن قاراۋدىڭ ۇيلەسىمىنە نەگى­ز­دەلگەن ەدى. سوندىقتان ۇلىق ۇلىس تا­ري­­حىنان قازىرگى جاھاندانۋدىڭ، گۋمانيزم يدەيالارىنىڭ، ادام قۇقىقتارى ءمار­تەبەسىنىڭ العىشارتتارىن بايقاۋعا بولادى.

وسىناۋ ۇلى ەۋرازيالىق وركەنيەتتى تۋعىزعان پاسسيونارلىق قۋات كەزىندە كوشپەندىلەردەن مۇرا بولىپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. الەۋمەتتانۋدىڭ اتاسى يبن حالدۋننىڭ تۇجىرىمدارىنا سايكەس «اسابيا» تەرمينى ء(بىز ونى بۇگىن «پاسسيونارلىق» دەپ ءجيى قولدانامىز) اۋەلدە ءدال وسى كوشپەلىلەر قوعامىنا ءتان بولعان. كوشپەلى جۇرتتىڭ تابيعي بەلسەندىلىگى ناتيجەسىندە قالا مادەنيە­تىمەن دامىعان وركەنيەتتەر پايدا بولدى.

قوعامدىق سانانىڭ وسى جاڭا پايىم­دارىنىڭ ناتيجەسىندە التىن وردا ءداۋىرى مەن ونىڭ باي مۇراسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىشكى عانا ەمەس، سىرتقى ساياساتىنىڭ دا فاكتورىنا اينالۋدا. اتا-بابالارىمىزدىڭ وسيەتتەرىنە سايكەس قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا حالىقارالىق ارەناداعى تەڭدىكتى ساقتاۋ مەن بىتىمگەرشىلىك جولىن ۇس­تانۋدا.

تاريح قوعامدىق سانا فاكتورى بول­عاندىقتان، ماڭىزدى ماسەلەلەرگە ارنايى توقتالۋ قاجەت، سەبەبى كەيبىر ءوتىمدى تاقىرىپتاردى بۇرمالاپ ساۋ­دالاۋ بۇگىنگى كۇنى ادەتكە اينالعان. اي­تالىق، شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى، حاندارىمىزدىڭ باباسى جوشىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ءاۋ باستا جالعان داقپىرت تارالعان. جوشىنىڭ باۋىرى شاعاتاي ايتتى دەگەن وتىرىك وسەك­ ۇلىقبەك سىندى ورتاعاسىرلىق ءبىر­قاتار تانىمال تاريحشى تاراپىنان الدەنەشە رەت تەرىسكە شىعارىلسا دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەيبىر تاريحشى مەن پۋبليتسيستەر سول مالىمەتتەردى جاۋاپسىزدىقپەن قولدانىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا، جوشى ۇلىسىنىڭ ميراسىن ءبىزدىڭ تاريحي مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى رەتىندە قابىلداپ جاتقان تۇستا، بۇل ماسەلەنىڭ تازا عىلىمي سيپاتىمەن قوسا ساياسي استارى دا بار ەكەنىن ەسكەرگەن ابزال. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتى دايەكتىلىكپەن ىجداعاتتى تۇيىندەپ، نۇكتە قوياتىن ۋاقىت جەتتى. وسىعان وراي، جوشى شىڭعىس حاننىڭ تۋعان ۇلى جانە ونىڭ زاڭدى مۇراگەرى دەگەن بۇلتارتپاس تاريحي فاكتىنى تۇجىرىمداما ەتكەن ورىندى. ەگەر ول ۇلى قاعاننىڭ سۇيىكتى بەلبالاسى بولماعاندا شىڭعىس حاننىڭ وزىنەن كەيىنگى ەكىنشى تۇلعا رەتىندە مارتەبەگە كوتەرىلىپ، الىپ يمپەريانىڭ جارتىسىن بيلەپ، ۇلىستاردىڭ ىشىندەگى قۋاتتى ءارى ەڭ اۋقىمدى دەشتى قىپشاق – ۇلى ەۋرازيالىق مەملەكەتىنىڭ يەسى بولار ما ەدى.

جوشىنىڭ تاريحي تۇلعاسى مەن ونىڭ ساياسي مۇراسىن زەرتتەۋ باعىتىندا ءالى دە قىرۋار جۇمىستار كەزەك كۇتىپ تۇر. الدا، دالىرەك ايتقاندا، 2025 جىلى جو­شىنىڭ تاققا وتىرعانىنا 800 جىل تولادى. وسىعان وراي، اتاۋلى كۇنگە قاتىستى دايىندىق جۇمىستارىن بۇگىن­نەن باستاعان ابزال.

وقۋلىقتارعا جوشى مەن ونىڭ ۇلىسى تۋرالى شىنايى دەرەكتەر ەن­گىزىلۋى كەرەك، ءاربىر قازاقستاندىق وقۋ­شى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ التىن وردا، تالاس قۇرىلتايى، جوشى، باتۋ، بەركە، قايدۋ، وزبەك حان جانە ءاز-جانىبەك تۋرالى دەرەكتەردى ءبىلىپ ءوسۋى كەرەك. جالپى، عۇمىرناماسى قازاقستان تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىس­تى جوشى، بەركە جانە قايدۋ سىندى تاريحي تۇلعالاردىڭ مۇراسىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە جانە ناسيحاتتاۋعا باسا نازار اۋداراتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل تاراپتا، تۇركى اكادەمياسى جوشى مەن بەركەگە ارنالعان ەكى عىلىمي مونوگرافيا جاريالادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا، ياعني 1990-جىلدارى قىزبالىققا سالىنىپ تاريحي مالىمەتتەرگە بايلانىستى ءتۇرلى قيالي ميفكە بوي الدىرۋ وتكىنشى ءبىر كەزەڭ رەتىندە ەستە قالارى حاق، دەگەنمەن ارادا 30 جىل ءوتىپ كەمەلدەنۋ كەزەڭىنە اياق باسقاندا، وسى «سابيلىك سىرقاتتان» ارىلىپ، تاريحقا دەگەن ءادىل ءارى بايىپتى كوزقاراستى قالىپتاستىراتىن ۋاقىت كەلدى دەپ ويلايمىز.

ارينە، ۇلىق ۇلىس – التىن وردا تاقىرىبىن تەرەڭ ءارى عىلىمي تۇرعىدا بەيتاراپ زەرتتەي وتىرىپ، ۇلىق ۇلىس مۇراسىن ساۋاتتى تۇردە ناسيحاتتاۋ قا­جەت. بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ قالالارىنداعى كوشەلەر مەن داڭعىلدارعا ۇلىق ۇلىس تاريحىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمدەرىن بەرۋ قاجەت. ەڭ از دەگەندە، ەلوردادا ۇلىس ءداۋىرىنىڭ قۇجاتتارىن، كونە تەڭگەلەرى مەن قارۋ-جاراقتارىن جاقىننان كورىپ، بايتاق تاريحىمىزدىڭ التىن ءداۋىرى جايىندا قىزىقتى دەرەكتەرمەن تانىسا الاتىن ۇلىق ۇلىس مۇراجايى قۇرىلۋى كەرەك.

قوعام التىن وردا تاريحىنىڭ سيۋ­جەتتەرىنە نەگىزدەلگەن جوعارى ساپالى فيلمدەردى كۇتۋدە. قازاقستانداعى كينوتەاترلاردا كورسەتىلەتىن كەز كەل­گەن تاريحي فيلمگە ۇلكەندەردەن باس­تاپ جاسوسپىرىمدەرگە دەيىن تولىق كە­لە­تىنى بەلگىلى. ياعني قوعامنىڭ ۇلتتىق تاريحقا دەگەن سۇرانىسى وتە جوعارى. سوندىقتان، ءبىز جاقىندا ەكراننان ۇلىق ۇلىس تاريحى تۋرالى تاماشا تۋىندىلار كورەمىز دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇل كورەرمەندەرگە وزدەرىنىڭ وتكەن تاريحى تۋرالى ماقتانىش سەزىمىن وياتىپ، بولاشاققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندىرۋگە ىقپال ەتەدى دەپ ويلايمىز.

ءيا، بولاشاققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى ارقاشان وتكەننىڭ ماقتانىشىنا نەگىزدەلەدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق سا­نانىڭ نەگىزىن ءدال وسى قازىنالى تاريح قۇرايدى دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى. تاريحىمىزدى، ونىڭ قۇندى­لىقتارى مەن مۇراتتارىن ءبىلۋ ءبىزدىڭ قايدا بەت تۇزەگەنىمىزگە جانە كىم بول­عى­مىز كەلەتىنىنە تىكەلەي بايلانىس­تى. مىنە، سوندىقتان ءبىزدىڭ قى­سىل­تاياڭ شاعىمىزداعى ۇلتتىق تاريح سا­لاسىنداعى مەملەكەت ساياساتىن اي­قىندايتىن تاريحشىلارعا، ونەر ادامدارىنا جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە تۇسەتىن جاۋاپكەرشىلىك وراسان زور بولسا كەرەك.

وسى تۇرعىدا مەملەكەت باسشىسى بەكىتكەن «ۇلتتىق رۋحاني جاڭ­عىرۋ» جوباسى تاريحي سانانى قالىپ­تاستىرۋعا، وتكەنىمىزدى زەردەلەپ، شىنايى كوزقاراستى دامىتۋعا، وسى سا­لاداعى اكادەميالىق عىلىمنىڭ جە­تىس­تىكتەرىن ناقتىلاۋعا ىقپال ەتەدى. ءبىز ستراتەگيالىق ماڭىزى جوعارى وسىناۋ ۇلتتىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا وتاندىق عالىمدار مەن شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى بارلىق كۇش-جىگەرىن سالادى دەپ سەنەمىز.

دەرەككوزى: egemen.kz

دارحان قىدىرالى

Abai.kz