بiرەۋلەردiڭ اۋزىنان "كورەگەن كوسەم", "ۇلى كوشباسشى", "ۇلت سەركەسi" سياقتى ءسوز شىقسا بولعانى، نۇرتاستىڭ جۇرەگi زىرق ەتە قالادى. ويتكەنi بۇل ءسوزدi ەستي-ەستي قۇلاعى ابدەن سارسىلعان. وسىنىڭ ءبارi جاي الدامشى، وتiرiك سوزدەر ەكەنiنە، جارامساقتار تاۋىپ جۇرگەن جالعان ماداق ەكەنiنە دە كوزi جەتiپ بولعان. ەڭ باستىسى، جاڭاعى ماداق سوزدەردiڭ تاساسىندا ازۋ تiسi اقسيىپ، "ديكتاتور" دەگەن ءسوز تۇرعانىن دا جاقسى بiلۋشi ەدi. تاقتا وتىرعاندا "مەن ديكتاتورمىن، ابايلاڭدار!" دەپ كiم ايتا قويار دەيسiڭ. ولار قاشاندا "توڭكەرiس كوسەمi", "حالىق قامقورى", "ۇلت سەركەسi" سەكiلدi بۇركەنشiك اتتاردى پايدالانادى.

سوناۋ شىعىس تۇركiستاندا تۋىپ-ءوسiپ، اتاجۇرتقا سوڭعى ون جىلدىڭ اينالاسىندا كوشiپ كەلگەن نۇرتاس قىتايداعى "كوسەمدەر" ءداۋiرiنiڭ بiرتالايىن-اق باستان وتكەرگەندi. باعىنىشتى بودان جۇرتتىڭ قولدان "قۇداي" جاساپ الىپ، كەيiن سودان قۇتىلا الماي الەك بولاتىنى دا وعان جاقسى تانىس ەدi. نۇرتاستىڭ ماماندىعى - تاريحشى. سوندىقتان ول تەك قىتاي "كوسەمدەرi" عانا ەمەس، "مەملەكەت دەگەنiڭ - مىنا مەن" دەيتiن XIV-ليۋدوۆيكتەن تارتىپ، كەشەگi گيتلەر مەن ستالينگە دەيiنگi دۇنيەجۇزi ديكتاتورلارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن بiرشاما بiلەتiندi. نۇرتاستىڭ اتاجۇرتقا كوشiپ كەلۋiنiڭ ماقساتى دا، بiر جاعى، كۇن ساناپ دiلiنەن، تiلiنەن اجىراپ بارا جاتقان ۇرپاعىن امانىندا ۇيiرiنە قوسۋ بولسا، ەكiنشi بiر كوزدەگەنi - كوسەمسiز، ديكتاتورسىز، قولدان جاسالعان قۇدايسىز ەلدە ءومiر ءسۇرۋ ەدi.

الايدا بۇل زاماندا كوسەمسiز جەر تابۋ دا وڭاي ەمەس كورiنەدi. ءاسiلi, "كوسەمدەر" مەن "كوشباسشى سەركەلەر" وتارلىقتان تاياۋدا عانا قۇتىلىپ، جاڭادان ەركiندiك العان ەلدەردە بiردەن جامىراپ شىعا كەلەدi ەكەن. ويتكەنi بۇلار بۇرىن جات ەلدiڭ قۇزىرىندا بيلiككە قولى جەتپەي، مانساپقا جارىماي كەلگەن ۇلتتار عوي. سولار ازاتتىققا شىعىسىمەن، ءوز ورتاسىنان الدەبiر كەيقۋاتتى*  تاققا وتىرعىزىپ، توبەلەرiنە كوتەرەدi ەكەن دە، الگi ادام كوپ ۇزاماي "كوسەم" بولىپ شىعا كەلەدi ەكەن. ول ەندi ءجونi ءتۇزۋ كوسەم بولىپ، كوش باستاسا جاقسى عوي. ارادا بiراز جىل وتكەندە جاڭاعى كەيقۋات قىلىشىنان قان تامعان ديكتاتورعا اينالادى. ويتكەنi اركiم كورگەنiن iستەيدi عوي. ونىڭ بiلەتiنi - قوجايىن مەن قۇل. جاڭا ديكتاتور ەندi قانداستارىن قۇلعا اينالدىرعىسى كەلەدi.

قاراپ وتىرساڭىز، مىنا اراب ەلدەرiندە ءدال وسىلاي بولىپتى. ولار وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جەتپiسiنشi جىلدارىندا ەۋروپالىق مەملەكەتتەردiڭ بۇعاۋىنان بوساپ، ارقايسىسى جەكە جەكە ەل بولمادى ما. وتارشىلدار كەتەرiندە ارقايسىسىنا بiر بiر "كوسەم" سايلاپ بەرگەن. سىرت بيلiگi بۇرىنعى قوجايىنداردىڭ قولىندا تۇراتىن قۋىرشاق "كوسەمدەر" عوي باياعى... وزدەرiنiڭ سالىمى مۇنداي زور بولار ما، جەرلەرiنiڭ استى كولكiگەن مۇناي تەڭiزi ەكەن. سول مۇنايدىڭ ارقاسىندا جاڭاعى "كوسەمدەر" مەن ولاردىڭ سىبايلاستارى از جىلدا الپاۋىت بايلارعا اينالىپ شىعا كەلدi. ەندi بiراز جىلدان سوڭ جاڭاعى "كوسەمiڭiز" - قىلىشىنان قان تامعان ديكتاتور.

نۇرتاس كەيدە iشiنەن "بiر كەزدە ءوز وركەنيەتiمەن دۇنيەنi تامساندىرعان اراب ەلدەرi كەيiنگi كەزدە نەگە كوش سوڭىندا قالىپ قويدى" دەپ تاڭعالۋشى ەدi. بiر كەزدە ەرتەگiدەي اسەر قالدىراتىن ەجەلگi باعدات، مىسىر، شام شاھارلارى نەگە كورiنگەننiڭ قولجاۋلىعىنا اينالدى؟ سويتسە، بايقۇس ارابتار وتارشىلاردىڭ قۇرىعىنان قۇتىلار-قۇتىلماستا، ارقايسىسى ۇزاق جىل بiر بiر ديكتاتوردىڭ تابانىنىڭ استىندا جاتىپتى عوي.

ديكتاتور جەردەن شىعاتىن قازىنابايلىقتىڭ ەسەبiنەن ءوزi عانا بايىپ، تۋىستارى مەن سىبايلاستارىن بايىتىپ قانا قويسا، وعان كونەسiڭ عوي. ودان ءوربيتiن زارداپ باسقادا. ديكتاتور - قوعام دەنەسiنە تۇسكەن جەگi قۇرت. ول قوعامدى وسiرمەيدi. شەكسiز بيلiك وزiنە تابىنۋدى تۋدىرادى. ال تابىنۋ مەن جاعىنۋ - ەگiز. ديكتاتور مەملەكەت قىزمەتiنە قابiلەتتi, تالانتتى، بiلiمدi ادامدى قويمايدى، ءوزiن قولپاشتاپ قوشتايتىن جاعىمپازداردى قويادى. ديكتاتور بيلەگەن ەلدە اقىلدى ادام - بiرەۋ اق. ول - ديكتاتوردىڭ ءوزi. ەندەشە، ول ەلدەن ەكiنشi بiر ۇلى ادامنىڭ شىعۋى مۇمكiن بە؟ اتاماڭىز. بۇل ەلدە مەملەكەت باسقارا الاتىن بiر عانا ادام بار. ول دا - ديكتاتوردىڭ ءوزi... كۇنكورiس نە iستەتپەيدi?! جارامساق اقىندار وسىلاي دەپ ولەڭ جازادى. جاعىمپاز، جالعان عالىمدار ديكتاتوردى جەر كوككە سيعىزباي ماقالالار جاريالايدى. ەندەشە، مۇنداي جالعان قوعام كەرi شەگiنبەگەندە قايتەدi?!
اۋەل باستان ءۇش قۇرىلىقتىڭ (ازيا-ەۋروپا-افريكا) توعىسىنا ورنالاسقان اراب دۇنيەسi قاشاندا قايشىلىقتارعا تولى ولكە سانالاتىن. تۇرعىن حالقى اينىعىش، بۇزىلعىش، جولدان تايعىش بولۋشى ەدi. سولاردى ءتۇزۋ جولعا سالۋ ءۇشiن، جاراتۋشى بۇل ايماققا پايعامبارلاردى دا كوپ جiبەرگەن. ەڭ سوڭعى پايعامبار مۇحاممەتتiڭ دە (س.ع.س.) ارابتاردى بiرلiككە كەلتiرiپ، ەل قاتارىنا قوسىپ كەتكەنiنە دە ون بەس عاسىردىڭ ءجۇزi بولىپتى... كەيiن تاققا وتىرعان ديكتاتورلار سول پايعامبارىمىزدىڭ سارا جولىن ۇمىتا باستاعان سياقتى ما، قالاي؟ ولار سوڭعى كەزدە اسپانداعى قۇدايدان گورi استىنداعى مۇنايعا كوبiرەك تابىناتىن بولعان.

نە عاجاپ، بىلتىر، ياعني، ححI عاسىردىڭ ون بiرiنشi جىلى اراب ەلدەرiندە ۇلكەن سiلكiنiس بولدى. اراب دۇنيەسiنiڭ كەمەرiنەن اسىپ، تەڭiزدەي تولقىعانى سونشا، جولىنداعى بوگەتتiڭ ءبارiن بۇيىم قۇرلى كورمەي، سول قاتاردا ديكتاتورلاردى دا بiرiنەن سوڭ بiرiن ۇشىرىپ اكەتتi.

سوعان قاراعاندا، جاراتۋشى يەم اقشاعا تابىنعان ديكتاتورلاردىڭ اراب دۇنيەسiن قالاي بۇلدiرگەنiن كۇندەلiكتi باقىلاپ-كورiپ وتىرعان سياقتى. ولاردى جونگە سالۋ ءۇشiن، جاراتۋشى بۇل جولى ارابتارعا پايعامبار جiبەرگەن جوق (پايعامبارلار ليميتi مۇحاممەتپەن اياقتالعان). بۇل جولى ۇلى جاراتۋشى ارابتىڭ اپتاپتى كۇن ساۋلەسiنە ازداپ قانا "ازاتتىق نۇرىن" قوسىپ ەدi. ارابتىڭ قانىندا ۇلتتىق رۋح بولىپ تاسىعان دا، قۋىرشاق "كوسەمدەردi" قاڭباق قۇرلى كورمەي تاقتان ۇشىرعان دا - جاراتۋشى جiبەرگەن سول عاجاپ نۇر بولاتىن.

تاقتان ۇشىپ تۇسكەن سوڭ بايىپتاپ قاراساڭىز، جاڭاعى ديكتاتورلار جارامساقتار كوككە كوتەرiپ دارiپتەگەندەي "ۇلى" دا ەمەس، "كەمەڭگەر" دە ەمەس، "كوشباسشى" دا، ەشكiم ورنىن باسا المايتىن دانىشپان دا ەمەس، قاتارداعى كوپ پەندەنiڭ بiرi ەكەن. پەندە بولعاندا، ادامگەرشiلiك، ار-ۇياتتان، قاناعاتتان جۇرداي، سايتان ازعىرىپ، iبiلiس يەكتەگەن كۇناھاردىڭ ءوزi... وزدەرi مۇنداي سۋجۇرەك، قورقاق بولار ما! زاۋال شاعى جاقىنداپ، ومiرمەن قوشتاسار ساتتە كوپشiلiگi اسكەري ادامعا ءتان ەرلiك ولiممەن دە ولە المادى اۋ!
ءاسiلi, ديكتاتور دەگەنiمiز كiم دەسەڭiز، ول - وزiمشiلدiك پەن تويىمسىز اشكوزدiكتiڭ شىڭىنا شىققان ادام. وندا قاناعات، راقىم، iزگiلiك دەگەن بولمايدى. جەگەن سايىن جەي بەرسەم، جۇتقان سايىن جۇتا بەرسەم دەيدi. ول نە iستەسە دە، تەك ءوزi ءۇشiن iستەيدi. ماسەلەن، ول الدەبiر ءشول دالاعا اپارىپ، قالا سالۋى مۇمكiن. بiراق ونى باعىنىشتى حالقى ءۇشiن سالدى دەپ وتىرسىز با، قاتەلەسەسiز، ول قالانى دا الەمدi تاڭعالدىرۋ ءۇشiن، ءوز باسىنىڭ داڭقى ءۇشiن سالادى... اتتاپ باسساڭ سونىڭ ەسكەرتكiش مۇسiندەرi, كوشە تولعان سونىڭ سۋرەتتەرi... اراب ەلدەرi جايىندا ءسوز ەتكەندە، ليۆيا مەملەكەتiنە ارنايى توقتالماسا بولمايدى. سەبەبi ديكتاتۋرانىڭ شەشەك اتىپ، ناعىز گۇلدەنگەن جەرi - وسى ليۆيا. ديكتاتور كاددافي بۇل ەلدi قىرىق ەكi جىل بيلەپ، وتكەن كۇزدە عانا تاقتان تايدى. جاي كەتكەن جوق اۋ، التى ايعا سوزىلعان قاندى قاقتىعىس سوڭىندا كوتەرiلiسشi ساربازدار قولىنان وققا ۇشتى. 1970 جىلى ليۆياداعى اسكەري توڭكەرiس كەزiندە وكiمەت باسىنا كەزدەيسوق كەلگەن 28 جاستاعى تالانتتى وفيتسەر جاسى جەتپiسكە جەتكەنشە، قولىنداعى بيلiكتi ەشكiمگە بەرمەگەن عوي. كاددافيدiڭ بيلiككە كەلۋiندە قاپى جوق اۋ. ونىڭ سورى - بيلiكتەن قاي كەزدە كەتۋدi بiلمەۋiندە. باسىندا كەرولدi تاقتان تايدىرعان توڭكەرiسشi قايراتكەر رەتiندە تانىلدى دا، ودان بiرتە بiرتە "ۇلت كوسەمiنە", ودان كادiمگi ديكتاتورعا اينالدى. دارا بيلiك قوعام دەنەسiنە جەگi قۇرت بولىپ ءتۇستi دە، ليۆيانى دا كوكتەتكەن جوق، كاددافيدiڭ دە تۇبiنە جەتتi.
نۇرتاس جاقىندا ديكتاتوردىڭ قازاسىنان كەيiن تۇسiرiلگەن دەرەكتi فيلمدi تاماشالادى. كوز الدىڭنان كاددافي ءومiرi تiزiلiپ ءوتiپ جاتادى. مiنە، اسكەري فورماداعى، جاسى ءالi وتىزعا iلiنە قويماعان، سىمباتتى، جاس وفيتسەر. جۇزiندە شاتتىق نۇرى ويناپ، ءماز بولا كۇلiپ تۇر. جاي وفيتسەر ەمەس، توڭكەرiس كوسەمi, ۇلت قاھارمانى. الدا ونى "اراب ەلدەرiنiڭ ليدەرi", "افريكا ەلدەرiنiڭ كوشباسشىسى" دەگەن مارتەبەلi اتاقتار كۇتiپ تۇر. ول ءوزi ەكi لاگەرگە دە تانىمال. "افريكادا سوتسياليزم ورناتۋشى" دەگەن داقپىرتپەن سوۆەت وداعىنىڭ قۇرمەتiنە بولەنسە، ليۆيا مۇنايىنىڭ ارقاسىندا كاپيتال دۇنيەسiمەن دە تiل تابىسىپ، ەسەپ شوتىنا ميللياردتار قۇيىلىپ جاتقان iرi الپاۋىتقا اينالىپ ەدi.

نە ءۇشiن ەكەن، دەرەكتi فيلمدەگi بەينەسiنە قاراپ وتىرساڭىز، ديكتاتور مۋامار كاددافي تىم تەز قارتايىپتى. باياعى سىمباتتى جاس وفيتسەردەن iز دە قالماعان. الپىسقا كەلگەندە ارسالانعان شال! الدە باسى ارتىق بايلىقتان، الدە ماڭايىنداعى قاپتاعان قالىڭ ايەلدەن... كاددافيدiڭ كۇزەت گۆاردياسى كiلەڭ قىز كەلiنشەكتەن قۇرالعان ەكەن. بۇل دا ۇلت كوسەمiنiڭ «مiندەتiن» اۋىرلاتا تۇسكەنi كورiنiپ تۇر.

سونىمەن، پولكوۆنيك كاددافي ليۆيا تاعىندا ون جىل ەمەس، جيىرما جىل ەمەس، وتىز جىل ەمەس، تابانداعان قىرىق ەكi جىل وتىرىپتى. ەگەر ول العاشقى ون جىلدان سوڭ، جارايدى جيىرما جىلدان سوڭ دەيiكشi, ءوز ورنىن ابىرويمەن باسقا بiرەۋگە وتكiزسە، ليۆيا تاريحىندا اتى التىن ارiپپەن اق جازىلاتىن ادام. امال نە، ولاي iستەۋگە ءوزiمشiل پەندەشiلiگi جiبەرمەدi عوي. ناتيجەدە، كاددافي باستاعان ات توبەلiندەي ەليتا بايىعان ۇستiنە باي بەردi, ال بۇقارا حالىق قايىرشىلىققا بەلشەسiنەن باتا بەردi. اقىرىندا، iشتە دە، سىرتتا دا كاددافيدiڭ ەش قادiرi قالعان جوق. بۇقارا حالىق كەشە ءوز قولدارىمەن جاساپ العان "قۇدايدان" ەندi قۇتىلا الماي الەك. بۇل كەزدە جاراتۋشى جiبەرگەن "ازاتتىق نۇرى" ليۆيا حالقىنىڭ دا قانىن تۋلاتا باستاعان. ەگيپەتتەن سوڭ كوپ كەشiكپەي ولار دا اتويلاپ اتقا قونىپ ەدi.

كاددافيدان حالىقتىڭ بەزiنگەنi سونشا، كوپ ۇزاماي ۇكiمەت اسكەرiنiڭ ءوزi كوتەرiلiسشiلەر جاعىنا شىعىپ كەتتi. ديكتاتور ەندi ءوز حالقىمەن كورشi ەلدەردەن اسكەر جالداپ سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. افريكادا نە كوپ - جۇمىسسىز جۇرگەن قاڭعىباستار كوپ. سولاردىڭ قولىنا قارۋ ۇستاتىپ، ءوز حالقىنا قارسى ايداپ سالدى اۋ! اقشانى اياماپتى. جالدامالى اسكەردiڭ ءار كۇنi مىڭ دوللاردان اينالعان كورiنەدi.

قاشانعى ادەتتەرiنشە، ديكتاتوردىڭ كۇنi باتۋعا تاياعانىن سەزە سالىسىمەن، توڭiرەگiندە جۇرگەن نوكەرلەرi جان جاققا قاشا باستاعان. ەندi بiر قاراسا، انشەيiندە سارايعا سيماي جوڭكiلiپ جۇرەتiن جاعىمپازداردىڭ بiرi قالماپتى قاسىندا. ءوزiنiڭ ەت جاقىن تۋىستارى مەن وتباسى مۇشەلەرi عانا قالىپتى. بۇعان دەيiن ەۋروپالىق وداق اسكەرi مەن كوتەرiلiسشi كوميتەت 48 ساعات iشiندە ەلدەن كەتۋ تۋرالى وعان بiرنەشە دۇركiن ەسكەرتۋ جاساعان دى. بiراق كاددافي ونى تىڭداماي اقىرىنا دەيiن سوعىسا بەردi. ويتكەنi ونى بۇل كەزدە الدى ارتىن ويلاتپايتىن ء"ولiم ەسiرiگi" بيلەپ العان دى.

سوعان قاراماستان، ديكتاتور كاددافيدiڭ جانى تىم ءتاتتi, ءوزi سۇمدىق قورقاق ەكەن. سوڭعى شايقاستا اياعىنان جارالانىپ، الدەبiر بەتون قۇبىرعا كiرiپ كەتiپتi. دەرەكتi فيلمدە ەرەۋiلشi ساربازداردىڭ ونى سيراعىنان ۇستاپ قالاي سۋىرىپ العانىن تiپتi انىق كورسەتەدi. ەگەر دارiگەرلiك جاردەم كورسەتiلسە، كاددافيدiڭ ولمەي تiرi قالۋى دا مۇمكiن ەدi. الايدا ەرەۋiلشiلەردiڭ ديكتاتورعا وشiككەنi سونشا، ونى ورتالىققا جەتكiزبەي، سول ارادا قورلاپ ولتiرگەنi بايقالىپ تۇر. "يتكە - يت ءولiمi" دەگەن وسى.

نۇرتاس تاعى بiر "يت ءولiمiن" وسىدان ەكi ءۇش جىل بۇرىن يراك ديكتاتورى ساددام حۇسەيننiڭ باسىنان كورiپ ەدi. ديكتاتورلاردىڭ قويان جۇرەك قورقاق بولاتىنىنا سوندا تاعى بiر رەت كوزi جەتكەن. "مەن امەريكا اسكەرiن باعداتقا كiرگiزiپ الىپ، بiر اق جويامىن" دەپ بوسكەن "باتىرىڭ" جاۋ اسكەرi قالاعا باسىپ كiرگەندە، بiر ءۇيدiڭ اۋلاسىنان ۇڭگiر قازدىرىپ، سوندا تىعىلىپ جاتىپتى. "ۇلت كوسەمiنiڭ" قادiرi كەتكەنi سونشا، ونىڭ تىعىلعان جەرiن جاقىن كومەكشiلەرiنiڭ وزدەرi اق كورسەتiپ بەردi. ءسويتiپ، بiر ەلدiڭ باسشىسى ساددام حۋسەين وتە ابىرويسىز جاعدايدا قولعا ءتۇستi. نۇرتاس سول كورiنiستەردi تەلەديداردان كورiپ وتىرىپ، "قايران يراك حالقى "كوسەمiم بار" دەپ، سونشا جىل كiمدi توبەسiنە كوتەرiپ كەلگەن؟" دەپ قاتتى تۇڭiلگەنi بار ەدi.

سول ساددام حۋسەين اقىرى سوت ۇكiمi بويىنشا ءولiم جازاسىنا كەسiلiپ، دارعا اسىلدى. سوندا، سۋ جۇرەك ءساددامنىڭ ءوزiن الدا نە كۇتiپ تۇرعانىن بiلە تۇرىپ، سوڭعى وعىن وزiنە جۇمساماي، iننەن iنگە تىعىلعانى ۇيات اق بولدى. ەندi ويلاپ وتىرسا، سول ديكتاتورلار بەيبiت كەزەڭدە تاي جەگەن بورiدەي كۇپيiپ جۇرگەنi بولماسا، باسىنا كۇن تۋعاندا ەرلiكتەن جۇرداي، ادامگەرشiلiك، ار ۇياتتان ادا، تەك ايلا شارعىمەن جان باققان، بiر باسىنىڭ قامىنان وزگە ويلايتىنى جوق، الاياق بiرەۋلەر ەكەن عوي.

جاي ءسوز ورايى كەلگەندە ەسكە العانى بولماسا، نۇرتاس جوعارىدا اتالعان ديكتاتورلاردىڭ ەشقايسىسىنا اۋزىن اشىپ تاڭدانا قويمايدى. ويتكەنi بۇل وندايدىڭ تالايىن ءوز باسىنان وتكەرگەن، كوزبەن كورiپ، قولمەن ۇستاعان ادام. ادامزاتتىڭ تورتتەن بiرiن ۋىسىندا ۇستاپ، ۇزاق جىل جۋساتىپ ورگiزگەن ميلليارد "كوسەمi" ماو نىڭ قاسىندا جاڭاعى ساددام حۋسەيندەر، مۋامار كاددافيلەر جiپ ەسە المايدى.

- II -

اللا اي دەسەيشi, وسى نۇرتاس تۋماي جاتىپ كiمنەن قارعىس الدى ەكەن، ورiمدەي جاستىق شاعى دۇنيەدەگi ەڭ قاتال، ەڭ مەيرiمسiز، ەڭ جاۋىز ديكتاتوردىڭ زامانىنا تۋرا كەلiپتi عوي. بiرەۋدiڭ بوساعاسىندا وتىرعان بودان جۇرتتا تاڭداۋ بار ما؟ ءوزiڭنiڭ اتا اناڭدى تاڭداي المايتىنىڭ سەكiلدi, تۋاتىن جەرiڭدi, تۇراتىن مەملەكەتiڭدi دە تاڭداپ جاتپايسىڭ. نۇرتاستىڭ تۋىپ وسكەن جەرi - شىڭجاڭداعى تارباعاتاي ايماعىنىڭ مايلى ءجايiر تاۋلارى. جەردە تۇرعان ەشتەڭە جوق اۋ، بار پالە - ۋاقىتتا، قوعامدا.

قىتايدا قىزىل وكiمەت ورناعاندا، نۇرتاس نەبارi ون جاستا. الدا نە كۇتiپ تۇرعانىن كiم بiلiپتi, بۇل ايتەۋiر جۇرت قاتارلى مەكتەپكە بارعانىنا، موينىنا القىزىل گالستۋك تاققانىنا ءماز... "پيونەر" دەيدi ەكەن. جاڭا ءداۋiردiڭ باستاۋشىسى، جاقسىلىققا العاش iز سالۋشى دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك. ساباق باستالار الدىندا، كلاستىڭ تورiنە iلiنگەن بەت اۋزىندا بiر تال ءاجiم جوق، ادەمiلەپ جاساعان قاسقا باس كiسiنiڭ سۋرەتiنە قاراپ، باس يiپ، تاعزىم ەتكەنi ەسiندە.

- بۇل كiسi - ۇلى كوسەمiمiز ماۋجۋشي*, - دەيدi مۇعالiم. - سەندەر ماۋجۋشي زامانىندا بiلiم الاتىن ناعىز باقىتتى بالالارسىڭدار!
"نە بۇرىن، نە كەيiن ەمەس، ءدال وسى قارساڭدا تۋعانىمىز قانداي دۇرىس بولعان!" دەپ بالالار قۋانىپ قالادى.

سودان بiراز ۋاقىت وتكەندە كومسومولدىق ءداۋiر باستالدى. ەل قوجاسى كوممۋنيست بولۋعا قول سوزىم عانا جەر قالعان. جاستاردىڭ جاپاتارماعاي جاتتايتىندارى ماو نىڭ سوزدەرi. جاتسا تۇرسا ايتاتىندارى - ماركسيزم لەنينيزم جانە ماۋزايدۋڭ يدەياسى. سوڭعىسى الدىڭعى ەكەۋiنە قوسىلعان جاڭالىق كورiنەدi. ماركس پەن لەنين كاپيتاليزمنەن كەيiن عانا سوتسياليزم ورناتۋعا بولادى دەسە، ماو كاپيتاليزمگە سوقپاي اق سوتسياليزمگە ءوتۋدiڭ توتە جولىن تاۋىپتى. مiنە، ماسەلە قايدا جاتىر. ەندەشە، ماو ۇستازدارىنان اسىپ كەتكەن. ماو - فيلوسوف، ماو - دانىشپان، ماو - كەمەڭگەر...
ول بiردەن اق "ۇلى دانىشپاننىڭ" پوزاسىنا ەنە بiلدi. ءار ءسوزi جۇمباق، ءار سويلەمi استارلى. ول بiر جينالىستا زالدا وتىرعان الدەبiر پروفەسسورعا قاراپ:

-ايتىڭىزشى، بiز قازiر جەردە تۇرمىز با، الدە كوكتە تۇرمىز با؟ - دەپ سۇرايتىنى بار.

-بiز، ارينە، جەردە تۇرمىز عوي، ماۋجۋشي! - دەيدi پروفەسسور.

-قاتەلەسەسiز! - دەيدi ماو. - بiز جەردەن قاراعاندا عانا جەردە تۇرامىز. ال مارسقا بارىپ قاراساڭىز، كوكتە تۇرامىز.

وسىنى وقىعاندا جاستاردىڭ ەسi كەتەدi. قانداي اقىل، قانداي بiلiم. پروفەسسوردىڭ ءوزiن سۇرiندiرگەن كوسەم دانىشپان بولماعاندا قايتەدi. جالعاندا ديكتاتوردىڭ فيلوسوف بولعانى جامان ەكەن. ادامنىڭ ميى جەتپەيتiن نەشە ءتۇرلi قىم قيعاش سوزدەر ايتادى. "امەريكا قۇراما شتاتتارى - قاعاز جولبارىس! - دەدi ماو تاعى بiر سوزiندە. - بiز يادرولىق قارۋدان قورىقپايمىز. ەگەر سۇراپىل سوعىس بولىپ، ادامزاتتىڭ قاق جارىمى قىرىلعان كۇننiڭ وزiندە، سونىڭ امان قالعانىنىڭ تورتتەن بiرi قىتاي بولادى".
مىنا ءسوزدi ەستiگەندە زارەڭ ۇشادى. ايتەۋiر، ماو تۇرعاندا جەڭiلمەيتiنiڭدi ويلاپ شۇكiرلiك ەتەسiڭ. وسى سوزدەن كەيiن جاستار "قاعاز جولبارىس" - امەريكانى دا مەنسiنبەيتiن بولعان.

"بiزدiڭ جۇرەر جولىمىز سوۆەت وداعىنان وزگەشە، - دەدi ماو تاعى بiر جينالىستا. - ءبارiن تەحنيكا شەشپەيدi, حالىق شەشەدi, كادر شەشپەيدi, ساياسات شەشەدi". وسىدان كەيiن بiراز جۇرت سوۆەت وداعىنا قىرىن قاراي باستادى.
وسىنداي بiر بiرiنە قايشى، تۇسiنiكسiز ۇراندارعا قاراماستان، 1958 جىلعا دەيiن قىتاي ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان دى. سول جىلى دۇنيە ءبۇلiنiپ، قىتاي قوعامى استان كەستەن بولدى دا كەتتi. الدە كوز تيدi, الدە تابىستان باسى اينالعان كوسەمنiڭ ميىندا بiر وزگەرiس بولدى. "الجىدى" دەيiن دەسەڭ، ماو سول جىلى نەبارi الپىس بەستە. سوندا نە بولدى بۇل كiسiگە؟ الدە وسىعان دەيiن ايتىپ جۇرگەنiمiزدەي، ونىڭ اسقان اقىلدى، كەمەڭگەر، دانىشپان ەكەنi وتiرiك پە؟!

سول جىلى زيالى قاۋىم اراسىندا "ستيل تۇزەتۋ" دەگەن بiر ناۋقان باستالعان. وسى ناۋقان بارىسىندا وقىمىستى زيالىلاردىڭ بiر توبى وڭشىل ۇلتشىل اتانىپ، قىزمەتتەن شەتتەتiلiپ جاتقان كەز... ول از بولعانداي، ماو سول جىلى كۇزدە ء"ۇش قىزىل تۋ" دەگەن بiر پالەنi ويلاپ تاپتى. ونىڭ بiرiنشiسi, ەكونوميكادا جوسپارمەن ەمەس، "سەكiرiپ iلگەرiلەۋ", ەكiنشiسi, بiر جىلدا ون ميلليون توننا قۇرىش ءوندiرiپ، انگليانى باسىپ وزۋ، ءۇشiنشiسi, جاپپاي كوممۋنا قۇرۋ ارقىلى بiردەن كوممۋنيزمگە ءوتۋ.

كوسەم ايتتى - بiتتi, سول جىلى كۇز ايلارىندا اق الگi ناۋقاندار باستالىپ كەتكەن. ول كەزدە كوسەم سوزiنە كۇدiكپەن قارايتىندار جوقتىڭ قاسى. قارسى پiكiر ايتاتىن بiرەن ساران ويلى ادامدار وڭشىل ۇلتشىل بولىپ، ساپتان شىعىپ قالعان. سونىمەن، نە كەرەك، قىزمەت تە، وقۋ دا جايىنا قالىپ، بۇكiل جۇمىسشى شارۋا، مەكەمە قىزمەتكەرi, ستۋدەنتتەر، مەكتەپ وقۋشىلارى قولدارىنا كەتپەن كۇرەك، قايلا، لوم-تەمiر ۇستاپ، قۇرىش قورىتۋ ءۇشiن تاۋ تاستى كەزiپ كەتتi. قۇرامىندا تەمiر بار رۋدا تاۋىپ، ونى جابايى پەشتەردە قورىتىپ، قۇرىش وندiرمەك. ون ميلليون توننا قۇرىش دەگەن نە ءتايiرi, بiر ميلليارد قىتاي حالقىنا بولسەڭiز، كiسi باسى ون كيلودان ارەڭ اينالادى ەكەن. ونى بiر جىل ەمەس، بiرەر اپتادا-اق قاپقا سالىپ الماي ما؟!

ادامداردىڭ ەندi بiر بولiگi اۋىل-قىستاقتا كوممۋنا قۇرۋمەن الەك. اتى دارداي بولعانىمەن، بۇل جۇمىس ونشالىق قيىنعا تۇسكەن جوق. بۇرىننان بار مويىنسەرiك-اتiرەتتەرiن بiر-بiرiنە قوسىپ، مىڭ وتباسىن بiر كوممۋناعا يiردi دە تاستادى. مال-مۇلiك تۇگەل ورتادا. ءار اتiرەت بiر عانا ورتاق قازاننان اس iشەدi. ءۇي باسى جەكە ءتۇتiن تۇتەتۋگە قاتاڭ تىيىم سالىنعان. اركiم ورتاق قازاننان قالاعانىنشا iشiپ-جەپ جۇرە بەرەدi. نەسiن ايتاسىڭ، جالقاۋلار مەن كەدەي-كەپشiكتiڭ تۇياعىن قيمىلداتپاي، جاتىپ iشەتiن-اق جەرi...

بۇل كەزدە نۇرتاس بالا ەمەس، ۇرiمجiدە ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى. تاريح فاكۋلتەتiنiڭ 2-كۋرس ستۋدەنتi. ءار نارسەگە وي كوزiمەن قارايتىن شاماعا كەلiپ قالعان. بولىپ جاتقان وقيعالار اقىلىنا سيماي، كەيدە شاقشاداي باسى شاراداي بولادى. ۇلى كوسەم قاتەلەسiپ وتىر دەۋگە اۋزى بارمايدى. دۇنيەدە تەڭدەسi جوق ۇلى ادامنىڭ بۇلاي جاڭساق باسۋى مۇمكiن بە؟ ال ونىڭ نۇسقاۋلارى دۇرىس دەيiن دەسە، كوز الدىندا ءبۇلiنiپ جاتقان دۇنيە مىناۋ؟
بىلتىر "ستيل تۇزەتۋ" ناۋقانى كەزiندە ۋنيۆەرسيتەتتەگi ەڭ بiلiمدi دەگەن عۇلاما ۇستازدارى تۇگەل دەرلiك "وڭشىل-ۇلتشىل" بولىپ ايدالىپ كەتكەندە، ونى كوسەمنەن ەمەس، جەرگiلiكتi كۇنشiل بەلسەندiلەردەن كورگەن. ال مىنا بيىل باستالعان ء"ۇش قىزىل تۋ" دەگەنi ەشبiر جوباعا كەلمەيدi. تۇراقتى تۇردە جاقسى دامىپ كەلە جاتقان ەلگە "سەكiرiپ iلگەرiلەۋ" نەگە قاجەت بولدى؟ كiسi بويىنداي عانا جابايى پەشتەرگە رۋدا تولتىرىپ، استىنان وتتى قانشا ورتەگەنمەن، ودان تەمiر بالقىپ شىعا ما؟ وسى قىلىعى بۇكiل ادامزات الدىندا كۇلكiگە قالىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ ال كوممۋنا... قىتاي قوعامى ءۇشiن كوممۋنيزمگە وتۋگە ءالi ەرتە ەمەس پە ەكەن؟ ءوندiرiس قۇرالدارى مىناداي تومەن ساتىدا تۇرعاندا، ونىڭ ونiمدەرi "قابiلەتiنە قاراي ەڭبەك ەتەتiن، قاجەتiنە قاراي iشiپ-جەۋگە" مۇمكiندiك بەرە مە؟ قاراپايىم ستۋدەنتتiڭ اقىلىنا سىيمايتىن نارسەنi ۇلى ادام نەگە العا تارتادى؟ جارايدى، كوسەم الدەنەدەن جاڭىلىسسىن دەيiك، قاسىنداعى نوكەرلەرi نە بiتiرiپ وتىر؟ ولار نەگە ايتپايدى؟

ولار ايتىپتى: مارشال پىڭ دى حۋاي باستاعان بiراز ادام سارا جولدان بۇلاي بۇرا تارتۋ جاقسىلىقا اپارمايتىنىن، مۇنداي ارانداتۋ ءتۇبi اپاتقا ۇشىراتۋى مۇمكiن ەكەنiن ايتۋداي-اق ايتىپتى. بiراق "ۇلى كوسەم" ولاردى تىڭداماعان. ولار كوپ ۇزاماي-اق "پارتياعا قارسى توپ" جانە "حالىق جاۋى" اتانىپ، قىزمەتتەرiنەن قۋىلدى.

سونىمەن، "ۇلى كوسەم" شىلبىر-تiزگiندi ءوز قولىنا الىپ، دارا بيلiككە كوشiپ ەدi. ونىڭ ەرتەرەكتە ايتقان: "قىتاي حالقى - ءالi iز تۇسپەگەن بiر بەت اق قاعاز سياقتى. وعان ويعا العان سوزدەرiڭدi ەركiن جازۋعا بولادى" دەگەن كۇماندiلەۋ ءسوزi بار ەدi. ەندi, مiنە، "ماكەڭ" سول قاعازعا ويىنا كەلگەنiن شيمايلاپ جازىپ جاتتى.

ارادا جىل وتپەي-اق، مارشال پىڭ دى حۋايدىڭ ايتقانى اينا-قاتەسiز ءدال كەلدi. مىنا زاماندا باياعى جابايى تاسiلمەن قۇرىش قورىتۋعا بولمايدى ەكەن. بۇكiل مەملەكەت بويىنشا مىڭداعان-ميلليونداعان وبا-پەشتەر قۇرىش اعىزۋعا قاۋقارى جەتپەي، iشiندەگi رۋدا مەن كومiر قويىرتپاققا اينالىپ، سول كۇيi تاس-شەمەن بولىپ قاتىپ قالدى... "سەكiرiپ iلگەرiلەۋ" دە سولاي.

ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قاتال زاڭىن بۇزىپ، قالاي بولسا سولاي سەكiرۋگە بولمايدى ەكەن عوي. وعان دا جۇرتتىڭ كوزi ەندi جەتتi. قۇرىش قورىتۋدىڭ زاردابى وڭاي بولعان جوق. وتكەن جىلى قارايعان حالىق تەمiر رۋداسىن iزدەپ، تاۋ-تاستى كەزiپ كەتكەندە، استىق جينالماي قالىپتى. كەلەسi جىلى-اق بۇكiل ەل كولەمiندە اشارشىلىق باستالدى.

ال كوممۋنا؟.. ول دا مەزگiلسiز شاقىرعان تاۋىقتىڭ كەبiن كيدi. ول كوسەم ايتقانداي كوممۋنيزم نىشانى بولا المادى. كەيiن ەل iشiن اشارشىلىق جايلاعاندا حالىقتى اشتان ولتiرمەي، كۇنiنە بiر ۋاق جۇرەك جالعايتىن ورىنعا اينالدى.

نۇرتاستىڭ "كوسەمنەن" كوڭiلi قالعانى سونشالىق، ەندi ونىڭ بiردە-بiر سوزiنە يلانبايتىن بولدى. تiپتi, ونىڭ اتىن ەستiگiسi كەلمەيدi. ارينە، ءۇمiتتiڭ اقتالماۋى، سەنiمنiڭ كۇيرەۋi, بiر سوزبەن ايتقاندا "كوسەممەن قوشتاسۋ" وڭاي بولعان جوق. بiرتالايعا دەيiن الدەبiر تiرەگiنەن ايرىلعانداي جەتiمسiرەپ ءجۇردi.

وسىنداي بiتەۋ جارا كۇيiندە ارادا ءتورت-بەس جىل ۋاقىت ءوتتi. سول باياعى "ماۋزايدۋڭ يدەياسى", سول باياعى ء"ۇش قىزىل تۋ". الايدا بۇل سىرت كورiنiس قانا ەدi. ورتالىقتا iشكi تارتىس ءجۇرiپ جاتقان. پارتيا مەن ۇكiمەتتiڭ كەيبiر باسشىلارى iشتەي ۇعىسىپ، كوسەمنiڭ تۇزەلمەس جولعا تۇسكەنiن، مىنا قالپىندا مەملەكەتتi اپاتقا ۇرىندىرماي قويمايتىنىن مويىنداسا كەرەك. شامالارى كەلسە، الداعى قۇرىلتايدا قوردالانعان قاتەلiكتەردi اشىق ايتىپ، ماونى بيلiكتەن تايدىرعىسى كەلە مە، قالاي؟

بۇل كەزدە جاسى جەتپiس ۇشكە اياق باسقان، كارi كوكجال ماو ولاردىڭ استىرتىن ارەكەتiن سەزبەدi دەيسiڭ بە؟ سەزگەندە قانداي! بۇعان دەيiن تالاي قۇقايدى كورگەن اككi ديكتاتور بۇل جولى ەشكiمنiڭ ويىنا كەلمەگەن مۇلدە "تىڭ ءجۇرiس" جاساپ ەدi. بۇرىن ءوزiن قولداپ كەلگەن ۇزەڭگiلەس سەرiكتەرiنiڭ تەرiس اينالعانىن بايقايدى دا، شابۋىلدى ولاردان ەرتە باستاپ جiبەرەدi. بۇل كەزدە كوسەمنiڭ ايتقانىن دۇعاداي قابىلداپ، سوڭىنان ەرەتiن بiر عانا توپ بار-دى. ولار - ءالi وڭ-سولىن تانىماعان جاستار: ستۋدەنتتەر، مەكتەپ وقۋشىلارى، جاس جۇمىسشىلار. ماو ءوزiن قورعاۋ ءۇشiن، مiنە، وسىلاردى iسكە قوستى.

-ارامىزدا كاپيتاليزم جولىن كوكسەتكەن مانساپتىلار بار: وتىرعان ورنىنا، لاۋازىمىنا قاراماستان، سولاردى ورتاعا سۇيرەپ شىعارىڭدار! كەڭسەلەرiن شاعىپ، شەنەۋنiكتەردiڭ كۇلiن كوككە ۇشىرىڭدار! بۇگiننەن باستاپ ەل بيلiگi, قىزىل جاۋىنگەرلەر - سەندەردiڭ قولدارىڭدا! - دەپ جاستارعا جارلىق شاشتى.
كوسەم ايتتى - بiتتi. سول كۇنi-اق iشتەرiندە قىجىلى بار جۇمىسشى جاستار مەن ستۋدەنتتەر، مەكتەپ وقۋشىلارى وقۋلارى مەن كاسiپتەرiن جيناپ تاستاپ، بiردەن توڭكەرiس جاساۋعا اتتانعان. بۇل، بەينەلەپ ايتقاندا، شولمەكتە جاتقان "جىندى" بوساتىپ جiبەر-گەنمەن بiردەي ەدi. قىتايداعى ايگiلi "مادەنيەت توڭكەرiسi" وسىلاي باستالدى. ال توڭكەرiسشiل جاستار - "حۋڭبەيبiندەر", ياعني "قىزىل جاساقشىلار" دەپ اتالدى.

- III -

سىناپتاي سۋسىپ، اۋىسىپ تۇراتىن قايران دۇنيە-اي! ءسويتiپ، قىتايداعى وكiمەت بيلiگi بiر-اق كۇندە جاستاردىڭ قولىنا ءوتتi. ەرiككەن جاستارعا، بiر جاعى، قىزىق كەرەك. مەكتەپ وقۋشىلارى وزدەرiنiڭ مۇدiرلەرiن، ستۋدەنتتەر ءوز رەكتورلارى مەن پروفەسسورلارىن كوشەگە سۇيرەپ شىعىپ، باستارىنا كاردوننان جاسالعان نەشە الۋان قالپاق كيگiزiپ، الاڭداردا "كۇرەس جينالىسىن" وتكiزسە، بۇدان وتكەن قىزىق بولا ما؟!

رەكتورلار مەن مۇدiرلەر تۇرىپتى عوي، ورتالىقتاعى مينيسترلەر مەن ۇكiمەت مۇشەلەرiن ايتسايشى. ولاردىڭ كورگەن قورلىعىن ايتىپ سۇراما! توڭكەرiستiڭ ورتالىق شتابىندا كۇرەسكە تارتىلاتىنداردىڭ تiزiمi جاسالاتىن بولسا كەرەك. جاستار، كوبiنشە، سولارعا تiسiن باسىپ ءجۇر. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى ليۋ شاۋ شيدiڭ ءوزi "كاپيتاليزم جولىنا تۇسكەن ەڭ iرi مانساپتى" اتانعاندا، باسقالاردى اياسىن با، تالايلاردىڭ باسىنا ماسقارا قالپاعىن كيگiزiپ، كوشە ارالاتىپ، قورلاۋمەن بولدى. ءسويتiپ، جىلاننىڭ اياعىن كورگەن ديكتاتور ماو اق-قارانى ايىرمايتىن نوقاي توبىردىڭ قولىمەن ءوز باقتالاستارىنان ءوشiن بiر الدى-اۋ!

سول كۇندەرi قىتايدىڭ سىرتقى iستەر مينيسترi, ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسi, مارشالل چين ي-دiڭ دە ۇستiنەن كۇرەس جۇرگiزiپ، كوپشiلiك الدىندا تiزەرلەتiپ، ابدەن قورلاپتى. سوڭىندا چين ي ءسوز سويلەگەن ەكەن. جۇرتشىلىق اراسىنا جاسىرىن تاراتىلعان سول ءسوزدiڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي:

-جاستار، ەستەرiڭدi جيىڭدار! ايتىڭدارشى، سەندەرگە مەنi قورلاۋعا كiم قۇقىق بەردi? مەن ءالi دە ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسi, سىرتقى iستەر مينيسترiمiن عوي. قىتاي ارمياسىنىڭ مارشالىمىن. مەنi ءالi ەشكiم ورنىمنان العان جوق. تىم قۇرىسا، مەملەكەتتi, ۇكiمەتتi سىيلاساڭدارشى... مانادان بەرi "ماۋجۋشي ءۋانسۇي-ءۋانسۇي"*  دەپ شۋىلداپ، قۇلاقتىڭ ەتiن جەدiڭدەر. مەن توراعا ماومەن كۇنiنە نەشە رەت كەزدەسەتiن اداممىن. سونىڭ بارiندە "ماۋجۋشي ءۋانسۇي" دەپ ۇران شاقىرادى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ بiزدiڭ ۇرانداۋعا مۇرشامىز جوق، جاي قىزمەت بارىسىن اقىلداسامىز... ەستەرiڭدi جيىڭدار، جاستار. ساياسي ناۋقان وتەدi-كەتەدi. قىتاي ەلi قالادى ورنىندا. سەندەر الەم جۇرتشىلىعى الدىندا ءبۇيتiپ ماسقارا بولماڭدار!

الايدا ابدەن ەسiرiپ العان توبىر قايراتكەردiڭ ايتقان اقىلىن تىڭدامايدى. توراعا ليۋ شاۋ شيدi دە، مارشال چين ي-دi دە سۇيرەلەپ ءجۇرiپ، قورلىقپەن ولتiرەدi. مiنە، سiزگە ديكتاتور ماونىڭ ناعىز جىرتقىشتىق بەت-بەينەسi. ول ءوز ۇستەمدiگiن ساقتاۋ جولىندا كوپ جىلدان بەرi وزiمەن بiرگە كەلە جاتقان، توڭكەرiستi بiرلiكتە جاساپ، جاڭا قىتاي مەملەكەتiن بiرگە قۇرىسقان ۇزەڭگi جولداستارىنىڭ ەشقايسىسىن ايامادى عوي. ميعۇلا، ماڭگۇرت جاستاردىڭ قولىمەن ولاردان قۇتىلعانشا اسىقتى.

"تۇيەنi جەل شايقاسا، ەشكiنi اسپاننان كور" دەگەن ءسوز بار. بايتاقىت قالا بەجiننiڭ وزiندە الگiندەي سوراقىلىق ورىن الىپ جاتقاندا، كiلەڭ بودان ۇلتتار جاسايتىن شىڭجاڭنىڭ جاعدايى قانداي كۇيدە بولدى دەپ ويلايسىز؟ "مادەنيەت توڭكەرiسi" ونسىز دا سۇرەپەتi قاشقان ەلدi زiلزالاداي جايپاپ كەتتi.
بۇل كەزدە الدەقاشان ۋنيۆەرسيتەت بiتiرگەن نۇرتاس شالعايداعى تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى دەگەن اۋدانىندا مۇعالiم بوپ جۇرگەن. ورتا مەكتەپتە تاريحتان ساباق بەرەدi. "مادەنيەت توڭكەرiسiنiڭ" قىزىعىن نۇرتاس وسىندا ءجۇرiپ كوردi. اۋداندا كاپيتاليزم جولىنا تۇسكەن بالەندەي iرi مانساپتىلار جوق. بۇل جەردە قارماققا iلiنگەندەر - اۋدان اكiمi, مەكەمە باسشىلارى، مەكتەپ ءمۇدiرi... سوندىقتان بۇل جاقتاعى ناۋقان باسقاشا ءتۇس الىپتى. بiر كەزدە توردان ءتۇسiپ قالعان ۇلتشىلدار، شەتەلمەن (قازاقستانمەن) استاسقان "قوس جۇرەكتەر", كونە مادەنيەت قالدىقتارى كۇرەس نىساناسىنا قاتتى الىنىپ جاتىر ەكەن. قاشاندا قازاق جۇرگەن جەر وڭا ما، نەسiن ايتاسىڭ، بۇل ناۋقان دا بiر-بiرiنەن ءوش الۋدىڭ، قارىمتا قايتارۋدىڭ قۇرالىنا اينالىپتى.
كوشە تولعان حۋڭبەيبiندەر. اۋداندا قايبiر وڭعان حۋڭبەيبiن بولۋشى ەدi, بiلەكتەرiنە قىزىل شۇبەرەك بايلاعان شالا ساۋاتتى جاستار مەن مەكتەپتە وقيتىن بوقمۇرىن بالالار... سولار-اق ءار اۋىلدىڭ باسشىلارىن، مەكتەپ مۇدiرلەرi مەن مۇعالiمدەرiن الدارىنا سالىپ ايداپ ءجۇر... وزدەرiن "ماۋجۋشيدiڭ بالالارىمىز" دەيدi ەكەن. ولارعا كiم قارسى كەلەدi? اقىل ايتساڭ، ءوزiڭدi سوققىعا جىعىپ جازالايدى. جالعاندا توبىردىڭ قولىنا تۇسپە. ولاردىڭ بiلەتiنi - قيراتۋ، شاعۋ، ءبۇلدiرۋ. ديكتاتور ماو جاستاردىڭ وسىناۋ وسال جەرiن قالاي ءدال تاۋىپ پايدالانعان دەسەڭiزشi!

ولار، ەسكiلiكتiڭ قالدىعى دەگەندە، ەرتەدە اراب ارپiمەن باسىلعان دiني كiتاپتارعا ءوش ەكەن. كيريلليتسامەن باسىلعان قازاقستان كiتاپتارىن كورسە دە جىندارى قوزىپ كەتەدi. نۇرتاستىڭ باياعى بالا كۇنiنەن جيناعان بiر-ەكi سورە كiتابى بولۋشى ەدi. بiر كۇنi ءوزi جوقتا ۇيiنە حۋڭبەيبiندەر كەلiپتi دە، الگi كiتاپتارىن اۋلاعا شىعارىپ، ۇستiنە كارەسiن شاشىپ ورتەپ جiبەرiپتi. سونان سوڭ، سوۆەت وداعىندا جاسالعان بۇيىمدارعا قاندارى قارسى. ولاردى كورسە پارشالاپ، شاعىپ، قيراتىپ كەتەدi. كوپ ۇيلەردە ورىس مودەلiندە جاسالعان ارقالى ورىندىقتار بار ەكەن. حۋڭبەيبiندەر ءۇي-ءۇيدi ارالاپ ءجۇرiپ، سولاردىڭ ارقالىعىن ارالاپ، قيىپ تاستادى.

حۋڭبەيبiندەردiڭ سونان كەيiنگi تاعى بiر قاتتى شۇيلiككەنi - ۇلتتىق ورنەك، ءارتۇرلi ونەر تۋىندىلارى. ولار ءۇشiن ويۋلى سىرماق، گۇلدi تەكەمەت، زەرلi تۇسكيiز، كۇمiس ەر-تۇرمان - تۇگەلiمەن فەوداليزم سارقىتى. سولاردى بiر جەرگە ءۇيiپ قويىپ، ۇستiنە كارەسiن شاشىپ، ورتەدi-اۋ! اۋىلدا شالداردىڭ ساقالىن كۇزەۋ، كەمپiرلەردiڭ بۇرىمىن كەسۋ - جاي ادەتتەگi شارۋاعا اينالعان.

بۇرىنعى ەل باسقارعان بي-بولىستى، ۇكiرداي-زاڭگiلەردi كورسە، توبىرلاردىڭ جىنى تiپتi قوزىپ كەتەدi. باسقا اۋدانداردى كiم بiلسiن، نۇرتاس تۇراتىن تولى اۋدانىنىڭ حۋڭبەيبiندەرi مۇلدە شەكتەن شىعىپ كەتتi. نۇرتاستىڭ ەل iشiندە قاتتى قۇرمەت تۇتاتىن بiر ادامى بار ەدi. ول - بۇرىن ءجايiردi جايلاعان، كەيiن كوممۋنا قۇرىلعاندا وشەتi دەگەن جەرگە يiرiپ تاستاعان ۋاق ەلiنiڭ باسشىسى ءۋايiس زاڭگi. ال ءۋايiستiڭ اكەسi ءابiشتاي دەگەن كiسi ۋاقتاردى وسى ولكەگە باستاپ كەلiپ، قونىس اپەرگەن ادام... سول بiر رۋدىڭ اقىلشى ابىزى بولعان ءۋايiس زاڭگiنi سول ەلدەن شىققان حۋنبەيبiندەر موينىنا ارقان سالىپ، سۇيرەپ ءجۇرiپ ءولتiرiپتi. وسىنى ەستiگەندە نۇرتاستىڭ قالاي كۇيiنگەنiن سۇراما! ەلدiڭ قازiرگi حالiن كورiپ، ءوزiن توقتاتا الماي، وڭاشادا ەڭiرەپ جىلاعانى ەسiندە.
حۋڭبەيبiندەردiڭ قولىندا - ماو ەڭبەكتەرiنەن ۇزiندiلەر باسىلعان قىزىل كiتاپشا. سول كiتاپشانى كوككە كوتەرiپ، "ماۋجۋشي ءۋانسۇي" دەپ شۋلاعاندا الاڭدى باستارىنا كوتەرەدi. قازiر ادامدار ءوزارا جولىققاندا "اسسالاۋمۋعالايكۋمدى" قويعان، بiر-بiرiمەن "ماۋجۋشي ءۋانسۇي" دەپ امانداسادى. ءار ءۇيدiڭ تورiندە ماونىڭ ۇلكەيتiلگەن سۋرەتi.   تاڭەرتەڭ تۇرا سالا سول سۋرەتكە تاعزىم ەتiپ، كەشكە جۇمىستان قايتقاندا بۇگiن نە بiتiرگەنiڭدi ايتىپ، كوسەمگە ەسەپ بەرەسiڭ.

بۇل تۋرالى ەل iشiندە تاراعان كۇلكiلi اڭگiمەلەر دە از ەمەس. بiر تاقۋالاۋ اقساقال جۇرتتان جاسىرىپ، تورگi ۇيدە ناماز وقىپ جاتسا، بiر تەنتەكتەۋ نەمەرەسi "ماۋجۋشي ءجۇز جاساسىن" دەپ ايعايلاپ، جاينامازىن ءارi-بەرi كەسiپ وتە بەرiپتi. اشۋ قىسقان قارت قيقار نەمەرەنi شاپالاقپەن تارتىپ جiبەرسە كەرەك. نەمەرەسi دە زامانعا لايىق تۋعان، بiر قانى سۇيىق، زاندەمi ەكەن. دەرەۋ حۋڭبەيبiندەرگە بارىپتى.

- "ماۋجۋشي ءۋانسۇي" دەپ ۇران شاقىرىپ ەدiم، اتام مەنi ۇردى! - دەيدi عوي باياعى.

قىزىل جاساقشىلار بiردەن شالدى ورتاعا الىپ، تەرگەي باستايدى.

-ۇران شاقىرعان نەمەرەڭدi ۇرعانىڭىز راس قوي؟

-راس.

-نەگە ۇردىڭىز؟

-بiز ءبارiمiز ۇران شاقىرعاندا "ماۋجۋشي مىڭ جاساسىن" دەمەيمiز بە. ال مىنا اقىماق "ماۋجۋشي ءجۇز جاساسىن" دەپ ساندىراقتايدى. ويباي-اۋ، ۇلى كوسەمگە ءجۇز جاس نە بولادى؟ سوعان كۇيiپ كەتتiم دە، شاپالاقپەن تارتىپ جiبەرگەنiم راس.

حۋڭبەيبiندەر نە iستەرiن بiلمەي جەلكەسiن قاسيدى. بىلايشا، شالدىڭ ءسوزi قيسىندى سياقتى. ءسويتiپ، سۇڭعىلا قارت جەلوكپە جاستاردىڭ ءوز بيدايىن وزiنە قۋىرىپ بەرiپ، پالەدەن قۇتىلىپ كەتiپتi.

ايتپاقشى، سول تۇستا حۋڭبەيبiندەر اراسىندا ءوز اكەسiن مەنسiنبەي "مەن ماۋجۋشيدىڭ بالاسىمىن" دەيتiندەر كوبەيگەن. سونى ەستiگەن بiر قازاقتىڭ قانى كوپتەن قايناپ جۇرسە كەرەك. بiر جينالىستا بالاسى "ماۋجۋشيدىڭ بالاسىمىن" دەگەندi تاعى قايتالاپتى. سوندا اكەسi شىداي الماي كەتiپ:

- ءاي، اقىماق، ءوزiڭ نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ سەنiڭ شەشەڭ ماۋجۋشيمەن ويناس بولعان با، سوندا؟ ۇلى كوسەم سەنiڭ جامان شەشەڭدi نە قىلادى؟ - دەپتi بالاسىنا وقتى كوزiن قاداپ.

سول ءسوزi ءۇشiن الگi ادام جەتi جىلعا سوتتالعانىن نۇرتاس ءوز كوزiمەن كورiپ ەدi.
ارينە، "مادەنيەت توڭكەرiسi" نۇرتاستىڭ ءوزiن دە سىباعاسىز قالدىرعان جوق. كوپتەن كولكiلدەپ تۇرعان بiتەۋ جارا بiر كۇنi جارىلدى. وعان سەبەپ: ازداعان مولدالىعى بار اكەسi اۋىلدا تۇرۋشى ەدi. بەلۋارىنا تۇسكەن، وزiنە كورiك بەرiپ تۇراتىن ادەمi ساقالى بار-تۇعىن. بiر كۇنi اكەسi اۋدان ورتالىعىنداعى نۇرتاستىڭ حالiن بiلمەك بولىپ، قالاعا كەلە قالماي ما. كوشەدە حۋڭبەيبiندەر قارتتى ۇستاپ الىپتى دا، ساقال-مۇرتىن قايشىمەن قيىپ، كۇزەپ جiبەرiپتi. بايقۇس اكەسi قۇيرىق-جالى كۇزەلگەن، اسقا سوياتىن جىلقىداي شۇنتيىپتى دا قالىپتى. نۇرتاستىڭ ءوزi تانىماي قالا جازداعان. سونداعى اكەسi مارقۇمنىڭ:

- يا، جاراتقان، مىناداي قورلىقتى كورسەتكەنشە، مەنi ەرتەرەك العانىڭ جاقسى ەدi عوي! - دەپ زار ەڭiرەپ جىلاعانىن كورسەڭ!

مىنا سۇمدىقتى كورگەندە، نۇرتاس ىزادان جارىلارداي بولىپ، بiردەن حۋڭبەيبiندەردiڭ اۋداندىق شتابىنا قاراي جۇگiرگەن. بۇدان ارى نە iستەپ، نە قويعانىن ءوزi دە بiلمەيدi. كەيiن ۇعىنعانى: كەڭسەدەگi ۇستەلدەرiن توڭكەرiپ، ۇران جازىلعان پلاكاتتارىن جىرتىپتى. قارسى شاپقان بiرنەشە حۋڭبەيبiننiڭ مۇرنىن بۇزىپتى. ونىمەن دە قويماي:

- سەندەر - ەشقانداي دا توڭكەرiسشi ەمەس، ماونىڭ ايتاقتاعان يتi, ساناسىز توبىر، قانiشەر باندىسىڭدار! - دەپتi. - حالىققا، ادامشىلىققا، مادەنيەتكە قارسى وسىنداي توڭكەرiس بولا ما ەكەن؟ تاناۋلارىڭا مادەنيەتتiڭ يiسi بارمايتىن، شەتتەرiڭنەن نادان، توپاسسىڭدار! - دەپتi. - سەندەر قوجالارىڭنىڭ سويىلىن سوعىپ بولعان سوڭ، ءالi-اق يتتەي ۇلىپ، دالادا قالاسىڭدار! - دەپتi.

قويشى، ايتەۋiر، ايتپاعانى جوق، جىل بويى جينالعان زاپىراندى اياماي بiر توگiپتi. نۇرتاستى سول كۇنi-اق قولعا العان. بiر ايداي كوشە ارالاتىپ، "كۇرەسكە" الدى دا، اقىرى ون جىلعا سوتتاپ، تارىم لاگەرiنە ايداپ جiبەردi. ول جازالاۋ لاگەرiنەن 1976 جىلى ماو ولگەن سوڭ عانا بوساپ شىقتى.

"مادەنيەت توڭكەرiسi" ارقىلى وزدەرiنiڭ الەم جۇرتشىلىعى الدىندا تاعى بiر رەت وڭباي ماسقارا بولعانىن قىتايدىڭ كوزقاراقتى ادامدارى تۇگەل-اق سەزدi. بiراق "ۇلى كوسەمدi" اشىق ايىپتاعان تاعى ەشكiم بولمادى. بار كiنانى كەيiنگi جىلدار ساياسي بيۋروعا مۇشە بولىپ، ماونىڭ قاسىنان تابىلعان ايەلi جاڭ شىڭ مەن كۇيەۋ بالاسى ياو ۆان يۋان باستاتقان ء"تورت باندىعا" جاپتى دا، ار جاعىن قازبالاماي قويا سالدى. ماونىڭ قالاي ولگەنi جايىندا ناقتى مالiمەت جوق. كەيiنگi ايلاردا ميىنا قان قۇيىلىپ، ەل باسقارۋدان قالسا كەرەك. كiمنiڭ مۇراگەر ەكەنi انىقتالماي، ارتى ىرىڭ-جىرىڭ داۋعا اينالدى. ەگەر قوعامعا جەتكiزگەن زيانى، حالىققا كورسەتكەن ءجابiرi, جازىقسىز جاپا شەككەن قۇرباندىقتار سانىن ەسەپكە السا، ءادiل سوت ۇكiمiمەن دارعا اسىلاتىن ناعىز قىلمىسكەر ديكتاتور ماو ەدi, امال نە، قىتايلار اتا سالتى بويىنشا بۇل جولى دا ءوز بيلەۋشiسiن قورعاپ قالدى.

وي، سۇمدىق-اي، ديكتاتورلار ولسە دە حالىققا كەسiرiن تيگiزiپ جاتادى. وسى تاياۋدا سولتۇستiك كورەيا ديكتاتورى كيم چەن ير قايتىس بولعان. تەلەديداردان كورسەتتi: جىلاپ-ەڭiرەپ جوقتاعان جاس-كارi, شاشىن جايىپ، بەتiن جۇلعان ايەلدەر... نۇرتاس سولاردى كورiپ وتىرىپ: "ويپىرماي، مىنا كارiستەر ءوز كوسەمدەرiن سۇمدىق جاقسى كورەدi ەكەن-اۋ" دەپ ويلاعان. سويتسە، سونىڭ ءبارi بۇيرىقپەن جاسالعان نارسە ەكەن. كەشە گازەتكە شىقتى: كوسەمدi ويداعىداي جوقتاماعان، دۇرىستاپ جىلاماعان مىڭداعان ادام جۇمىستان قۋىلىپتى. دەمەك، ديكتاتوردىڭ بۇكiل تiرلiگi وسىنداي جاساندى قولپاشپەن ءوتتi دەگەن ءسوز عوي.

نۇرتاستىڭ اتاجۇرتقا ورالعانىنا ون شاقتى جىلدىڭ عانا ءجۇزi بولدى. وسى ەلدiڭ ازاماتتىعىن السا دا، ءالi دە ساياساتقا سۇعىنىپ كەتە العان جوق. ويتكەنi ساياساتتان ابدەن تويعان. ساياسات دەسە، جۇرەگi ماي iشكەندەي كiلكiپ تۇرادى. بiرەۋلەر "كوسەم", "ۇلت كوشباسشىسى" دەسە، "ەل باستار سەركە" دەسە، ازا بويى قازا بولادى... بۇل ەلدiڭ پرەزيدەنتiنiڭ دە تاققا وتىرعانىنا جيىرما جىلدان اسىپتى. بۇل - وتە كوپ ۋاقىت قوي، امەريكاندىق ولشەممەن باقانداي بەس پرەزيدەنتتiك مەرزiم. ءوزiنiڭ نە ويلاعانى بار ەكەن، اينالاسىنداعىلار ونى تاقتان تۇسiرگiسi كەلمەيتiن سەكiلدi. پرەزيدەنتتiڭ توڭiرەگi تولعان ميلليونەرلەر مەن ميللياردەرلەر. ولار وزدەرiنiڭ اسىراۋشىسىن جiبەرگiسi كەلمەيدi. "ماڭگiلiك پرەزيدەنت" ۇرانىن كوتەرگەن دە، سايلاۋسىز-اق پرەزيدەنتتiك مەرزiمدi ۇزارتپاق بولعان دا سولار بولسا كەرەك. ولاردان باسقا "ەلباسى", "كوشباسشى", "ۇلت كوسەمi" دەگەن نەشە ءتۇرلi اتاۋلاردى ويلاپ تاۋىپ، ەل iشiنە تاراتىپ جۇرگەندەر دە - سول ورتانىڭ ادامدارى.

وسىلاردى ەستiگەندە، تابىنۋ مەن جاعىنۋدان ابدەن زاپى بولعان نۇرتاستىڭ جۇرەگi تاعى دا زىرق ەتە قالادى. تالاي ديكتاتورعا بۇركەنشiك ات بولعان جاڭاعىداي جانتىق سوزدەرگە قازاق پرەزيدەنتiن قيمايدى. اينالاسىن قورشاعان جەمقورلار مەن جاعىمپازدار پرەزيدەنتتi جارعا جىعا ما دەپ قورقادى.

"تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتi". تاريحقا التىن ارiپپەن جازىلاتىن وسى لاۋازىمنان اساتىن اتاق بار ما؟! ەندەشە، جاعىمپازدار جاپسىرعان "كوشباسشى", "ۇلت كوسەمi", "پارتيا ليدەرi" سياقتى جاساندى مانساپتارعا نەگە قىزىعادى بiزدiڭ پرەزيدەنت؟ الدە وسىنىڭ ءبارi تاقتا وتىرۋ مەرزiمiن ۇزارتۋ ءۇشiن كەرەك پە؟ ال تاقتا ەكi مەرزiمنەن ارتىق وتىرۋدىڭ نە قاجەتi بار؟

نۇرتاستىڭ پايىمداۋىنشا، اتا جۇرتتا دەموكراتيا جاعى تىم تاپشى. "قازاقستان ازاماتى كوشەدە شەرۋ وتكiزۋگە، الاڭدا ميتينگ ۇيىمداستىرۋعا ەرiكتi" دەپ اتا زاڭدارىندا جازىپ قويعانىنا قاراماستان، وعان جول بەرiلمەيدi ەكەن. ءاسiلi, جاڭاوزەندەگi تراگەديانىڭ توركiنi - سول "جيىن وتكiزدiرمەيمiز" دەگەن زورلىقتان تۋسا كەرەك... اقىرى نە بولدى؟ جازىقسىز حالىق قىرعىنعا ۇشىرامادى ما. ناتيجەدە، قازاقستان بەيبiت كۇندە ءوزiنiڭ حالقىنا وق اتقان وكiمەتكە اينالىپ، دۇنيەجۇزi قاۋىمداستىعى الدىندا ماسقارا بولدى.

وي، سۇمدىق-اي! بۇل ەلدە پوليتسەيلەر ەشكiمنiڭ بۇيرىعىنسىز، حالىققا ءوز قالاۋىنشا وق جاۋدىرا بەرەدi ەكەن. تالاي قىرعىندى كورگەن نۇرتاستىڭ قازاق قازاقتى قىرعانىن كورگەنi وسى ەدi. تالايعا دەيiن ەسiن جيا الماي ەسەڭگiرەپ ءجۇردi.

بالكiم، سونىڭ اسەرi بولار، ول تاياۋ كۇندەردە بiر قىزىق ءتۇس كوردi. استانادا، "اقوردا" ماڭايى ما ەكەن دەيدi... اقۇي جاقتا مىڭ-سان قارۋلى اسكەر تۇرعان سەكiلدi. اسكەر الدىندا - ءوزiمiزدiڭ ەلباسى.

ال قارسى بەتتە ەرەۋiلشi حالىق. ونىڭ دا سانىنا كوز جەتپەيدi. "پرەزيدەنت بيلiكتەن كەتسiن" دەگەن پلاكاتتار كوتەرiپ العان... "ويپىرماي، تەكەتiرەستiڭ سوڭى وسىعان اكەلگەن ەكەن-اۋ! - دەپ ويلادى جانۇشىرعان نۇرتاس. - شىنىمەن-اق، قان توگiلە مە؟ اسكەر الدىندا پرەزيدەنتتiڭ ءوزi تۇر عوي، وق اتىلا قويماس".
دەگەنمەن، نە دەپ بولادى. كوپتiڭ اراسىندا كiم جوق دەيسiڭ؟ الدەبiر اشىنعان جانكەشتi, نەمەسە الدەبiر ارانداتۋشى... سولاردىڭ بiرەۋi شۇرiپپەنi باسىپ قالسا!.. نۇرتاس وسىلايشا جانۇشىرىپ قىسىلىپ جاتىپ ويانىپ كەتتi.
ء"تۇبi, مەنiڭ ءتۇسiم قايىرلى بولار. وق اتىلمادى عوي" دەپ جۇباتتى ول كەيiن ءوزiن ءوزi.

نۇرتاستىڭ قاتتى قىزىعاتىنى - مiنە، ەكi عاسىردان بەرi وزگەرمەي كەلە جاتقان امەريكانىڭ سايلاۋ جۇيەسi. پرەزيدەنت سايلاۋى ءار ءتورت جىل سايىن كەزەگiمەن كەلەدi دە وتىرادى. سايلاۋعا قاتارىنان ەكi مارتە تۇسۋگە دە بولادى. جۇرت كوڭiلiنەن شىعىپ، كوپ داۋىس الساڭ، سەگiز جىل تاقتا وتىراسىڭ. ودان ارتىققا جول جوق. ەكi مەرزiمنەن كەيiن "باستارى جاڭا يدەيالار مەن ۇسىنىستارعا تولى" كەلەسi پرەزيدەنتكە ورىن بوساتۋىڭ كەرەك. ايعاي دا جوق، شۋ دا جوق. بiرەۋدiڭ داۋسىن بiرەۋ ۇرلاۋ دا جوق. بەينە، iسكەر ماشينيست تەپلوۆوزدى بەلگiلi بەكەتكە دەيiن ايداپ كەلiپ، كەزەكشiسiنە وتكiزiپ بەرگەندەي عانا اسەر الاسىڭ.
اتتەڭ، دۇنيە! بiزگە دە سول امەريكاداعى سەكiلدi كوسەمسiز، داۋ-دامايسىز، رۋ تالاسىنسىز، سىبايلاسقان ۇرى-قارىسىز، ەركiن ءومiر سۇرەتiن كۇن بولار ما ەكەن؟!

*ماۋجۋشي ۋان ءسۇي - قىتايشا: "توراعا ماو مىڭ جاساسىن" دەگەندi بiلدiرەدi.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا 2012 جىلدىڭ اقپانىندا جاريالانعان.

Abai.kz