ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا!
2021 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا استانادا وتكەن قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى: وقىتۋ ماسەلەلەرى جانە جاڭا كوزقاراس» اتتى رەسپۋبليكالىق سەزىندە، بۇكىل ۇلتتىق ورتا مەكتەپتەردەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى اۋرۋىنا اينالعان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ايماعامبەتوۆ: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ» جالپى فيلوسوفياسى مەن يدەولوگياسى دۇرىس»، - دەدى.
«جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىن» بىرنەشە جىل ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مەكتەپتەردە ءارتۇرلى سىناقتان وتكىزىپ، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ» ءتيىمدى ەكەنىنە قاپىسىز كوز جەتكىزگەن كىسىشە، تۇپ-تۋرا ءدال وسىلاي دەدى.
ءمينيستردىڭ وسى سوزىنە وراي، شيرەك عاسىردان استام پەدوگوگيكالىق جۇمىس ءوتىلى بار، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ تاجىريبەلى مۇعالىمى رەتىندە مەنىڭ ايتار ءسوزىم مىناۋ:
ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا!
ورتا مەكتەپكە ارنالعان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسىندا ەشقانداي دا فيلوسوفيالىق نەگىز جوق! ال، يدەولوگيالىق ماعىناسى بىرەۋ! ول: قازاق بالاسىن ءبىلىمسىز ماڭگۇرت ەتىپ، ۇلت بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ، ەلىمىز بەن جەرىمىزدەگى تابيعي قازبا بايلىقتارعا ماڭگىلىك يە بولۋ ءۇشىن جەر يەسى قازاق ۇلتىن ءبىلىمسىز توبىرعا اينالدىرۋ! ال، توبىردى باسقارۋ – ارقاشان وڭاي!
ءبىر مەملەكەتتى باسىپ الۋ ءۇشىن وعان سوعىس اشىپ، اتوم بومباسىن تاستاپ، اۋرە بولۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ول ءۇشىن سول ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتسەك بولدى،-دەگەن ۇستانىمدا بولعان شەت ەلدىك ديۆەرسيالىق كۇشتەر، ءبىر ادامعا تابىنىپ، جەمقورلىق جايلاعان ءبىزدىڭ اۆتوريتارلىق جۇيەدەگى پاراقور شەنەۋنىكتەردى پارا بەرىپ ساتىپ الىپ، «قاراەۆ تەحنولوگياسى»، «كەمبريدجدىك وقۋ ءادىسى»، بۇگىنگى «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورمالارى ارقىلى ەلىمىزدىڭ قالىپتاسقان ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتىپ، ۇلت بولاشاعىن جويىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى ماعان.
نەسى بار؟ ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتايتىن كوميتەتتىڭ توراعاسىنان باستاپ، «وتانىنا ساتقىندىق جاسادى» دەگەن كۇدىكپەن ۇستالىپ، تەرگەلىپ جاتقان زاماندا، «مەملەكەتتىك مۇددە» دەگەن ۇعىمنىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيتىن ءبىزدىڭ جەمقور شەنەۋنىكتەردەن ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى.
ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا جەتەكشى كۇشكە يە، ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق كودىمىزدىڭ نەگىزى – ادەبيەت ءپانىن جۇيەلەپ عىلىمي نەگىزدە وقىتپايتىن، قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ گرامماتيكاسىن جۇيەلى تۇردە تەرەڭدەتە مەڭگەرتىپ، قازاق ءتىلى پانىنەن ديكتانت جازدىرمايتىن، «دۇرىس ەمەس» دەپ وقۋشىنىڭ قاتەسىن تۇزەتۋگە بولمايتىن، وقۋشىعا ويىن جازباشا تۇردە ساۋاتتى جەتكىزۋگە ۇيرەتپەيتىن «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسى: «مەملەكەتتى باسىپ الۋ ءۇشىن، سول ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتسەڭ بولدى»،-دەگەن جوعارىدا ايتقان ويىمىزدىڭ انىق ايعاعى ەمەس پە؟ «ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتسەڭ بولدى»،-دەگەننەن شىعادى، جاقىندا عانا، انىقتاپ ايتقاندا 2021 جىلدىڭ 23 قاراشا كۇنى ءوزىم ساباق بەرەتىن ءۇش 11-سىنىپتىڭ سول كۇنى ساباققا كەلگەن 48 وقۋشىسىنان جازباشا ديكتانت الىپ، ديكتانت سوڭىنا سينتاكسيستىك جانە مورفولوگيالىق تالداۋعا ءبىر سويلەم بەردىم. ءۇش سىنىپتا 61 وقۋشى بار. 13 وقۋشى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن سول كۇنى ساباققا كەلمەي قالىپتى. ديكتانت جازۋعا قاتىسقان 48 وقۋشىنىڭ بەسەۋى – «3»، قالعان 43 وقۋشى – «2»، «4» نە «5» - جوق.
مىنە، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسى ناتيجەسىنىڭ كورىنىسى!
سوندا، ۇلكەن ومىرگە ەندى قادام باسقالى تۇرعان ۋىزداي جاپ-جاس ۇل-قىزدارىمىزدىڭ وبالى كىمگە؟ شىندىعىنا كەلگەندە، قازىرگى وقۋشىلار ءوز ويىن جازباشا جەتكىزۋ بىلاي تۇرسىن، اۋىزشا جەتكىزۋگە دە شورقاق. ماتەماتيكا، تاريح، فيزيكا نە حيميا ءپانى وقۋشىعا ءومىر بويى كەرەك بولماۋى مۇمكىن. بىراق، جازۋ جازباي تۇرا المايتىن مىنا زاماندا، ويىن جازباشا تۇردە جەتكىزۋ ءۇشىن قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى كەز-كەلگەن قازاققا ءومىر بويى كەرەك قوي! وسىنداي كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتى «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» قاپەرىنە الماي، نەگە ەسكەرۋسىز قالدىرعان؟! ونىڭ ۇستىنە، مازاقتاعانداي ەتىپ، ۇبت-دا قازاق ءتىلى پانىنەن «وقۋ ساۋاتتىلىعىن» قويىپ قويىپتى. «وقۋ ساۋاتتىلىعىندا» گرامماتيكالىق سۇراقتار مۇلدەم جوق. بەرىلگەن سۇراقتارعا ءماتىن بويىنشا جاۋاپ بەرەسىڭ. سۇراقتاردىڭ جاۋابى كوز الدىڭداعى ءماتىننىڭ ىشىندە تۇر. 11 جىل قازاق تىلىندە ءبىلىم العان وقۋشىعا «وقۋ ساۋاتتىلىعىنداعى» سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ – ەش قيىندىق كەلتىرمەيدى. وتە جەڭىل. انىعىنا كەلگەندە، «وقۋ ساۋاتتىلىعىنداعى» سۇراقتار – وقۋ جوسپارى بويىنشا «مازمۇنداما» جازا الاتىن 3-4 – سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان سۇراق. وسىنداي دا ۇبت بولا ما؟ ۇبت-داعى «وقۋ ساۋاتتىلىعىنان» 20 سۇراقتان 20 بالل الىپ، ۇبت-دا «5» العان وقۋشى ديكتانتتى «5»-ءتى ايتپاي-اق قويايىن، «4»-كە نە «3»-كە جازا المايدى. جوعارىدا مەن جازدىرعان ديكتانتتان «2» العانداردىڭ كوبى، ۇبت-دا «4» نە «5» الارى ءسوزسىز. سوندا، بۇل قانداي ءبىلىم؟
بار ويى «وقۋ ساۋاتتىلىعىنان» ۇبت تاپسىرىپ، جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدى ويلاعان وقۋشى قازاق ءتىلى پانىنەن گرامماتيكانى مەڭگەرۋدى ويلامايدى دا. ول تىپتەن قازاق ءتىلى ءپانىن كۇندەلىكتى ومىردە ەش پايداسى جوق، وتە جەڭىل، وڭاي بەرىلەتىن 2-3 – سورتتى پاندەردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ قويعان.
قۇداي-اۋ، جوق بولسا ەكەن عوي... اللاعا شۇكىر، ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان جۇزدەگەن ءتىلشى عالىمدارىمىزدىڭ عاسىرعا جۋىق عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا، ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىمىز – گرامماتيكاسى قالىپتاسقان ءتىل بولىپ ەسەپتەلىنەدى. مەن ويلايمىن، ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسقان گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارىن ۇلت بولاشاعى – جاس ۇرپاعىمىزعا عىلىمي نەگىزدە تەرەڭدەتىپ وقىتپاي، ولاردى جوسپارلى تۇردە ساۋاتسىز ەتۋ – ۇلتقا جاسالعان قاستاندىق! ۇلت الدىندا بۇدان وتكەن ساتقىندىق بولۋى مۇمكىن ەمەس!
ءبىز قازىر ۇلت بولاشاعى – ءوز جاستارىمىزدى ءوزىنىڭ ۇلتى مەن ءتىلىن مەنسىنبەيتىن ساۋاتسىز دا نادان، ماڭگۇرت-نيگەليست ەتىپ ءوز قولىمىزبەن تاربيەلەپ جاتىرمىز. بۇل – تەڭدەسى جوق تراگەديا! وسىنداي ۇلتتىق تراگەديامىزدىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى – ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ايماعامبەتوۆ مىرزانىڭ تىلىمەن ايتقاندا: «فيلوسوفياسى مەن يدەولوگياسى دۇرىس»،- «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسى!
ءوزىم سىناپ وتىرعان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنداعى» قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى نەدە؟ ەندى وسىعان كەلەيىك. بۇرىن دا ايتقانبىز، تاعى دا قايتالايمىز! وقۋلىقتاردىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى – «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنداعى» قازاق ءتىلىنىڭ دە، ادەبيەت ءپانى وقۋلىعىنىڭ دا جازۋ ءستيلى وتە تومەن، وقۋشىعا تۇسىنىكسىز ناشار تىلدە جازىلعاندىعىندا! تاقىرىپقا وقۋلىقتا بەرىلگەن تاپسىرما ساي ەمەس. بۇل – ءبىر! ەكىنشىدەن، ەڭ باستىلارى: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان 5-10 – سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ ءبىز بايقاعان كەمشىلىكتەرى مىنا تومەندەگىسىنشە:
1. 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكاسىن بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتا المايسىز. سەبەبى، «جاڭارتىلعان باعدارلاما» بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىندا بەلگىلى عىلىمي جۇيە جوق. مىسالى: قازاق ءتىلىنىڭ «فونەتيكا»، «لەكسيكا» بولىمدەرى 5-سىنىپتا دا، 8-سىنىپتا دا بەرىلگەن. 5-سىنىپتىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالالارى «فونەتيكانىڭ» دا، «لەكسيكانىڭ» دا، «مورفولوگيانىڭ» دا باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، قويىرتپاق بىلامىق جاساپ جىبەرگەن. ءتىل ءبىلىمىنىڭ كۇردەلى ءۇش سالاسىن 5-سىنىپ وقۋشىلارى قالاي بىردەن مەڭگەرمەك؟
2. وقۋلىقتار عىلىمي نەگىزدە جازىلماعان. مەكتەپ وقۋشىلارى ءتىل ءبىلىمىنىڭ «فونەتيكا»، «لەكسيكا»، «مورفولوگيا»، «سينتاكسيس»، «ستيليستيكا» سەكىلدى سالالارىن جەكە-جەكە ءبىر-بىرىمەن ارالاستىرماي، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن ولاردىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋ پسيحولوگياسىن ەسكەرە وتىرىپ، جەڭىلدەن كۇردەلىگە قاراي كەزەگىن بۇزباي وقىتۋ كەرەكتىگىن وقۋلىق اۆتورلارى ەسكەرمەگەن.
3. قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنداعى گرامماتيكالىق ەرەجەلەر مەن انىقتامالار عىلىمي تىلدە جازىلماعان. مىسالى: باستاۋىش اتاۋ سەپتىگىندە تۇرىپ، ءىس-وقيعانىڭ يەسىن بىلدىرەدى. كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ كىمىم؟ نەم؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى، – دەپ، وتە قارابايىر تىلدە جازىلعان (8-سىنىپ. قازاق ءتىلى،124-بەت) ءبىز وقۋشىلارعا عىلىمي تۇجىرىم مەن عىلىمي تىلدە سويلەۋدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ۇيرەتۋىمىز كەرەك.
4. وقۋلىق جازۋدا عىلىمي جۇيە مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن ءارى وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى دە ەسكەرۋسىز قالعان.
5. قازاق ءتىلىن جانە ونىڭ گرامماتيكاسىن باسقا عىلىم تۇرلەرىمەن بىرگە مەڭگەرتەمىز،- دەگەن وي ۇستانىمدا بولعان اۆتورلىق ۇجىم، وقۋلىققا باسقا پاندەردىڭ تاقىرىپتارىن ەنگىزۋ ارقىلى وقۋشىلار ويىن نەگىزگى قازاق ءتىلى پانىنەن مۇلدەم باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرگەن. ناتيجەسىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ گرامماتيكاسى ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەگى ماسەلە سەكىلدى بولىپ كورىنىپ قالعان.
ەڭ باستىسى، «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنىڭ» وقۋلىق اۆتورلارى ورتا مەكتەپ وقۋ جوسپارىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ گرامماتيكاسىنا جەتە ءمان بەرمەگەنى بىلاي تۇرسىن، قازاق ءتىل گرامماتيكاسى مەكتەپ وقۋشىسىنا نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن تۇسىنبەيتىن دە سەكىلدى.
ال، ەندى «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنداعى» قازاق تىلىنەن سوڭ قازاق ادەبيەتى ءپانى تۋرالى ويلاسام: «سامارقاندا ءبىر اپام بار، ول مەنەن دە وتكەن سوراقى»،- دەگەن ءسوز ەسىمە تۇسەدى. ەڭ ءبىرىنشى ايتپاعىمىز: ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق كورىنىسى باياندالاتىن ءبىزدىڭ باي اۋىز ادەبيەتىمىز بەن ونىڭ تۇرلەرى جانە ولاردىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا» ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزى بولعان، «حالىق اۋىز ادەبيەتى» دەگەن ادەبيەت بىزدە بولماعان سەكىلدى.
ەگەر ءبىز، بۇكىل تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى – اۋىز ادەبيەتىمىزدى وقۋشىلارعا مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، عىلىمي نەگىزدە، جۇيەلى تۇردە وقىتپاساق، جاس ۇرپاق-مەكتەپ وقۋشىلارىن ەلىن، جەرىن، ۇلتىنىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن سۇيەتىن پاتريوت ەتىپ قالاي تاربيەلەيمىز؟ ەكىنشىدەن، ادەبيەت – عىلىم. ادەبيەت عىلىم رەتىندە «ادەبيەت تاريحى»، «ادەبيەت سىنى»، «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا جازىلعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىقتارىندا جوعارىدا اتالعان ءۇش ءبولىمنىڭ ەشقايسىسى دا عىلىمي نەگىزدە تولىق قامتىلماعان. 10-سىنىپ ادەبيەتىندە ادەبي جانرلار مەن ادەبيەت كوركەمدەگىش قۇرالدارىنا اۆتور شىعارماسىمەن بايلانىستىرماي جەكە-جەكە تۇسىنىك بەرگەنىمەن، وقۋلىققا ەنگىزىلگەن اۆتورلار شىعارمالارىنا تاريحي-الەۋمەتتىك تۇرعىداعى سىن جانە تەوريالىق تالداۋ جاسالىنباعان. شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا قاراي، ادەبيەتتى كەزەڭ-كەزەڭگە جىكتەي وتىرىپ، ادەبيەت بەلگىلى جۇيەمەن عاسىر-عاسىرعا ءبولىنىپ توپتاستىرىلماعان. (مىسالى: «XIX-عاسىر ادەبيەتى»، «XX-عاسىر ادەبيەتى» دەگەن سەكىلدى.) ادەبيەتتى عىلىم رەتىندە وقىتۋدا قالىپتاسقان وسىنداي الەمدىك ءۇردىستى اۆتورلىق ۇجىم ەسكەرۋسىز قالدىرعان. بۇل جەردە دە، ادەبيەت ءپانى بويىنشا وتەتىن تاقىرىپتاردا وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەگەن. مىسالى: 5-سىنىپقا ارنالعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا (اۆتورلارى: س.چ.تۇرسىنعاليەۆا، ر.زايكەنوۆا) «ادەبيەت تەورياسى» ايدارىمەن «پوۆەست تۋرالى تۇسىنىك»، «تاقىرىپ»، «يدەيا»، «اڭگىمە جانرى»، «سيۋجەت»، «سيۋجەتتىك بايلانىس»، «تەڭەۋ»، «ەپيتەت»، «كومپوزيتسيا» تۋرالى ايتىپ وتكەن. ەڭ قىزىعى، ادەبي-تەوريالىق تەرميندەر «قازاق ادەبيەتى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا قالاي جازىلسا، اۆتورلىق ۇجىم «ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتىڭ» ءبىر ءسوزىن دە وزگەرتپەي، ءدال سول قالپىندا قيىپ الىپ، 5-سىنىپ «ادەبيەت وقۋلىعىنا» ەنگىزگەن دە جىبەرگەن. كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟...
«جيەندىك جاساپتى» دەپ ويلاپ قالماسىن دەگەن بولۋ كەرەك، اۆتورلار توبى ادەبي-تەوريالىق ۇعىمدار الىنعان دەرەككوزدەردى 5-سىنىپ «ادەبيەت وقۋلىعىندا» كورسەتىپ تە قويىپتى.
اينالايىندار-اۋ، «قازاق ادەبيەتى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىن 5-سىنىپ وقۋشىسى تۇگىلى، ارنايى عىلىمي دايىندىعى بار ۇلكەن ادامنىڭ ءوزى ارەڭ تۇسىنەدى.
جالپى، «ادەبيەت تەورياسى» باستاۋىش سىنىپتان كەشە كەلگەن، 5-سىنىپتا وقيتىن 10-11 جاستاعى وقۋشى بالاعا نە ءۇشىن كەرەك؟ تاقىرىپ وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. جارايدى، مۇعالىم ايتقان سوڭ تۇسىنبەسە دە، وسى ادەبي-تەوريالىق ۇعىمداردى وقۋشى جاتتاپ الدى دەلىك. جاتتاندى ءبىلىم كىمگە، نە ءۇشىن كەرەك؟
جاتتاپ العان ءبىلىم مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرە ەستەن شىعادى دا ۇمىتىلادى. (ا.بوكەيحان، سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى. عىلىمي ماقالا. تاڭدامالى، 256-بەت. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى. الماتى، 1995 جىل)
اكسيوماعا اينالعان وسى عىلىمي-پەداگوگيكالىق تۇجىرىمدى وقۋلىق اۆتورلارى قاپەرىنە نەگە الماعان؟!
ەڭ باستىسى، مەكتەپ وكۋشىلارىنا ادەبيەت ءپانىن عىلىم رەتىندە وقىتۋدى اۆتورلىق ۇجىم ماقسات ەتپەگەن. بۇل – وقۋلىقتىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىرىپ، وقۋلىقتى تۇككە العىسىز، جارامسىز ەتىپ كورسەتىپ تۇر. «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ۇستانعان ەڭ نەگىزگى باستى قاعيداسى، ول – جاڭا وقۋلىقتاردى بۇرىنعى وقۋلىقتارعا بارىنشا ۇقساتپاۋعا تىرىسقان سەكىلدى. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ بۇل ءادىسى – وقۋلىقتىڭ عىلىمي نەگىزىنە ۇلكەن نۇسقان كەلتىرىپ، ونىڭ بىلىمدىلىك ساپاسىن سىن كوتەرمەيتىن وتە تومەنگى دارەجەگە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن.
توقسان اۋىز ءسوزدى بىرەر سوزبەن تۇيىندەسەك: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان 5-11-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋلىقتارى،ءپان مۇعالىمدەرىن بىلاي قويعاندا، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قاراپايىم سۇرانىسىنا دا جاۋاپ بەرە المايدى.
ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىندا جاسالعان سانسىز كوپ رەفورمالاردىڭ بىردە-بىرەۋى وڭ ناتيجە بەرمەدى. نەگە؟ سەبەبى، بۇل «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» اۆتورى بىرەۋ. ول – بيلىك. كۇللى ادامزاتتى وركەنيەتتىڭ بيىك شىڭىنا جەتەلەيتىن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردان جۇرداي، ءامىرشىل دە اكىمشىل جۇيە – بيلىك ويلاپ تاپقان كەز-كەلگەن رەفورما وڭ ناتيجە بەرمەسى حاق! سەبەبى، رەفورمالىق وزگەرىستەر تومەننەن – حالىقتىڭ قاينار ورتاسىنان باستاۋ الۋى شارت! مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسىن نىعايتىپ، بولاشاعىمىزدى بيىك بەلەستەرگە باستايتىن ءبىلىم سالاسى – بيلىكتەن تىس تۇرۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا، وسىدان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن قابىلدانعان ۇلتتىق دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا: «... وقۋ جولى ءوز الدى اۆتونوميا تۇرىندە بولۋى; ۇكىمەت وقۋ ىسىنە كىرىسپەۋى»،- كەرەك دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازدى. ء(ا.بوكەيحان. شىعارمالارى. 256 بەت، IX توم «سارىارقا» باسپاسى، استانا 2016 جىل) شىندىعىنا كەلگەندە، عىلىم-ءبىلىمدى باسقارۋ اتقارۋشى بيلىكتەن تىس تۇرۋعا ءتيىس. سەبەبى، كەز-كەلگەن اتقارۋشى بيلىك – ۋاقىتشا. ال، ۇلتتىڭ وركەنيەتكە جەتۋى مەن دامۋ ستراتەگياسىن ايقىندايتىن عىلىم-ءبىلىم – ماڭگىلىك. ۋاقىتشا بيلىك ارقىلى عىلىم-ءبىلىمنىڭ ماڭگىلىك جولىن باسقارا المايسىڭ. دامىعان مەملەكەتتەردەگىدەي عىلىم-ءبىلىمدى دامىتۋدىڭ عىلىمي جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتىڭ بيىگىنە جەتكىسى كەلگەن كەز-كەلگەن مەملەكەت، عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاعداي جاساۋعا مىندەتتى. ال، ءبىلىم نەگىزى – ورتا مەكتەپ قابىرعاسىندا قالانادى. بۇل – اكسيوما.
مەنىڭشە كەز-كەلگەن رەفورما تومەننەن باستالۋى شارت. ال، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ تومەنگى بۋىنى بولىپ سانالاتىن ورتا مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا جاسالىناتىن ءبىلىم رەفورماسىن – ءبىلىم جۇيەسىن جەتىك بىلەتىن تاجىريبەلى مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن وسى سالانىڭ بەلگىلى عالىمدارىن قاتىستىرا وتىرىپ، كەڭ كولەمدەگى حالىق تالقىلاۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ءتۇرلى «رەفورمالاردان» ابدەن شارشاعان ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ قازىرگى تاڭدا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ەڭ باستى ماسەلەسى، ول – ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسىن جاساۋ بولىپ تابىلادى.
قۇرمەتتى اسحات قاناتۇلى!
مەن ءسىزدىڭ ازامات رەتىندەگى جەكە ءوز باسىڭىزعا قۇرمەتپەن قارايمىن. الايدا: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ» جالپى فيلوسوفياسى مەن يدەولوگياسى دۇرىس»،- دەگەن پىكىرىڭىزبەن ەشۋاقىتتا كەلىسە المايمىن. بۇل «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسىمەن نە ءۇشىن كەلىسە المايتىندىعىمدى جوعارىدا ءتۇسىندىرىپ بەرە الدىم دەپ ويلايمىن.
ارينە، تۇسىنەم. سىناۋ ءار ۋاقىتتا دا وڭاي. سوندىقتان دا مەن بەلگىلى ءتىلشى جانە ادەبيەتشى عالىمدارمەن قاتار كوپ جىل مەكتەپتە ۇزدىكسىز جۇمىس اتقارعان تاجىريبەلى پەداگوگ مۇعالىمدەرمەن كەلىسە وتىرىپ، ءوزىم جاساعان «ۇلتتىق مەكتەپتەردەگى جالپى ءبىلىم بەرۋدىڭ جانە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ قىسقاشا تۇجىرىمداماسىن (كونتسەپتسياسىن)» ۇسىنعىم كەلەدى.
ۇلتتىق مەكتەپتەردەگى جالپى ءبىلىم بەرۋدىڭ جانە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ قىسقاشا تۇجىرىمداماسى (جوبا)
ۇلتتىق مەكتەپ قانداي بولۋ كەرەك؟
ول ءۇش ساتىلى:
1. 1-4—سىنىپ باستاۋىش سىنىپ.
2. 5-9—سىنىپتار نەگىزى سىنىپ.
3. 10-11—سىنىپ جوعارى سىنىپ.
1-4—سىنىپتار ارالىعىنداعى باستاۋىش سىنىپتاردىڭ نەگىزگى مىندەتى: بالاعا حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن تانىستىرا وتىرىپ، دۇرىس ويلانۋعا، (لوگيكالىق جۇيەگە) ماتەماتيكانىڭ ءتورت امالىن يگەرە وتىرىپ، ساۋاتتى جازىپ، ويىن دۇرىس جەتكىزە الۋعا ۇيرەتۋ. ول ءۇشىن:
1. حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى ەرتەگى، اڭىز، ەپوستىق جىرلار، ماقال-ماتەلدەر، شەشەندىك سوزدەر، جاڭىلتپاشتاردى كەڭىنەن قولدانىپ، بۇلاردى بالاعا جاتتاتقىزا وتىرىپ، بالانى دۇرىس ويلانىپ، ءوز ويىن اۋىزشا جانە جازباشا جەتكىزە الۋعا ۇيرەتۋ. بۇل جاستا بالاعا كوپ جاتتاتقىزۋ كەرەك. ول بالانىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن كۇشەيتە وتىرىپ، دۇرىس ويلانۋعا، دۇرىس شەشىم شىعارا الۋعا ۇيرەتەدى. حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن كوپ ءبىلۋ – ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق پسيحولوگياسىنا بالانى جاستاي قانىقتىرىپ، وتانسۇيگىشتىك قاسيەتكە باۋليدى. باستاۋىش سىنىپتاردا بالانى قىزىقتىرا وتىرىپ، جاسىنا لايىقتى ادەبي كىتاپتار وقۋعا ۇيرەتكەن ءجون. باستاۋىش سىنىپتى بىتىرگەن بالا (4-سىنىپتان سوڭ) وقىعان كىتاپتارىنىڭ مازمۇنىن اۋىزشا جانە جازباشا ساۋاتتى تۇردە جەتكىزە الاتىن بولۋ كەرەك. ماتەماتيكا پانىنەن ءتورت امالدى يگەرە وتىرىپ، كوبەيتۋ كەستەسىن جاتتاتقىزىپ، "قىزىقتى ماتەماتيكا" سەكىلدى ماسەلە ەسەپتەردى كوپ شىعارۋ كەرەك. شاحمات ويناۋعا، سۋرەت سالىپ، قابىلەتىنە قاراي ۇلتتىق اسپاپتاردا ويناي الۋعا ۇيرەتكەن ءجون. ەسكەرتۋ: باستاۋىش سىنىپتاردا شەت ءتىلىن جانە كومپيۋتەر وقىتۋعا مۇلدەم بولمايدى.
2. ورتا سىنىپ، 5 – 9—سىنىپتار ارالىعىندا قازاقستان تاريحى، قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى، قازاقستان گەوگرافياسى جانە حالقارالىق عىلىمدار: ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، شەت ءتىلى، گەوگرافيا سەكىلدى پاندەر جانە سۋرەت، سىزۋ، ەڭبەككە باۋلۋ، دەنە شىنىقتىرۋ سەكىلدى پاندەر جۇرۋگە ءتيىس.
3. 10-11— جوعارعى سىنىپتاردا بالانى بەيىمىنە قاراي وقىتىپ، بولاشاق ماماندىعىنا قاراي توپتاستىرعان ءجون. ولار:
- جاراتىلىستانۋ.
- قوعامدىق پاندەر.
- كاسىپتىك تەحنيكالىق ماماندىقتار.
بۇل سىنىپتاردا ءوز باعدارلامالارىنا سايكەس حالىقارالىق عىلىمدار (ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، گەوگرافيا) مەن بىرگە قازاقستان تاريحى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، قازاقستان گەوگرافياسى جانە شەت ءتىلى، كومپيۋتەر، قوعامتانۋ، ابايتانۋ، دەنە شىنىقتىرۋ سەكىلدى پاندەر جۇرۋگە ءتيىس. ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: ءبىز قازىر كەرەك، كەرەك ەمەس پاندەرمەن بالانىڭ باسىن "قوقىس جاشىگىنە" اينالدىردىق. بالانىڭ ساباعى ومىرمەن تىعىز بايلانىستى جەڭىل ءارى قىزىقتى بولۋ شارت. بالا ەركىن ءوسۋى ءۇشىن، بوس ۋاقىتتار مول بولىپ، سول كەزدەردە سپورت، مۋزىكا سەكىلدى بەيىمدى سەكتسيالارعا كوپ بارۋ كەرەك. قوعامدىق پاندەر قازىرگى "جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسى" سەكىلدى ەمەس، عىلىمعا نەگىزدەلگەن عىلىمي باعىتتا ءجۇرۋ كەرەك. مىسالى: قازاق ءتىلى ءپانى، ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالالارى: فونەتيكا، لەكسيكا، مورفولوگيا، سينتاكسيس سەكىلدى سالالار بويىنشا، ال ادەبيەت ءپانى اۋىز ادەبيەتى، 18, 19, 20-عاسىر ادەبيەتى دەپ، ادەبيەت تاريحى، سىنى، تەورياسى نەگىزىندە وقىتىلۋ كەرەك.
«قوعامتانۋ» ءپانى تۋرالى
«قوعامتانۋ» ءپانى – وقۋشىنى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىمەن تەرەڭنەن تانىستىرا، وقۋشىنى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ۇلكەن ومىرگە بەيىمدەۋ قاجەت. ول ءۇشىن: «قوعامتانۋ» ءپانىن «وتباسى» (سەميا), «قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى»، «ءوزىن-ءوزى تانۋ»، «ەكونوميكا»، «فينانس»، «بانك جۇيەسى»، «مەملەكەتتەگى زاڭ جۇيەسى»، «الەۋمەتتىك تۇرمىستىق جاعداي» سەكىلدى ءتۇرلى بولىمدەرگە ءبولىپ، وقۋشىنى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعاممەن تانىستىرا كەلە، ونى ۇلكەن ومىرگە بەيىمدەي وتىرىپ وقىتۋ – «قوعامتانۋ» ءپانىنىڭ باستى ماقساتى بولماق.
ەندى، «ابايتانۋ» ءپانى تۋرالى
حالىقىمىزدىڭ كۇللى تاريحى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىن، پسيحولوگياسىن، ءتىلىنىڭ كوركەمدىك جۇيەسىن اباي شىعارماشىلىعى ارقىلى وقىتۋعا كەرەك. سوندىقتان دا، «ءدىنتانۋ» ءپانىنىڭ ورنىنا «ابايتانۋدى» كىرگىزىپ، الەمدىك ءدىننىڭ تاريحىنا ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى ارقىلى كەڭىنەن توقتالا وتىرىپ، ءتۇسىندىرۋ شارت. «ابايتانۋ» ءپانىن ورتا مەكتەپتەردە جەكە ءپان رەتىندە وقىتۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا «ابايتانۋ» ءپانى قوعامدىق سىنىپتاردا عانا مەكتەپ اكىمشىلىگى شەشىمىمەن قوسىمشا-فاكۋلتاتيۆ ساباق رەتىندە جۇرەدى. بۇل – ۇلكەن قاتەلىك! وسى قاتەلىكتىڭ ورنىن جوياتىن مەزگىل جەتتى.
ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋ تۇجىرىمداماسى
ورتا مەكتەپ وقۋ جوسپارىنداعى قازاق ءتىلى ءپانى وقۋشىنى دۇرىس ويلانۋعا ۇيرەتە وتىرىپ، ويلاعان ويىن جازباشا تۇردە ساۋاتتى جەتكىزۋ ءۇشىن، ءتىل ءبىلىمىنىڭ فونەتيكا، لەكسيكا، مورفولوگيا، سينتاكسيس، ستيليستيكا سالالارىن عىلىمي نەگىزدە، گرامماتيكانى الدىڭعى ورىنعا شىعارىپ، وتكەن تاقىرىپقا بايلانىستى جاتتىعۋلار جازا وتىرىپ وقىتۋ كەرەك. مەنىڭشە، ورتا مەكتەپ وقۋ جوسپارىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋ ساعاتى مىنا تومەندەگىسىنشە بولۋ كەرەك.
قازاق ءتىلى ءپانى:
5—سىنىپ—فونەتيكا —102 ساعات، اپتاسىنا ءۇش رەت.
6—سىنىپ—لەكسيكا—102 ساعات، اپتاسىنا ءۇش رەت.
7—سىنىپ —مورفولوگيا —102 ساعات، اپتاسىنا ءۇش رەت.
8—سىنىپ – مورفولوگيا —اپتاسىنا ەكى رەت.
9—سىنىپ —سينتاكسيس —68 ساعات اپتاسىنا ەكى رەت.
10—سىنىپ – ستيليستيكا —34 ساعات، اپتاسىنا ءبىر رەت. (بۇل وقۋ كۋرسىندا وقۋشىنىڭ اۋىزشا سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، شەشەندىك سوزدەرگە، مانەرلەپ سويلەۋگە، ساحنا ءتىلى مەن كوپشىلىك الدىندا سويلەپ ۇيرەنۋگە ۇيرەتكەن ءجون.)
11—سىنىپ —ستيليستيكا —34 ساعات، اپتاسىنا ءبىر رەت. (بۇل كۋرستا وقۋشىنىڭ جازۋ ءستيلىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ىسكەرلىك قاعازدار: ءوتىنىش، ەڭبەك شارتى، تۇسىنىك جازۋ سەكىلدى ءىس-قاعازدارىن جازۋعا جانە ەسسە، ماقالا، وي-تولعاۋ، شىعارما جازۋعا ۇيرەتە وتىرىپ، ءوز پىكىرىن اۋىزشا جانە جازباشا قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ كەرەك.
ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋ تۇجىرىمداماسى
ورتا مەكتەپ وقۋ جوسپارىنداعى قازاق ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋداعى نەگىزگى ماقسات—وقۋشىنى حالقىمىزدىڭ ءتىل-ونەرى، ەتنو-مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى جانە تاريحىمەن تەرەڭنەن تانىستىرا وتىرىپ، وقۋشىنى ۇلتىن سۇيۋگە تاربيەلەي كەلە، وقۋشىعا ءوز ويىن اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە جەتكىزىپ جانە ونى قورعاي وتىرىپ، بەلگىلى تاقىرىپ بويىنشا «شىعارما»، «ەسسە»، «وي تولعاۋ» جازا بىلۋگە ۇيرەتۋ كەرەك. مەنىڭشە، ورتا مەكتەپ وقۋ جوسپارىنداعى قازاق ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ قىسقاشا جىلدىڭ جوسپارى مىنا تومەندەگىشە بولۋ كەرەك.
5—سىنىپ. 68 ساعات. اپتاسىنا ەكى رەت. بۇل سىنىپتا بالانىڭ ءتىلى مەن ۇعىمىنا جەڭىل، حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى: ەرتەگىلەر، ماقال-ماتەلدەر، اڭىز اڭگىمەلەر، جاڭىلتپاشتار جانە ۇعىمعا جەڭىل بالالار اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى مەن بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ "مەنىڭ اتىم قوجا" پوۆەسىن وقىتۋ كەرەك.
6—سىنىپ. 68 ساعات، اپتاسىنا ەكى رەت. بۇل سىنىپتا "قوبىلاندى باتىر" جىرى، ەرتەگىلەر، اباي ولەڭدەرى مەن جىراۋلار پوەزياسىنداعى 6—سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ۇعىمىنا لايىق ولەڭدەردى جاتتاتقىزا وتىرىپ، بۇگىنگى بالالار ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ تاعى باسقا سول سەكىلدى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىتۋ كەرەك.
7 جانە 8—سىنىپتاعى ادەبيەت پاندەرى دە اپتاسىنا ەكى رەت، جىلدىق وقۋ جوسپارى 68 ساعاتتان بولۋ كەرەك. 7-8—سىنىپتاردا وقۋشى ادەبيەت پانىنەن بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى : ىبىراي التىنسارين، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ماعجان، جۇسىپبەك، مۇحتار اۋەزوۆ، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت مۇقانوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، س. تورايعىروۆ، س. سەيفۋللين، عابيت مۇسىرەپوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباەۆ، ت. ابدىكوۆ، م. ماعاۋين، ورالحان بوكەي، دۋلات يسابەكوۆ، كادىربەك سەگىزباەۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ سەكىلدى جازۋشىلار مەن اقىندار اباي، ماعجان، مۇقاعالي، قادىر، تۇمانباي، مۇحتار شاحانوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ تاعى باسقا سول سەكىلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ 7-8—سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ۇعىمىنا لايىق شىعارمالارىن وقىتۋ كەرەك.
9—سىنىپ. 68 ساعات. اپتاسىنا ەكى رەت. بۇل سىنىپتا ادەبيەت ءپانى، «حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ» بارلىق تۇرلەرى، جانرلارى، عىلىمي نەگىزدە، ادەبي-تەوريالىق تۇرعىدان تالدانا وتىرىپ وقىتىلۋ كەرەك. سونىمەن، 9—سىنىپ ادەبيەتى ءپانى تۇگەل «حالىق اۋىز ادەبيەتى» جانە ولاردىڭ تۇرلەرىنە ياعني ۇلتىمىزدىڭ فولكلورىنا بەرىلۋ كەرەك.
10—سىنىپ. 68 ساعات. اپتاسىنا ەكى رەت. بۇل سىنىپتا ۇلتىمىزدىڭ ادەبيەتى حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن بايلانىستى وقىتىلىپ، قازاق ادەبيەتىن ءداۋىر-داۋىرگە ءبولىپ وقىتۋ كەرەك. مىسالى: قازاق ادەبيەتى 1) يسلام داۋىرىنە دەيىنگى ادەبيەت; 2) يسلام داۋىرىنەن كەيىنگى ادەبيەت دەپ ۇلكەن ەكى توپقا بولگەن ءجون. 1. يسلام داۋىرىنە دەيىنگى ادەبيەتكە ەرتە تۇركى داۋىرىندەگى ادەبيەت (ورحون ەنيسەي جازبالارى). 2. يسلام داۋىرىنەن كەيىنگى ادەبيەت: ءجۇسىپ بالاساعۇن، احمەت يگۇنەكي، قوجا—احمەت ياسساۋي، التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەت جانە جىراۋلار پوەزياسىن (15—19 عاسىرلار) وقىتۋ كەرەك.
11—سىنىپ. 68 ساعات. اپتاسىنا ەكى رەت. 20—21 عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى; ا) 20—عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ادەبيەت; ءا) ادەبي باعىتتار مەن اعىمدار; ب) كەڭەس داۋىرىندەگى ادەبيەت; ۆ) 60—90 —جىلدارداعى ادەبيەت; گ) تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى ادەبيەت.
ارينە، ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ادەبيەت ءپانىن ءتۇرلى داۋىرلەر مەن عاسىرلارعا جىكتەپ، بولە وتىرىپ وقىتقاندا، وقىپ جاتقان عاسىردىڭ بارلىق ادەبي وكىلدەرىن تۇگەل قامتۋ مۇمكىن ەمەس. ادەبيەت ءپانىنىڭ ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى وقۋ جوسپارى ءۇشىن ول شارت تا ەمەس. ەڭ باستىسى، سول ادەبي ءداۋىردىڭ «تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىن» وقۋشى ۇعىمىنا ساي ەتىپ، «قازاقستان تاريحى» پانىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، ادەبي فورمادا تەرەڭنەن تالداي كەلە، سول ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ ەڭ تالانتتى دەگەن وكىلدەرىنىڭ عانا شىعارمالارىن مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنگىزۋ كەرەك.
ارينە، بۇل تۇجىرىمداما – جوبا. مۇمكىن، بەلگىلى عالىمدار مەن تاجىربيەلى مەكتەپ مۇعالىمدەرىن قاتىستىرا وتىرىپ، بۇل جوبانى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنداعى ءتۇرلى ۇسىنىستارمەن تولىقتىرا كەلە، كوپشىلىك حالىق بولىپ تالقىلاۋىمىز كەرەك. بۇل الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندەگى كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا ەكەندىگى انىق. قالاي دەسەك تە، ءبىلىم بەرۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» قابىلدايتىن كەز جەتتى، مينيستر مىرزا!
ۇلت بولىپ ۇيىمداسىپ، ءبىلىم بەرۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» بۇگىن قابىلداماساق ەرتەڭ كەش بولادى. ءبىز، قازاقتار ءومىر بويى «تاريح كوشىنەن» كەنجە قالىپ، كەشىگىپ جۇرگەن حالىقپىز. «تاريح كوشىنەن» كەنجەلەپ قالۋىمىزدىڭ دا نەگىزگى سەبەبى: «ۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسىن» قالىپتاستىرا الماعاندىعىمىزدا ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىستىمىز. ءدال وسى جولى ءبىلىم بەرۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» جاساۋدان كەشىكسەك، كەلەر ۇرپاعىمىزدى ءوز قولىمىزدان «ماڭگۇرت» ەتىپ، ولاردى ماڭگىلىك قۇلدىققا بايلاپ بەرەمىز! اتا-بابامىزدىڭ رۋحى الدىندا قارابەت بولعان بىزدەردى تاريح ماڭگى كەشىرمەيدى! ويلانايىق، اعايىن! پىكىر ءبىلدىرىپ، اقىل قوس!
نۇرعالي ماحان،
جوعارعى ساناتتى «شەبەر-پەداگوگ»
Abai.kz
