(اڭگىمە)

مىنە، بۇگىن ەكىنشى رەت ەرلى-زايىپتىلاردىڭ توسەك سىقىرىنا كۋا بوپ جاتىرمىن. ەرلى-زايىپتى دەگەندە، تۋعان قايىن اتام مەن قايىن ەنەم عوي. ءۇش كۇن بۇرىن ەنەمنىڭ ءتۇندى تىرنالاعان ءسال قارلىعىڭقى داۋسى ەستىلدى. «قويشى، شارشاپ جاتىرمىن»،  – دەدى ۇيقىلى-وياۋ. داۋسىنداعى قارلىعىڭقى ءۇن – «بەلوموردان» قالعان سىي. ايەل باسىمەن ءوزى جۇمىس ىستەيتىن شاپ-شاعىن ازىق-تۇلىك دۇكەنىنىڭ قارا پاپيروسىن اياماي شەگىپ، اششى ءتۇتىن قولقاسى مەن كوكىرەگىندە ىس بوپ تۇرىپ قالعان. شارشاسا شارشاعان شىعار، ەدەن جۋىپ، ازاننان كەشكە دەيىن بەلى بۇگىلىپ، قىزىل قاراعايدى سۋلى شۇبەرەكپەن ىسقىلاپ، سول جەردىڭ شاڭ-توزاڭىن ءسۇرتىپ شىعۋ دا وڭاي ەمەس. «قولىڭا رەزەڭكە قولعاپ كيىپ ال»، – دەدى كۇيەۋى ءمۇلايىم ۇنمەن. ءتىل قاتقان جوق. قايىن  اتام ءناتى جۋاس، كىسىمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ، جادىراپ وتىرمايدى، توماعا تۇيىقتىڭ ىشىندەگى «ىشىمدەگىنى تاپتىڭ» ناعىز ءوزى. وعان قاراعاندا قايىن ەنەم داراقىلاۋ، وتىرىك بولسا دا دار ەتىپ ءبىر كۇلىپ اپ، ءۇش ۇل، ەكى قىزدى قاتاردان قالدىرماۋ ءۇشىن تىربانىپ، «بەلومورىن» بۇرقىراتادى دا جۇرەدى. اتام – مۇعالىم، ءبىر مەكتەپتىڭ تاربيە جونىندەگى وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاجىريبەلى تاربيەشى. تاربيەشى بولعاندا سۇراما، ءبىر ءسوزدى ارتىق ايتپايدى، كوممۋنيزم قۇرلىسشىلارىنىڭ مورالدىق كودەكسىن كەرەك كەزدە ءسوزدى ءۇزىپ تاستاپ، جاتقا ايتىپ وتىرادى.

وزدەرى بەس بولمەلى قىزىلمەن اكتەلگەن «حرۋششەۆكا» اتالاتىن تاپال تامدا تۇرادى. قانشا جىل ءبىر ورىندا قىزمەت ەتسە دە، ەڭسەلى ءبىر ۇيگە قول جەتكىزە الماي-اق قويدى. بەس بولمەنىڭ تورىندە ەرلى-زايىپتى ەكەۋى، زال دەپ اتالعان قۋىقتاي بولمەدە  ۇيلەنگەنىنە اي ءجۇزى بولعان «كۇشىك كۇيەۋ» – مەن جاتىرمىن، تاعى ءبىر بولمەدە مەكتەپتە وقيتىن ءوسپىرىم ەكى قىز بەن  جۇبايىم، تومەنگى بولمەدە ەكى ۇل، ولار دا مەكتەپتە وقيدى. قالعان ەكى بولمە – اس ءۇي مەن ءدالىز ەسەبىندە. مەنىڭ جانىمدى قينايتىنى – ۇيلەنىپ، زاڭدى نەكەمىز قيىلسا دا جۇبايىم ەكەۋمىز ەكى بولەك جاتامىز. وسى جاعى كەرەعار كەلىپ تۇر. مەن ايەلىممەن زاڭدى نەكەگە تۇرعان ەرلى-زايىپتى ەمەسپىن بە؟ الدە ايەلىم اكە-شەشەسىنىڭ كوزىنشە ءبىر ۇيدە بىرگە جاتۋعا ىڭعايسىزدانا ما ەكەن؟ جۇبايىم دا مومىن، ءار ءسوزىن سۇراپ الاسىڭ. ونىڭ بىرگە توسەك سالۋعا باتىلى جەتپەيدى،  ونداي «ەركەكتىكتەن» اۋلاق، اكەسىنىڭ اۋزىنان تۇسكەن دەرسىڭ. سوندا مەن مۇنداي قورلىققا قاشانعى ءتوزۋىم كەرەك؟ مىنە، اي  بولدى، تۋعان ايەلىمدى ايمالاماعانىما. بۇعان كىم كىنالى؟ ءوزىم. نەگە جەكە پاتەر تاۋىپ، ءوز ءتۇتىنىمدى ءوزىم تۇتەتىپ، قازان-وشاعىمدى ءبولىپ اكەتپەيمىن. ەكىنشىدەن، ءبىر توسەكتە جاتۋعا اكە-شەشەسىنىڭ الدىندا ايەلىمنىڭ  ار-ۇياتى جىبەرمەيدى. ىمىرت جابىلا ىم قاعىپ ەدىم، «ءۇي تار عوي»، – دەدى ەرنى جىبىرلاپ. «قازاق ۇيگە  جارىعان با؟» – دەپ ءوزىم دە شالقامنان ءتۇسىپ جاتا كەتتىم.

قايىن اتامنىڭ ەسىگى اشىق تۇرادى. ەڭ بولماسا، ەرلى-زايىپتىلار «ىستىق مەكەنىن» كۇن باتا جاۋىپ قويماي ما؟ مەنى بالاسىنادى-اۋ دەيمىن. مەن بالا ەمەسپىن، جيىرمانىڭ بەل ورتاسىنداعى بالەنىڭ ءبارىن بىلەتىن بىلدەي ازاماتپىن. تەك ءوز ايەلىمە قولىم جەتپەي جاتقانى بولماسا…

– قالايسىڭ؟ – دەگەن قايىن اتامنىڭ قايمىجىڭقى ەرنىنەن قايماقتاي جۇمساق داۋسى ەستىلدى.

– ءى-ءى-ءى – دەپ ىڭىرسىعان ءۇزىلدى-كەسىلدى ءۇن شىقتى.

ىلە كونە كەرەۋەت سىقىرلاپ، ىردۋان اربانىڭ مايلانباعان دوڭگەلەگىنىڭ العا يتىنگەن شيقىلى قۇلاققا كەلدى. ىلە ساپ تيىلدى. ەندى مەن جاتقان كونە ديۆان سىقىر ەتە قالدى. مەن دە ءتىرى جانمىن، ءبىر قىرىما اۋناپ ءتۇستىم. ۇستىمە جامىلعانىم ءتۇبىتى دە، تۇگى دە قالماعان كونە ودەيال. استىما توسەلگەن  اق شۇبەرەك تە جوق، وسى ءۇيدىڭ جەتىمەگى – مەنمىن.

ىلە ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شىعىپ، دالىزدەگى شولتيعان رەزەڭكە ەمىزىكتەن سۋ تامشىلاتىپ، قولدارىن ءشايدى. ۇزاماي لاززاتقا بوككەن تۇنگى ۇيقىنىڭ تۇرتسەڭ دە ويانباس ءتاتتى قۇشاعىنا كومىلدى. مەنىڭ جانىم بەيداۋا، كوز ىلىندىرە الماي ارپالىسىپ جاتىرمىن. جاسىم بولسا جيىرما بەستە، جاتىسىم – مىناۋ. بال ايىن دۇرىستاپ باستان وتكەرگەن جوقپىن، مىنا جاتىسپەن  ماعان بال تۇگىلى ماي دا جوق شىعار.

كونە ديۆاننىڭ ءۇنىن شىعارماي ورنىمنان ەكى بۇكتەتىلىپ تۇردىم. اينالاما قارادىم. «نەگە ەسىكتەرىن جاۋىپ قويمايدى ەكەن؟ «ءوز ءۇيى – ولەڭ توسەگى» بولعانىنا ءماز بوپ… ءوز وبالى وزدەرىنە». زالدان مىسىقشا باسىپ اياعىمنىڭ ۇشىمەن شىقتىم دا، قيعاش تۇرعان ەسىكتى اشتىم. ءبىرى – التىنشىدا، ءبىرى – جەتىنشىدە وقيتىن ەكى بالدىزىم ۇيقىنى ۇرىپ جاتىر، اشىق-شاشىق جاتىستارىنان ولاردىڭ دا بويجەتىپ، كوكىرەكتەرى ءتۇرتيىپ، ساندارى جۋانداپ قالعانىن تەرەزەدەن تۇسكەن  اي ساۋلەسى كوز الدىما تارتتى. تەرەزە پەردەسىن ساۋساق ۇشىمەن تارتىپ كولەگەيلەدىم دە، ۇستىنە اق جامىلعى جاۋىپ، وڭ قىرىنان تۇسكەن جۇبايىمدى بۇيىرىنەن ءتۇرتتىم. ول شوشىپ ويانىپ، باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى. «تەز جەرگە جات!» دەدىم دە، تۇكتى كىلەم ۇستىندە اپىل-عۇپىل شەشىنە باستادىم.  ءبىزدىڭ «قىزىل قىرعىنىمىز» اي بۇرىن ءوتىپ كەتكەن، نەكەمىز قيىلىسىمەن-اق اۋەجاي جاتاقحاناسىنا اپارىپ ءوزىمنىڭ ازاماتتىق، ەركەكتىك مىندەتىمدى اتقارعام. ەندى ايقاي-ۇيقاي دا، سىزىلىپ  ءسوز ايتۋ دا كەيىنگە قالدى. ءبارى ساتىمەن بولدى. ىشتەگى مۇڭ-شەرىمدى شىعارىپ، تۇلا بويدى بۋناعان ەركەكتىك ەدىرەڭدەۋىمدى باسىپ، جاتىن ورنىما قايتا كەلدىم.

تىرپ ەتپەي ۇيىقتادىم. بىراق تاڭەرتەڭ قايىن اتام الا كوزىمەن قارادى، ەنەم ادەتىنشە ەدەن جۋعا ەرتە كەتىپ قالدى.

***

اۋەجاي دەپ وتىرعانىم – مەن سوندا اۋدارماشى بولىپ ىستەيمىن. ۇشاقتار تىنىمسىز ۇشىپ-قونىپ جاتقان الىپ مەكەمەنىڭ جاتاقحاناسىنان ءبىر بولمە الدىم. ءا دەگەندە ايەلىم ەدى باس تارتقان، «ءۇي جوق ەمەس، بار عوي، بىرگە تۇرا بەرەيىك تە» دەپ. وعان جاقسى شىعار، ال ماعان… كورشى بولمەدە قاربالاس بوپ جاتقاندا مەن سونى تىڭداپ، ءتىرى ولىك بوپ جاتا بەرۋىم كەرەك پە؟ سول كۇنى تۇستەن كەيىن-اق كاسىپوداق ۇيىمى توراعاسىنا ءوتىنىش جازىپ، جاتاقحانادان ءبىر بولمە يەمدەندىم. «ءوزىڭ عوي، كەزىندە، «ءۇيىم بار» دەپ باس تارتقان» دەپ، بىردەن قول قويىپ بەردى. ەندى ەنى مەن كولدەنەڭى ون مەتر ءبىر بولمە – «ءوز ءۇيىم – ولەڭ توسەگىم»، قالاي تايراڭداسام دا تارلىق ەتپەيدى. الماتىداي الىپ قالادا مەن سياقتى قاراپايىم قازاق ءۇشىن بۇل «بوركىمە تار كەلمەس» سىيلىق.

مەن – جوعارى ءبىلىمدى پەداگوگپىن، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ماسكەۋدىڭ كرۋپسكايا اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەم. مۇعالىم بولماي جۇرگەنىم – بىرىنشىدەن، الماتىداعى مەكتەپتەرگە مۇعالىم بوپ مۇرىن سۇعۋ وڭاي ەمەس ەكەن. تانىس كەرەك، تانىستىڭ قالتاسىنا سالاتىن اشمۇشكە كەرەك. اكەم – زەينەتكەر، 1929 جىلى قۇرىلعان ءبىزدىڭ «قىزىلتاڭ» كولحوزىن ورگە سۇيرەگەن ناعىز قارا ناردىڭ ءوزى. كاستومىندە يرەلەڭدەپ قىل تۇرسا، جارىم جولدان قايتىپ كەپ شەشەمە الدىرتادى. ءوزى ارتىق نارسەگە قول تيگىزبەيدى-اۋ، ساباز! اعايىن ءولىپ، جاقىن-جۇراعات كوز جۇمىپ جاتسا دا، «ۋاقىتى جەتكەن دە»  دەپ كەسكەن تەرەكتەي ءتىپ-تىك بوپ وتىرادى. سونىمەن، ماماندىعىم بويىنشا ءبىلىم ۇياسىنا باس سۇعا المادىم. ءارى اكەمنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى قامشى بوپ ارقامدى وسىپ ءوتتى. اكەم ەكى سويلەمەيدى، ستالين دەسە جانىن بەرۋگە دايار. وتىرىك ايتىپ، ۇپاي جيناعانداردى ايامايدى. ءتىپتى، قوي قىرقىم كەزىندە ءبىر كىلا ءجۇن ۇرلاعان اۋىلداس اعايىنعا: «نە سوتتالاسىڭ، نە ەلدەن بەزىپ كوشەسىڭ!» دەپ تالاپ قويادى. الگى ەلدى تاستاپ، وزبەك جاققا قونىس اۋدارىپتى. ستالين ولگەن سوڭ عانا قايتا ورالىپتى. بارعان بەتتە تۋعان نارەستەسىنىڭ اتىن ءجۇندىباي قويىپتى. ول قازىر اۋىلدا «يج» موتاسەكلىن زىر قاقتىرىپ، «اكە كورگەن وق جونىپ»، ءجۇن ەمەس، ءىرى قارا ۇپتەۋمەن اينالىسىپ ءجۇر.

اكەمنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ارقامدى وسىپ وتكەن قامشى بولدى. وقۋدى تامامداعان سوڭ «الماتىدا جۇمىسقا قالام» دەپ ەدىم، «وندا پارتياعا ءوتىپ ال» دەدى كوك كوزىنىڭ قيىعىن تاستاپ. «الماتىدا پارتياعا ءوتۋ وڭاي دەي مە ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە مۇعالىم دەگەن قۇدايدىڭ قورى ەمەس پە؟ تيىن-تەبەنى باردان جوق، ەشكىم ساناسا قويمايتىن ازاننان كەشكە دەيىن مەكتەپتى كۇزەتكەن ايتەۋىر جۇرگەن بىرەۋ عوي. ءبىز جاپونيا ەمەسپىز، مۇعالىم مەن دارىگەردى كورسە ءيىلىپ تۇراتىن». «اگرونومنىڭ وقۋىنا بار» دەگەندە، ءتاۋىر وقيتىنداردى ماسكەۋگە كونكۋرسسىز قابىلدايتىن شاقىرۋ كەلىپ، ءا دەگەندە  مەنىڭ قارماعىم قاۋىپ ەدى، سۋ بەتىندە كىلت-كىلت ەتكەن قالىتقى بوپ ءبىراز تۇرىپ، ءبىر كەزدە قارماققا ىلىنگەن سازان بوپ شىعا كەلدىم. اكەم: «ءبىزدىڭ اۋىلدا مۇستافا شوقاي پەتەربوردا وقىپ ەدى، ەندى سەن ماسكەۋدە وقيتىن بولدىڭ» دەپ ايتىپ قالدى، بىراق ماقتانىشىن جۇرتقا جايمادى. ءوزى كەسكەن تەرەكتەي قاقايىپ قالعان بىرەۋ، بىراق تازا، تازا بولعاندا سۇراما. شەشەم دۇكەننەن اركەز ءبىر دوربا  كىر سابىن اكەلەدى، «بۇنىڭ ءبارىن قايتەسىز؟» دەسەم، «اكەڭ قولىن ءۇش مەزگىل كىر سابىنمەن جۋماي ما» دەيدى. مەن دە سوندايمىن. قان جىبەرمەيدى ەكەن. «اكە بالادان وق بويى وزىق تۋادى» دەۋشى ەدى، كورەرمىز… ال ەندى ستالين زامانى وكىلىنىڭ برەجنەۆ زامانىندا كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا ءوتىپ ال دەگەنى-اق جانىمدى قيناپ ءبىتتى. ءۇش جىل بولدى، اۋەجايدا اۋدارماشى بولعانىما. وسى جەرگە اۋدارماشىنىڭ كەرەگى دە جوق، ءىس قاعازدارى تۇگەل ورىسشا. تەك «الماتى – موسكۆا» رەيسى ۇشۋعا دايىن. ءبىرىنشى زالدان رەگيستراتسيادان وتىڭىزدەر!» دەگەندى جىل باسىندا ءبىر قازاقشالاپ بەرەم. «رەگيستراتسيانى» «تىركەۋ» دەپ اۋدارىپ ەدىم، اەروۆوكزال باستىعى جەر-جەبىرىمە جەتتى. «تىركەۋ» دەگەنىڭدى ەشكىم دە تۇسىنبەيدى، «رەگيستراتسيا» بوپ قالسىن، ول اۋدارىلمايدى»، – دەدى كوزى شاتىناپ. «ۇشۋ الاڭىنا شىققاندا ساق بولىڭىزدار!» – دەپ اۋداردىم. ساق بولۋدى ادامزات ايتپاسا دا بىلەدى، جەردەن كوككە كەتىپ بارا جاتقاندا كوزدەرىندە قورقىنىش تۇرادى. جولاۋشىلاردىڭ جۇزىنە قارايمىن، ۇشاققا وتىراردا ءبارى دە قولسومكەسىن  كوتەرىپ، الابۇرتىپ تۇرادى، جەر دەگەن قاسيەتتى مەكەندى تاستاپ كەتۋ وڭاي ما؟ ءتىپتى، ۇشقىشتار دا قوبالجيدى ەكەن، كۇنارا قاتىن، بالا-شاعاسىن ماڭدايىنان ءبىر يىسكەپ، كوك اسپانعا ۇشىپ كەتۋ دە «جازمىشتان وزمىش جوق»-تىڭ ارەكەتى. كاسىپ قوي، كاسىپ، جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ، ءۇي-جايىڭدى اسىرايسىڭ. مەن دە ءجۇرمىن عوي، كرۋپسكايا اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، جان باعىپ دالباسالاپ. كەيدە، 1-مامىر  مەن 7-قاراشادا اۋدارماشىنىڭ مەيماناسى تاسىپ، ارباسى قاتتىراق تارتادى. ءبىزدىڭ اۋەجاي ۇجىمى دا مەرەكەلىك شەرۋگە لوزۋنگ ۇستاپ شىعادى. «ەڭبەكشىلەردىڭ حالىقارالىق ىنتىماق كۇنى – 1-ماي جاساسىن!»، «ءبىزدىڭ كۇشىمىز – ىنتىماق پەن بىرلىكتە!»، «ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنىڭ پالەنباي جىلدىعى جاساسىن!» دەگەن ۇراننىڭ ءبارىن مەن جازامىن. سول كەزدەرى جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ماڭدايىمنان سيپاپ، اياق كيىمىمدى سۇرتۋگە دايىن تۇرادى دەسەم، اسىلىق ايتقانىم ەمەس. «وسىنى قازاقشالاپ كەرەگى نە؟» دەپ بىردە بۇرا تارتتىم. «ءبىز – كوپۇلتتى رەسپۋبليكا ەمەسپىز بە؟ قازاق – نەگىزگى ۇلت، باسقا ۇلتتاردى دا ويلاۋىمىز كەرەك. «قازاقستان – دوستىق لابوراتورياسى» دەپ الماتىعا كەلگەندە برەجنەۆ جولداستىڭ ءوزى ايتقان جوق پا؟». «قازاقتار لوزۋنگ ۇستاعاندا كەرەك ەكەن دە» دەدىم اسپاي-ساسپاي. پارتورگ ساسىپ قالدى. «بۇل ءسوز وسى جەردە قالسىن. وسى جولى سىياقىعا مىنا جەردەن مالىناسىڭ»، – دەپ كەڭىردەگىن كورسەتتى. ال مەن ونى وتىرىك سويلەگەنى ءۇشىن كەڭىردەگىنەن دارعا اسقىم كەلىپ تۇر.

پارتورگ ايتقانداي، قازان تولى مەيمىلدەگەن سىياقى بولماعانمەن، جوقتان بار عىپ ىرىمىن جاسادى. ساعىندىرىپ كەلگەن سىياقىعا ءتاۋبا دەدىك. ءتاۋبادان جارىسقا تۇسسە قايران قازاعىم شاپپاي بايگە الار ەدى، «قاناعات قارىن تويدىرار» دەگەن سۇيىكتى ماتەلى تاعى بار. بارىنە قولدى ءبىر-اق سىلتەدىم، مەنىڭ «ءوز ءۇيىم – ولەڭ توسەگىم» بار. قالاي تايراڭداسام دا ءوز ەركىم.

قۋىقتاي بولمەمە كەلدىم دە، شەشىنە باستادىم.

– نە بولدى سونشا، كۇن باتپاي جاتىپ؟.. – دەدى جۇبايىم قولىنا وجاۋىن ۇستاپ تۇرىپ.

– كۇن باتقان سوڭ ءومىردى تەلەۆيزوردان كورەمىز… – ونىڭ دا جەر سىزىپ، سالبىراعان جەلەڭىنىڭ ءبىر تۇيمەسىن اعىتىپ  تاستادىم.

***

مىنە، اۋەجايدىڭ اشىق پارتيا جينالىسىندا وتىرمىن. باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى – سول باياعى لوزۋنگ جازدىرىپ، مەنى سىياقىمەن قارىق قىلام دەگەن كوزلوۆ ءبىر ادامدى پارتياعا وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. ول – 2-دارەجەلى ۇشقىش پەتۋشكين دەگەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى. ءبارى قول كوتەرىپ، قولدادى. مەن عانا اڭ-تاڭ بوپ توماعا-تۇيىق وتىرمىن. ءبىر ءسات بەزگەك كەلگەندەي قالشىلداپ، دىرىلدەي باستادىم.

– كىمدە قانداي ۇسىنىس بار؟ – دەدى پارتورگ.

– مەندە.

– ايتىڭىز.

– بيىل كومسومول ارقىلى ءبىر ادام پارتيا قاتارىنا ءوتۋى كەرەك ەدى. كەزەك مەنىكى ەمەس پە؟

كوزلوۆ سەلت تۇرىپ قالدى.

– بۇتاقباەۆ جولداس، ءبىز كپسس قاتارىن اۋدارماشى ەمەس، ۇشقىشپەن  تولىقتىرامىز.

– وسى جەرگە اۋدارماشىنىڭ نە كەرەگى بار، ءبارى ورىسشا ەمەس پە؟ – دەدى  پارتكوم مۇشەسى – اعا ديسپەتچەر ەركەك ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، ورىندىعىنىڭ ارقالىعىن قۇشاقتاپ.

– سەندە ءسوز كوپ. ءسوزى كوپ ادام پارتيا مۇشەسى بولا المايدى. نايەتى، لوزۋنگ جازعاندا دا تىنىش تۇرىپ جازا المايسىڭ، – دەپ كوزلوۆ تۇيىلە قارادى. – قاراشى ءسوزىن.

زال تىم-تىرىس، تەك جاس كوممۋنيست بولعالى تۇرعان پەتۋشكيننىڭ وڭىندە شاپاعات نۇرى وينايدى.

– پەتۋشكيننىڭ مەنەن قاي جەرى ارتىق؟ – دەپ شاڭق ەتە قالدىم.

سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى، بۇل ماسكەۋدە بىرگە وقىعان ارميان  دوسىم لەۆون بالبۋلياننان ۇيرەنگەن داعدىم. ولار ورىسقا دەس بەرمەيدى، ايتارىن ايتىپ تاستايدى. ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ساناسادى. ال مەنى كىم تىڭدار ەكەن؟

– بۇتاقباەۆ، ونىڭ ۇلتى ورىس. ءبىز ينتەرنرەسپۋبليكامىز، ورىس ۇلتىن  كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا كوپ قابىلداۋىمىز كەرەك.

– ميلليارد پۇت استىق سياقتى جوسپاردى اسىرا ورىنداۋىمىز كەرەك پە؟ كەرەك. ەندەششە،  ورىستان باسقا ادام كوممۋنيست بولماي ما؟

– ءاي، – دەدى الگى ۇستەلدى قۇشاقتاعان اعا ديستپەچەر تاعى دا ەركىنسي سويلەپ. –  ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىن جاساعان ۇلى ورىس حالقى ەمەس پە؟ ساۋاتسىز…

– مەن كرۋپسكايا اتىنداعى ماسكەۋ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن  بىتىرگەنمىن. بايقاپ سويلەڭىز!

– وندا ماماندىعىڭ بويىنشا مۇعالىم بولمايسىڭ با؟ اۋەجايدا نەگە  كوبەلەككە ۇقساپ ۇشىپ-قونىپ ءجۇرسىڭ؟ ۋچيتەل! – دەپ ءسوزىن اياقتادى اعا ديسپەتچەر.

– ولاي بولسا ماعان ءۇي بەرىڭدەر. ىستەگەنىمە ءۇش جىلدان استى، قاشانعى «توم اعايدىڭ لاشىعىن» پانالاپ جۇرەم، – دەپ قويىپ قالدىم.

– كىمنىڭ؟ – دەپ پارتورگ ساڭىراۋ ادامداي قۇلاعىن تۇرە قارادى. – كىمنىڭ دەدىڭ؟

– توم اعايدىڭ…

– ءاي، بۇتاقباەۆ، سەنىڭ الدىڭدا ەكى ۇشقىش، ەكى ديسپەتچەر تۇر ءۇيدىڭ كەزەگىندە. اناۋ تەحنيكالىق كۇزەتشى كوروبكين دە سەنىڭ الدىندا. ىستەي بەر، ىستەگەن جەتەر مۇراتقا. وسىمەن اشىق پارتيا جينالىسىن جابىق دەپ جاريالايمىن، –  دەپ كوزلوۆ ءسوزىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعاندا ءبارى ورىندارىنان ورە تۇرەگەلدى. مەن اتىلىپ بارىپ ەسىكتەن ءبىرىنشى بوپ شىعىپ كەتتىم. وزىمنەن-ءوزىم كۇلكىم كەلدى، بىراق ەزۋىم ورنىندا. ىشىمنەن تىرقىلداپ كۇلىپ كەلەمىن. «ۆلاديمير يليچ لەنين مەن نادەجدا كونستانتينوۆنا كرۋپسكايا ءتىرى بولعاندا عوي، نادەجدا كونستانتينوۆناعا جەدەلحات سوعار ەدىم. «مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتى ءبىتىردىم، ءوز ماماندىعىممەن جۇمىسقا ورنالاسايىن دەسەم، مۇمكىندىك جوق، اۋەجايدا اۋدارماشى بولىپ كۇن كەشىپ جۇرگەنىمە ءۇش جىلدان استى. ە ءۇي جوق، ە سۇيىكتى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا قابىلدامايدى. مەنى ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن كوبەلەككە تەڭەيدى. وسى جەدەلحاتتى الىسىمەن ۆلاديمير يليچكە ءوز قولىڭىزبەن تابىس ەتسەڭىز. يليچ ءسىزدى تىڭدايدى عوي. مەن – قازاق دەگەن ۇلتتىڭ وكىلىمىن، قاراپايىم شارۋانىڭ بالاسىمىن، ءبىزدىڭ اۋىل اشتىق كەزىندە رەسەي شارۋالارىنا 14  ۆاگون بالىق جىبەرگەن. «سىيعا – سىي، سىراعا – بال» دەگەن». «جوق، سوڭعى  سوزدىڭ كەرەگى جوق. بۇل – قازاقتىڭ اۋىزەكى ماتەلى».

اقشامدى اياماي وسى جەدەلحاتتى سوعار ەدىم، سوندا ءبىر قورىتىندى شىعار ەدى. لەنيندى قاراپايىم، ءار نارسەگە تۇسىنىستىكپەن قارايتىن، ۇلتشىلدىعى مەن مەنمەڭدىگى جوق ادام دەپ ەستيمىز عوي. اجال شىركىننىڭ ەرتە كەلگەنىن قاراشى. ايتپەسە 54 جاس دەگەن نەمەنە… ءاي، ءبارى وزىمنەن، تۇزى جەڭىل جىگىتپىن. ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ كەتەتىن ىلدىم-جىلدىمىم جوق. اكەمە تارتقانمىن، سونىڭ تاربيەسى ءوتىپ كەتكەن. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاسىن ءوز جولىمدى تابا الماعان بارىنە ءوزىم كىنالىمىن. ەرتەڭ كەتەم بۇل جەردەن. اق تەرەككە جابىسقان قيسىق بۇتاق بوپ قاشانعى جۇرەم، بۇتاقباي بالاسى تۇياقباي دەگەن ەسىم-سويىمدى قاشان دا بيىك ۇستايمىن. كەشە «يز رۋك ۆ رۋكي»-دەن «كوكبازارعا جۇكشى كەرەك» دەگەن جارناما وقىدىم. اربا سۇيرەتكەن جۇكشىلەر مەنەن ارتىق با؟ بويىم 1-دە 50, سالماعىم – 55, بۇلشىق ەتىم بۇلتىلداپ تۇر. ماسكەۋدە لەۆون بالبۋلياننان ۇيرەنگەن بۇزاقىلىعىم تاعى بار. ءالى-اق كوكبازاردى ۋىسىمدا ۇستايمىن. قوش، اۋەجاي! قوش، كوك اسپان! «بۋدتە وستوروجنو!»-نى «ساق بولىڭىزدار!» دەپ اۋدارعان ءتارجىماشىلارىڭ سەندەردى تاستاپ كەتىپ بارادى. ارالارىڭداعى بەس قازاقتىڭ بىرىنەن ايرىلدىڭدار! ءبىزدىڭ اۋەجايدى ءبىر ارقالى اقىن اسپانعا شاپشىعان تايبۋرىلعا تەڭەپتى. سول اقىن وسى جەرگە كەلىپ، ءبىر كۇن جۇمىس ىستەسە كورەر ەدىم تايبۋرىل بولعانىن. تايبۋرىل ەمەس، ءسابيت مۇقانوۆ جازعان سىردىڭ سالپاڭ قۇلاق سۇر ەسەگىنە دە جەتە الماي قالارسىڭ.

ۇيگە كەلدىم.

– جينال! – دەدىم ايەلىمە بۇيرىق رايمەن.

– قايدا؟! – دەدى ول توسىراڭداپ. – جاۋ قۋعانداي بولاسىڭ دا جۇرەسىڭ.

– كوشەمىز. ەرتەڭنەن باستاپ، ءبىر ورىستىڭ لاشىعىنا بارىپ تۇرامىز.

– نەگە؟

– كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى ەمەسپىز بە…

ول تۇككە تۇسىنبەي بەتىمە باقىرايا قاراپ قالدى.

***

كوكبازار دا «اكەمنىڭ ءۇيى» ەمەس ەكەن. قاز-قاتار ءتىزىلىپ اپ، كوكونىسى مەن قىزىل ەتىن جاناپ كەتكەنگە تىقپالاپ تۇرعان بىرەۋ، وتكىر پىشاق پەن ساقال قىرعىشتى جارنامالاعانداردىڭ دا جاعى تالمايدى. اربا سۇيرەتكەندەردىڭ باسەكەسى بۇلاردى ون ورايدى. ءاي، بۇلارىڭ زاڭ مەن قاعيدا بولماسا تيىن-تەبەن ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن پىشاقتاۋدان دا تايىنبايتىن سەكىلدى. ساۋدانىڭ زاڭى قاتال، اربا سۇيرەتكەندەر، ءتىپتى، ار دەگەن ارىقتان ادىمداپ تۇرىپ ءبىر-اق اتتايدى. اۋەجاي سوزگە كەلگەندە سىپايى ەدى، مىنا جەر بوعاۋىز ءسوزدىڭ بايگەسى سەكىلدى. اۋىلدان كەلىپ، سارى جەيدەگە ورانىپ اپ تەمىر دوڭگەلەككە جەگىلگەندەر ون ەكى مۇشەنىڭ ەركەكتىك مۇشەسىن ورىسشالاپ باستاپ، اكە مەن شەشەنى بالاعاتتاعان شانشۋ سوزدەن شاپپاي بايگە الادى. كوكبازارعا توقتاعان اۆتوبۋس پەن تروللەيبۋستان تۇسكەندەردىڭ جۇگىن جەڭىلدەتەم دەپ تۇرا جۇگىرگەندە 17-جىلى قىسقى سارايعا جاساعان شابۋىلعا ءسال عانا جەتپەي قالادى. اربا سۇيرەگەننىڭ ءبارى قازاق، ءبارى باققۇمار، ءبىر-ءبىرىن جىبەرمەيدى-اۋ، سابازدارىڭ. ۇستەرىنەن قارايتىن «شەف» بار ەكەن، ونىڭ دا ادىلدىگى شامالى، ءبىر تىرناعىن ىشىنە بۇككەن تاكاپپار دەرسىڭ. اۋەجايدا ورىستىڭ ۇستەمدىگى جۇرسە، بۇل جەردە كىلەڭ قازاق جۇزگە ءبولىنىپ، ونىڭ ىشىندە رۋىن ارشىپ الىپ، ونىڭ ىشىندە اتاسىن ىزدەپ شارق ۇرادى دا جۇرەدى. ە-ە، وڭاي جەردە نان جوق. مەيلى، قايتسەم دە وسى جەردەن كوكتەپ-كوگەرەم دەپ كەلدىم، قۇقايدىڭ بارىنە كونۋىم كەرەك. اربا سۇيرەتكەنىمە نامىستانبايمىن، ادام ءومىر سۇرگەنىنە نامىستانا ما ەكەن؟ ءومىردى ءوزىڭ ءۇشىن سۇرەسىڭ. ايەلىمنىڭ ءىشى تومپيىپ شىعىپ كەلەدى. بولاشاقتا بالالى  بوپ سوڭىمنان ۇرپاق ەرتەمىن، سول ءۇشىن ءومىر سۇرەم.

وسى جەرگە كەلگەلى ءوزىمدى كەرەمەت جەڭىل سەزىنىپ ءجۇرمىن. اۋەجايدا ءبىر ءزىلباتپان اۋىرلىق ەڭسەمدى ەزىپ تۇرۋشى ەدى، ول جەردە بار بولعانى 5-اق پايىز قازاق بولاتىن. اۋدارماشىدان باسقا ەدەن جۋشى ەكى ايەل مەن كىرە بەرىستەگى كۇزەتشى جانە وسى جەردىڭ «جەڭىل اياق بالاسى» «كۋكۋريزنيك» ايدايتىن جولدىباي بەسەۋمىز. مىنا جەردە نە دە بولسا ءوز كوركىم وزىمە سۇلۋ كورىنەدى، ءتىسى اقسيىپ، اۋزىن اشىپ تۇرعان اڭقاۋ قازاعىما قاراپ سۇيسىنەمىن، ءبىر-بىرىنە «ءوي، شەشەڭنىڭ!» دەپ ءتىل ءۇيىرىپ تۇرعان شىمكەنتشە ماقامعا دا قۇلاق ۇيرەندى. جالپى، كوكبازار – اششى-تۇششىنىڭ ءيىسى اڭقىعان ءبىر ءومىر، بازار دەگەنىڭ ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى شارىقتايتىن كيەلى ورىن. بۇل جەردە نان بار، «نان بولسا ءان دە بولادى» دەپ الماتىعا كەلگەندە باس حاتشى برەجنەۆ جولداستىڭ ءوزى ايتقان.

ءبىرىنشى كۇنى ءۇيىلىپ جۇك ارتىلعان تەمىر اربانى تىراشتانىپ تارتقانىما نامىستانسام دا، ەكىنشى كۇنى اۋىر جۇكتىڭ ءوزى جەڭىل بوپ كەتتى، ءۇشىنشى كۇنى جۇك ىزدەپ تارپاڭ قاعىپ تۇراتىن بولدىم. جۇك تابۋ دا وڭاي ەمەس، جۇكتىڭ جەڭىلى جوق. وسى وزبەك اعايىننىڭ ءومىرى بازاردا وتەدى، ولار ۇلتتىق داستۇرلەرىن قاستەرلەۋدەن ەش نامىستانبايدى. ماسكەۋدە شەمىشكە ساتىپ، ساۋدانىڭ كوركىن قىزدىرعان وزبەك ستۋدەنتتەرىن كوردىم. مەن دە جالعان نامىستى بەلىنەن ءبىر-اق باسۋىم كەرەك، مەنىڭ ءومىر سۇرگەنىم ەشكىمگە مىندەت ەمەس. قاراشى، اينالام قازاقشا سويلەگەن قارا كوزدەر، ءبىر-بىرىنەن شاقشا سۇراسا دا قولىن قاقپاي، كوڭىلىن ۇسىنىپ تۇرادى. ولار «كوڭىلدىڭ ءبىر اتىم ناسىبايدان قالاتىنىن» ەشقاشان ەستەن شىعارمايدى. تەك اندا-ساندا جۇزگە جىكتەلىپ، رۋعا ءبولىنىپ، تەكەتىرەسىپ قالاتىندارى بولماسا. وۋ، اۋەجايدا قازاقشا ءتىل قاتۋعا زار بوپ جۇرگەن جوق پا ەدىم، تەك اندا-ساندا «ساق بولىڭىز!»-دى قازاقشا اۋدارعاندا عانا ارقام جەڭىلدەپ قالاتىن. «نە كۋريت، نە سوريت!»-ءتى دە قازاقشا ىلەيىك دەسەم، اەروۆوكزال باستىعى «وندا جۇمىسىڭ بولماسىن!» دەپ تيىپ تاستادى. اۋەجايدا ارقانداۋلى ادام سياقتى ەدىم، مىنە، ارقانىمدى ءۇزىپ، كەڭ جايلاۋىما شاپقىلاپ كەلىپ وتىرمىن. جايلاۋ – قازاقتىڭ قونىسى، جايلاۋدى جايلاعان جەردە قازاقشىلىق بولماي تۇرمايدى. بارىنە ۇيرەنۋ كەرەك.

كوكبازارعا كەلگەلى شىلىم شەگەتىن بولدىم. ستۋدەنت كەزىمدە كەيدە لەۆون بالبۋليانمەن بىرگە «ارارات» شەگەتىنمىن، ەندى «قازاقستان» ەمەس، ەڭ ارزان «شيپكا» شەكسەم دە تىنىسىم كەڭىپ، اششى ءتۇتىننىڭ جارتىسىن ىشكە جىبەرىپ، جارتىسىن تاناۋدان ىتقىتىپ، ءبىر راحات كۇي كەشەم. «ايەلىم نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟» جولىم بولىپ، پاتشا زامانىنان قالعان  اعاش ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسى تابىلا كەتتى. قوجايىن ايەل ەمشەگى سالبىراعان دىمبىلمەستىڭ ءوزى، وتىنىن جارىپ بەرىپ، الاقانىنا اقشا سالساڭ بولدى، ءوزى بالتا ۇستاۋدان قالعان سەگىز كوزى سىرقىراعان كارى «ماتۇشكە». ەندى وسى جەردە ءجۇرىپ، قور جيناپ، مال باسىن كوبەيتسەم دەگەن قيالىم بار. ول قولىمنان كەلەدى، كوكبازارعا دا ورىسشا ەسەپ بەرىپ، قاعاز تولتىراتىن ساۋاتتى بىرەۋ كەرەك شىعار. ءالى بازار باستىعىمەن دە ءتىل تابىسىپ، قازاقشاسىن ورىسشالاپ بەرەتىن وڭ قولى بولىپ السام… ويتكەنى، تازا قازاقشانىڭ اۋىلى بىزگە ءالى الىس سياقتى. كوممۋنيستىك پارتيا اۋەجايدا قالدى، سولار-اق ءوتىپ، پارتيانىن كوسەگەسىن كوگەرتسىن. «پارتيا-كوكەمنىڭ» دە ايتقان ءسوزى مەن ىستەگەن ءىسى سوڭعى كەزدەرى ءبىر جەردەن شىقپاي ءجۇر. «مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە»  دەگەن ءسوزدى اۋىلدا كوپ ەستۋشى ەدىم. سوزبۇيداعا سالىنعان شاڭىراقتىڭ ۋىعى سىقىرلاپ، داۋىل تۇرعان كۇنى ورتاسىنا توپ ەتە ءتۇسۋى عاجاپ ەمەس…

كوك اسپاندا اششى تۇتىنمەن سىزىق سىزىپ، اۋەجايدان ۇشقان ءبىر ۇشاق سامعاپ بارادى. «مىناۋ پەتۋشكين شىعار، ەكىنشى دارەجەلى ۇشقىش، پارتيا مۇشەسى… سامعا، قىرانىم، سامعا، قازاقتىڭ اۋەجايىنان كەڭ دالانىڭ ۇستىنە كوزىڭ تويعانشا  قاراپ ۇش. مەيلى، پەتۋشكين، سەن كوكتە، مەن جەردە-اق جۇرەيىن، ءبارىبىر جەردەن قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، ءبارىمىز ءبىر كۇنى ەپيتسەنتردە جولىعامىز. قۇداي جەردەگى نانىمنان ايىرماسىن».

شىلىمىمدى تۇبىنە دەيىن سىمىرە سورىپ، ورنىمنان تۇرا بەرگەندە قاراسام، قارسى الدىمدا ەبىل-دەبىلى شىعىپ، ءىشى تومپايىپ ايەلىم كەلە جاتىر ەكەن. سۇر جەلەتىنىڭ ءوڭىرى اشىق. مەنى ىزدەپ، ءابىرجىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى.

بۇتاقباي بالاسى بولسام دا ايەلىمە تۇرا جۇگىردىم.

– نە، تىنىشتىق پا؟

– اتام قايتىپتى. جاڭا تەلەگرامم كەلدى.

– قاشان؟

– جاڭا عانا…

اپىل-عۇپىل «شەفتى» ىزدەدىم. ول كىسى ءبارىن دە تۇسىنەدى، قازاق ءولىمنىڭ اۋىر جولىن العا سالادى. قايران قازاعىم-اي، ءولىم مەن تويدا سۇتتەي ۇيىپ، ءبىر اۋىز بوپ قالار سەندەي ۇلت جەر بەتىندە جوق تا شىعار. ءبارى ءاپ-ساتتە قارجى جيىپ، قالتامدى تومپايتىپ، ەكى جىگىت قولتىقتاپ پويىزعا شىعارىپ سالدى.

جۇردەك پويىز جەلپىنىپ كەلەدى. ءوزىم ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەن اۋەجاي تۇسىنان شاپقىلاپ وتتىك. كوكقىران ۇشاقتار ءتىزىلىپ تۇر – «يل-18»، «تۋ-154»، انەبىر بۇرىشتان مونتيعان «ان-2» – «كۋكۋريزنيك»-ءتىڭ توبەسى كورىنىپ قالدى. بۇل – اۋەجايدىڭ «بارىپ كەل، شاۋىپ كەلى»، جۇمساۋعا دا اياعى جەڭىل بىرەۋ كەرەك. ەسىمدە قالىپتى – ونىڭ ۇشقىشى وسىنداعى بەس پايىز قازاقتىڭ ءبىرى — جولدىباي، پەتەربور ازاماتتىق اۆياتسيا ينستيتۋتىن تامامداعان العىر جىگىت، بىراق اتىنا جولى ساي بولماي ءجۇر، ۇلكەن اۆياتسياعا اۋىسۋ ءبۇيىرىن تەپكىلەگەن ءبىر ارمان. «اسسالاۋماعالەيكۋمىمىز!» دۇرىس ەدى، تاپال «كۋكۋريزنيكتى» كورىپ، اڭقاۋ بەينەسى كوز الدىما كولەڭ ەتىپ، مەنىڭ دە وڭ ءبۇيىرىم سىزداپ كەتتى.

اكەمدى جەرلەۋگە ۇنجىرعام ءتۇسىپ، قۇر سۇلدەم كەتىپ بارامىن. ءىشىم ۋداي اشيدى. كوزى تىرىسىندە ايتقان اماناتىن ورىنداي المادىم. ەندى پارتياعا وتپەيمىن، زورلاسا دا وتكىم كەلمەيدى. كوكبازار – پارتياسىز دا كوكبازار، ول – گالستۋك تاققانداردىڭ مەكەنى ەمەس. بازاردىڭ پارتياعا باعىنبايتىن ءوز زاڭى بار. «اكە، وزىڭە تازا قولمەن توپىراق سالۋعا كەلە جاتىرمىن. كىر سابىنمەن جۋعان قولىڭ قانداي تازا بولسا، مەن دە  كىر سابىندى كوپىرشىتكەن ءبىر تامشى قانىڭمىن».

اكەمنىڭ اماناتىن اناۋ كوككە سامعاپ بارا جاتقان پەتۋشكينگە تاپسىردىم. نە دە بولسا بىزگە بيىكتەن قاراپ ءجۇر عوي. قىزىل بيلەتكە قول قويعان يليچ تە جوق  قاسىمىزدا. سول ءتىرى بولعاندا مۇڭ-مۇقتاجىمىزعا قۇلاق اسىپ، ءبارى دە باسقاشا بولار ما ەدى؟ اجال شىركىنگە داۋا جوق. بىزدەن دە ءبىر لەنين شىعار.

جۇردەك پويىزىم تاناۋراپ، اكەمە قاراي تارتىپ بارادى. ايقاي دالادان كوزىمدى تايدىرىپ، كوك اسپانعا قارايمىن. پەتۋشكيننىڭ ۇشاعى تىم بيىككە سامعاپ، كوز ۇشىنان كورىنبەي كەتتى. تەك اششى ءتۇتىنى اسپاندى سىزىپ، كوك جۇزىنە ءسىڭىپ بارادى.  قان تامىرىنداي تارتىلعان  قازاق تەمىر جولىنىڭ قوس رەلسىنە دوڭگەلەك جالاتقان ءبىزدىڭ قارا ايعىر دا قالىسار ەمەس. ءبۇرىسىپ وتىرعان مەنىڭ ەندىگى ارمانىم – قاتارعا تۇرىپ، اكەمنىڭ سۇيەگىنە يە بولۋ، جانازا نامازىندا «ات بايلارى كىم؟» دەگەندە، «مەن!» دەپ ساڭق ەتە قالۋ. باسقانىڭ ءبارىن بەردىم كوككە سامعاعاندارعا. ەشكىم دە قارا جەردەن قاشىپ، اسپاننان قونىس تابا المايدى.

ءتورتبۇرىش كۋپەدە وتىرىپ كوزىمنەن جاس ىتقىپ كەتتى. «اۋەجايداعىلارمەن دە ءبىر جەردە كەزدەسەرمىز». ون ءۇش جاسىمدا تايعا مىنگىزىپ، جۇگەن   ۇستاتقان اكەمنىڭ بەينەسى كوز قاراشىعىمدا ءۇيىرىلىپ تۇرىپ قالدى.

– سەن جىلاماۋشى ەدىڭ عوي، – دەدى كەمسەڭدەگەنىمدى كورىپ قالعان جۇبايىم.

– بۇگىن جىلاماي، قاشان جىلايمىن؟..  «ايەل – دۇشپان». ەكى اياقتىنىڭ ساۋى جوق. قان تامىرىنداي تارتىلعان قوس رەلستى تەپكىلەپ، اكەمە اسىققان قارا ايعىر ارقىراپ كەلەدى…

قۋاندىق تۇمەنباي

Abai.kz