نەمەسە جىلدىق استان كەيىنگى كوكتەمگى يلاھي يديلليا

بيسميللاھي راحماني راحيم، ءسىز: «...قازاققا ارۋاقتى ايتۋدان قاشۋعا بولمايدى. ارۋاق بولماسا – ادام جوق. ادام ومىرگە سول ارۋاقتار  ارقىلى كەلدى. ادامزاتتىڭ اللادان كەيىنگى ۇستازى سول ارۋاق . ارۋاق – بار. رۋح تا – بار. ولاردىڭ ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ تىرشىلىگى كورىنبەيدى، ارۋاقسىز رۋح قونبايدى. ارۋاق كىم؟ كەشەگى ومىردەن وتكەندەر. الدىندا،  ارتىندا قالعان جازۋى بارلار...

ەۆرەي حالقىنىڭ ميى قاتتى جۇمىس ىستەسە - ولارعا  مي قىزمەتى ەرەكشە دارىعان، ارابتاردا ساۋدا جۇمىسى ءورىس العان بولسا، «جىبەك جولىنىڭ» ءبىر باستاۋىنا ورنالاسقان بۇل حالىققا وسى قاسيەت ەرەكشە دارىعان، باسقا دا حالىقتاردا  وسىنداي ەنشىلەنگەن ەرەكشەلىكتەر بولسا، سول ەرەكشەلىك سول حالىققا ەرەكشە دارىعاندىعى. ءبىزدىڭ قازاققا  رۋحتى ارۋاققا قوندىرا بىلەتىن  قاسيەت دارىعان. بۇل – ارۋاققا تابىنۋ ەمەس، وتكەنىمىزدى قۇرمەتتەۋ... ءبىزدىڭ مەملەكەتتى ءدىنسىز ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس- دەپ قۇلاققا ءسىڭىرىپ وتىرۋشى ەدىڭىز. ايتىپ قانا قويماي «ءدىني ءىلىم – ەرەكشە عىلىم»»، - دەگەن اتپەن باسپادان وسى  ايتقاندارىڭىزدى كىتاپ ەتىپ شىعىرىپ، قولىما دا ۇستاتتىڭىز...

اسسالامۋ ۋا الەيكۋم، اعا، 14 ناۋىرىزداعى سامارقاننىڭ كوك تاسىنىڭ ەرۋىمەن، كوكتەمنىڭ جەر تابالدىرىعىنان اتتاۋىمەن، مەنىڭ رۋحىم، ءوزىم سۇيگەن قۇستار قاناتى قاۋىرسىنىنا ىلەسىپ  قايتا ورالعانىن بۇگىنگى جىلدىق استا الدىمەن ءسىز سەزدىڭىز. مەن استا بۇلبۇشا سايراپ سويلەدىم عوي. قۇرانمەن وتىرعان ادام ەكى دۇنيەنى دە ءبىلىپ وتىرادى. سوسىن دا بولار  استىڭ سوڭىندا ءسوز سۇراپ الىپ: «اعايىندار، ءبىز قازىر سالتاناتتى راسىمدە ەمەس، جەرگە «اللا»، - دەپ جىلاپ تۇسكەن ادام اتا  جولىمەن ومىرگە «ىڭگالاپ» ەمەس، «اللالاپ» جىلاپ ءتۇسىپ، ومىردەن قايتقاندا ءبارىمىزدى «اللالاتىپ» جىلاتىپ كەتكەن ەسەنعاليدىڭ جىلدىق اسىندا، وعان ءتاڭىرى بۇيىرتىپ جايعان رىزدىق داستارحانىندا وتىرمىز. داستارحان - قۇدايدىڭ قازىناسى، توردە بىزبەن بىرگە قۇدايدىڭ ءوزى وتىر...»، - دەپ قوڭىر داۋىسىڭىزبەن استا دابىرلاي باستاعانداردىڭ دابىرىن  باسىپ، نازارىن وزىڭىزگە اۋدارىپ الىپ، مەن جايلى دايىندالعان بەينە تاسپاداعى «ۇستازىڭىز كىم؟»، - دەگەن ساۋالعا «كىتاپ»، - دەپ بەرگەن جاۋابىمدى العا تارتىپ، «ونىڭ ۇستازى كىتاپ، كىتاپ دەگەنى قۇران، قۇران بارلىق ادامنىڭ ۇستازى»، -دەپ ، اللا اۋزىڭىزعا سالعان تاپسىرمەن ءسوز تىزگىنىن تارتىپ، ودان ءارى، - ال مەن ەسانعاليدىڭ شاكىرت  كەزىندەگى ۇستازىمىن»، ونى: «بالا كەزدەگى ۇستازىم، ءبىر توپىراقتىڭ تۇلەگى باقتىباي اعاما ىنىلىك ىزەتپەن، ەسەنعالي»، - دەپ «بوزاڭعا بىتكەن بوز جۋسان» كىتابىما  29.01. 2007  جىلى قالدىرعان قول تاڭبامدى كورسەتىپ،  وقىپ ەسكەرتتىڭىز.

يا، تىرشىلىگىمدە ءوز قولىممەن  جازىپ قالدىرعانداي، ماعان ونەر جولىنا تۇسۋىمە ءسىز عانا ۇستاز بولدىڭىز. سونى مويىنداتتىرىپ، تىرشىلىگىمدە ءوز قولىممەن كىتابىما تاڭبا قالدىرۋدى بۇيىرتقان اللاعا شۇكىرشىلىك.

شىندىعىندا، قاس قاعىم تىرشىلىكتە، بۇگىنگى استا ەركە مىنەزىمدى ايتىپ ءسوز سويلەگەن، ەڭبەك ەرى ءاسانالى ءاشىموۆ سەكىلدى قازاقتىڭ تۇلعا تۇتقان كوپتەگەن ازاماتتارىمەن ەتەنە ارالاسىپ، ولارمەن ەركەلەي شۇيىركەلەسىپ، تىرشىلىك جاساپپىن. ول – مەنىڭ مىنەز بولمىسىم عوي. بىراق، سىزبەن ولارداي ەمەس، ءجيى ۇشىراسۋعا قىسىلىپ-قىمتىرىلدىم، ەرەكشە قۇرمەت تۇتتىم. اراداعى سول ءبىر سۇلۋلىقتى ساقتادىم. بۇل ءبىر تىلسىم سىر...

استا قولىڭىزدا تۇرعان مەنىڭ 1976-77 جىلى  كاۆكازدان (اسكەر قاتارىندا), 1979 جىلى گاگارين قالاسىنان جازعان حاتتارىم مەن وزىڭىزگە ارناعان ولەڭدەرىمدى ۇستاپ تۇرىپ، جيىندى جۇرگىزىپ تۇرعان مەرەكە ءىنىڭىز ارقاڭىزدان سيپاپ اسىقتىرعان سوڭ با، وقىمادىڭىز، مەن وقىعانىڭىزدى ماقۇل كورىپ-اق  ەدىم...

ءسىز جاڭاقورعاندا  “كوممۋنيزم جولى” گازەتىندە قىزمەتتە جۇرگەندە ءبىر توپ ولەڭىمدى جاريالاپ ءسات ساپار تىلەدىڭىز، وسى گازەت بەتىندە اۋدان اقىندارىنىڭ جازباشا ايتىسىن ۇيىمداستىرىپ، 9 سىنىپتا وقىپ جۇرگەن مەنى «سوپىنىڭ سازىندا» وتكەن شوپاندار تويىنا الدىرتىپ، جاسى ۇلكەن ەسىركەپ قونقاباەۆ  اعامىزبەن ايتىستىردىڭىز. جيىنعا الماتىدان ارنايى قوناق بولىپ قاتىسقان قالتاي (مۇحاممەدجانوۆ) اعامىز اۋداندىق گازەتكە باسىلعان  سول ايتىستى وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن ەدى. مەنىڭ ونەر جولىنداعى تۇساۋىم وسىلاي كەسىلگەن...

بۇعان قوسارىم «ەسكى ساۋران» قالاسى قورعانى ورىنىنا ەرىنبەي ەرتىپ بارىپ، مەنىڭ بابالارىم، ادايلار كوشى  قايتقان جەرگە اۋناتىپ، كوڭىلىمدى الاي دۇلەي ەتكىزىپ زيارات جاساتقانسىز. ادايلاردىڭ سول جەردەن  قاراقالپاق اسقانىن، سول بابالار ۇرپاعى مەنىڭ، سولار قالدىرعان سوقپاققا ارناي توركىندەپ كەلىپ وتىرعان ۇرپاعى  ەكەنىمدى، العاش رۋحىمدى كوتەرىپ جادىما سىڭدىرگەنسىز.  تۋعان اۋلىڭىز بەسارىق بەكەتىنەن  ون-ونبەس شاقىرىمدا ورىن تەپكەن سول ەسكى ساۋرانعا ، ودان سوڭ دا قانشاما رەت جاياۋ جالپىلاي بارىپ، ىشتەي سىر شاشىپ ءمىناجات ەتكەنىمدى، سول جەردەن وي كوزىمەن جول قۋالاي تۇرىپ، كوككە كوتەرىلىپ كەتەتىن تىلسىم ءساتىمدى سىزدەن باسقا كىم كوردى...

بۇگىنگى استا توبە كورسەتپەگەن مەنىڭ قايران دوستارىم، سول كەزدە وبلىستىق “لەنين جولى” گازەتىندە پراكتيكادا جۇرگەن جازۋشى سەرىك بايقونوۆ ىنىڭىزگە دە ۋاقىت تاۋىپ ەرتىپ بارىپ تانىستىرعانىڭىز دا، ءوز باۋىرىڭىز بايبوتا قوششىم نوعايدان ەرەكشە ءۇمىت كۇتەتىندىگىڭىز تۋرالى   ايتقان ىقىلاستى اڭگىمەڭىز دە ءبارى ءبارى ەسىمدە. اسكەردەن الماتىعا ورالعاندا  العاشقى ارالاسقان ورتام دا سولار بولدى عوي.

«…بەلگىلى شايىرىمىز قادىر مىرزاليەۆتىڭ ءوزى «قازاق پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى» اتاسا، زامانداسى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ “…عاسىرلار توعىسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا قىزعىلىقتى قۇبىلىسى”- رەتىندە تانىعان، ادەبيەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ 50 جىلدىعى ۇستىمىزدەگى جىلى الماتى، استانا، اقتاۋ قالالارىندا ۇلكەن ابرويمەن اتالىپ ءوتتى. بۇل اقىن ءۇشىن دە، ونەر سۇيەر قاۋىم ءۇشىن دە، تاريحي ەستە قالارلىق جاراسىمدى تىرشىلىك بولدى. وسى شارالاردىڭ ۇيىمداسۋىنا مۇرىندىق بولعان اتالىنعان قالا اكىمشىلىكتەرى دە ەل الدىندا زور ابرويعا يەلىك ەتتى.

قازىر ۇيىمداستىرىلعان وسى شارالاردان قۇلاعدار بولىپ وتىرعان اقىننىڭ وسكەن ەلى قىزىلوردالىقتار دا ءوز ەسەنعاليلارىن كۇتىپ وتىر. بىراق سىر بويىندا مۇنداي كەزدەسۋدىڭ وتەتىندىگى تۋرالى اڭگىمە ءازىر قۇلاققا شالىنار ءتۇرى جوق. نەگە؟ ەسەنعاليدى “ەسەنعالي اقىن”،ەتكەن جوعارىدا اتى اتالىنعان ءۇش شاھاردان بۇرىن، قىزىلوردا وبلىسىنداعى ونىڭ بالعىن بالالىق شاعى وتكەن سىرداريا وزەنىنىڭ جيەگى، اقىننىڭ تۇڭعىش جيناعىنا اتى قويىلعان “كەلىنتوبە” سوۆحوزى ەمەس پە؟، - دەپ سول كەزدەگى وبلىس اكىمى  اتىنا «زاڭ گازەتىندە» باسىلعان «ەسەنعالي اقىندى وسكەن ەلى سىردىڭ بويى كۇتۋدە»، - دەپ شىرىلداپ جازعانىڭڭىزدا ەسىمدە…

قاي جىلى مەنىڭ وتىنىشىممەن الماتىدان كەلىنتوبەگە ەرتىپ بارىپ قايتتىڭىز. تاريحتى  ەسكە الساق ارتىقتىعى بولماس. 1964  جىلى «تۇگىسكەن» القابىن يگەرۋ ماقساتىندا سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنداعى ء“ۇش قايىق” ەلدى مەكەنىنەن باستاۋ العان كەلىنتوبە كانالى بويىندا جاڭادان “كەلىنتوبە” سوۆحوزى شاڭىراق كوتەردى. اتالىنعان  سوۆحوزدىڭ العاشقى ديرەكتورى  جۇماعالي اتاباەۆ اعامىز قاراقالپاق ەلىندە تىرشىلىك جاساپ جاتقان ءبىزدىڭ 230 ءۇي اداي اعايىندى سوندا  كوشىرىپ اكەلىپ قونىستاندىردى. ەل بولدىق…

سول جىلى ءتاڭىر جارىلقاپ، سىرداريا وزەنىنىڭ سوۆحوز ىرگەسىنەن وتەر جەرىندەگى كەڭ ارناسى ەكى ايىرىلىپ، جيىرما شاقتى گەكتار جەر سۋ ورتاسىندا ارال بولىپ قالدى. ونى جۇرتتار سول كەزدە «اداي ارالى» اتاۋشى ەدى. سول «اداي ارالى» يت تۇمسىعى باتپاس قالىڭ توعايعا اينالىپتى. جاڭاقورعانعا بارعانداعى ماقساتىمىز - وسى تاريحي ارالدى، ورىس جازۋشى ميحايىل شولوحوۆتىڭ دونداعى دەمالىس ورنى سياقتى مەنىڭ جازعى دەمالىس جايىما اينالدىرۋ بولاتىن. جانىندعى جار جاعاسىنان قازىلعان  ارتيزان قۇدىعىنان  شيپاسى مول ىستىق سۋ اتقىلاپ شىعىپتى. جانناتتاي قۇلپىرتىپ جىبەرۋگە تاپتىرماس ورىن. مەن سول ارالدان قاجەتتى مەكەن جايدى سالاتىن بولعانمىن. ءسوزىڭىز ءوتىپ، اۋداندىق اكىمشىلىك پەن جەر كوميتەتىندەگى جىگىتتەر سول ارالدى، ورتاسىندا اعاشتان سالىنعان ورمانشىلار ۇيىمەن قوسىپ، ماعان سي ەتىپ ەنشىلەپ بەردى. شىركىن، سول كەزدەگى  قۋانىشىمدى ايتساڭىز... ارالدى ەنشىلەگەن سوڭ، سول ماڭىنداعى جاڭا قورىمىندا  جاي تاۋىپ، مۇردەسى قالقيعان قوس انام مەن اكە زيراتىنا سوعىپ دۇعا جاسادىق. سزگە  ءوزىم وقىعان مەكتەپكە جانە شارۋاشىلىق ورتالىعىنا جاڭا مەشىت ءۇيىن سالۋعا دا كومەك بەرەتىندىگىمدى جايىپ سالىپ ەدىم....بىراق سول ۋادە ۇدەسىنەن شىعۋ بۇيىرمادى. قولداعى قارجى سول جىلدارى مەنىڭ تۋىستارىم كوشىپ بارىپ ورىن تەپكەن، اتا جۇرت بەينەۋگە 7000 ءتۇپ كوشەت ەگۋگە جۇمسالدى... قازىر ول جەردە «ەسانعاليدىڭ ورمانى» جايعالىپ تۇر...

ءسىز، «تىرشىلىكتە رۋحسىز نارسە جوق، رۋح ادامدارعا قونادى»، - دەپ قۇلاعىما ءسىڭدىرۋشى ەدىڭىز. «كەلىنتوبەگە» دە  ەلدى مەكەن بولعان سوڭ رۋح قونعان بولار.  ەلدى مەكەننىڭ سول كيەلى رۋحى الدىمەن ماعان قوندى-اۋ ءسىرا. مەنىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىمنىڭ  «كەلىنتوبە» اتالۋى دا سودان شىعار... ورتا مەكتەپتى سوندا ءبىتىرىپ، اسكەرگە اتتانعان كەزدەن، قايدا جۇرسەم دە  سول ءبىر التىن ۇيا مەن ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ىستىق ساعىنىش بولىپ  ەسىمنەن شىققان ەمەس. وسىدان ەكى جىل بۇرىن اقتاۋ مەن اتىراۋ مەنى اتا جۇرتقا شاقىرىپ، قۇرمەتتەپ جاتقاندا، سىزگە تولقىپ تۇرىپ تەلەفون سوققانىم ەسىڭىزدە بولار. سول كەزدە ەكى وبلىستا ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنە ءجۇرىپ، سىزگە ەرىكسىز تەلەفون شالىپ،  ورتادان جىراق كەتىپ، جىلاپ تۇرىپ  كەلىنتوبە جايلى توقتاماي ۇزاعىنان ولەڭدەرىمدى وقىدىم...

…جۇماعالي دەگەن شال  ءوتتى،

سوزدەرى جازىققا شىققان راڭداي.

اتاسى ونىڭ انەت-ءتى

شوڭگەلى كوكتاس قىرانداي…

               ** ** **

        …دالاڭ، جاعاڭ – بارشاسى كيەلى ەدى،

        سولار بولدى ۇلىڭنىڭ سۇيەنەرى.

        كۇمىس تويى تويلانعان اتا-انامنىڭ،

        كۇرىششى اۋلى تۇسىمە ءجيى ەنەدى...

                     ** ** **

       …تۇراتىن توعىز جولدىڭ تورابىندا،

        ءىسى جوق جازۋشىلار وداعىندا.

        كورت ءمىنىپ، كوگەن تارتىپ، تۇيە تىزدەپ،

        ءبىر اقىن ءوسىپ ەدى سول اۋىلدا...

                      ** ** **

         …تۇگىسكەننىڭ بويىندا كۇرىششى اۋىل،

         الا جازداي كۇن دە ىسسى، جۇمىس تا اۋىر.

        قۇماق جولدى سۋعا اكەپ قۇلاتا ساپ،

        ساعىم ءارى قاشادى كۇمىس باۋىر...

                        ** ** **

         … جاعاعا سان سوعاتۇعىن

         ەركىن جۇزگەن كوڭىل كەمەم.

        …اڭعىرت، البىرت سول اقىننىڭ

        ەسىڭدە مە، كەلىنتوبەم؟...

                      **.**.**

...بۇركىتكە ۇساپ قارايتىن توماعالى،

كەلىنتوبەم ويىما ورالادى.

ول دا ايتپاعان سياقتى ەڭ باستىسىن،

مەن دە ايتقام جوق باستىسىن وعان ءالى...

ءسىز ارتىنشا تەلەفون شالىپ سۆەتقالي ىنىمە ماعان قارايلاپ ءجۇرۋدى تاپسىرىپ جاتتىڭىز... ايتىپ قالدىم عوي، يا، ءسىز دە وقىعانسىز كەزىندە كەلىنتوبە جايلى ولەڭىڭىزدى.

«…توبە،  تەبە، كوپ تەبە ءتوسىن كەرگەن،

ەمشەكتەنىن شىعادى تەسىپ جەردەن.

ارقايسىسى اڭىزدىڭ «كوك بازارى»،

سول اڭىزعا ىلايىق ەسىم بەرگەن…

تاعدىر ەنشىمە جازعان جادىما رازىمىن، سول ساتتە ولەڭىڭىزدى جاتتاپ الىپ،  وزىڭىزگە قايىرا وقىپ بەرگەنمىن، ال سوڭىنان ول جەردى باسقا قىرىنان كورىپ، باللادا جازعانىمدى تاعى بىلەسىز…

استان سوڭ، اۋەزوۆ تەاترىنىڭ كىشى زالىنان  مەنىڭ اتا جۇرتىمنان كەلگەن، جەرلەس ونەر ساڭلاقتارى ساحنالاعان «قۇنانباي مەن ابايىمدى» كوردىڭىز. كوردىڭىز، بىراق قانشا دەن قويعانىڭىزبەن ءبىر ءسوزىن دە ەستىمەدىڭىز. تىلسىم جايت، سىردەستە. ول دا دۇرىس بولدى. ءسىز: «اباي - دارا اقىن، بىراق  حاكىم ەمەس، اكەسى قۇنانباي حاكىم. ونى اباي ءوزى ايتىپ كەتكەن»، - دەپ «اباي جولىنداعى» ماعاۋيا قازاسى كەزىندەگى مولاسى باسىنداعى وكىنىشىمەن تۇسىندىرگەسىز. ءسىزدىڭ سول سوزىڭىزگە  سول كەزدە تەرەڭ دەن قويۋىم كەرەك ەدى…

اڭگىمەمنىڭ باسىندا «استا مەن بۇلبۇلداي سايراپ سويلەدىم عوي...»، - دەدىم. يا، استا سويلەگەن ادامدار مەن بولىپ، مەنىڭ ولەڭىمدى وقىپ جاتقان جوق پا. مەنىڭ انامنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا پەرىشتە اۋزىما تۇكىرگەنىن تانىپ بىلگەن ءيىسشىل سوپى اقىن ءىنىم، ءوز ولەڭىنەن باسقا اقىنداردىڭ ولەڭىن وقي قويمايتىن سۆەتقاليدىڭ اۋزىنان دا ولەڭ وقىدىم. اللا سولاي بۇيىرتتى. بۇل مەنى ماساتتاندىردى. مەن بۇلبۇلداي سايراپ سويلەدىم، مەنىڭ ولەڭىم سويلەدى. مەن تۇسىنگەندەرگە استا وسىلاي قايتا ورالعانىمدى سەزدىردىم...

اعا، باسقالار كەمپىرقوساقتاعى جەتى ءتۇستى كورسە، ءسىز سول جەتى ءتۇستىڭ ارقايسىسىندا بار ەشكىم كورمەگەن توعىز تۇستەن الپىس ءۇش ءتۇستى كورگەن جانسىز، بۇل مەنىڭ ءسوزىم، رۋحتىڭ ءسوزى. پەرىشتە مىنەزدى بالا كەزدەگى ۇستازىم بولعان سوڭ سىزگە ايتىپ وتىرمىن. ارۋاقتىڭ ءسوزى تىرىگە امانات، ءتىرى تىرشىلىك يەسى. مۇنى دا ءسىز ايتقانسىز ماعان، مەن سەلقوستاۋ تىڭداپپىن. شىركىن، تىرشىلىكتە مەنى ۇيىرسەكتەگەن جاستار، مەنىڭ وسى ولقىلىعىمدى  قايتالاماي، سىزدەي يماندىلارعا  اينالشىقتاسا، كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا جەتىپ، قازىناعا جولىعار ەدى. سىزگە جەتكەن عايىپتىڭ قازىناسى مول. سونىمەن نارلەنسە دىننەن، يماننان الشاقتاماس ەدى. جالعاندا ادامعا كەرەگى دە وسى عانا. ءسوز – رۋح. ول اللامەن عانا جۇمىس جاساۋى كەرەك. قۇدايدى حاھ تۇتپاعان ءپاندا بولادى، ءپاندا رەتىندە ومىردەن وتەدى. حاھ رۋحقا قونعان شىندىق. اللانىڭ ءدىنى ادامدارمەن عانا جەردى نۇرلاندىرىپ تۇرۋى ءتيىس ەكەن...

باقتىباي اينابەكوۆ،

ىلىمگەر جازۋشى

Abai.kz