اكادەميك مامبەت قويگەلديەۆ تاريح عىلىمىنا «ەميسسارلار ينستيتۋتى» دەگەن ۇعىم ەنگىزدى. ورتالىقتاعى بۇل ينستيتۋتتان قازاقستاندى باسقارۋعا كەلگەن فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكيننىڭ ەسىمى بارشامىزعا ءمالىم. ءار سالانى باسقارۋ ارقىلى قازاق ەلىن «پرولەتارلىق رۋحقا» مويىنسۇنتۋعا جىبەرىلگەن باسقالارى، قاتارى مول بولعانمەن، ايتىلا بەرمەيدى. سولاردىڭ قۇدىرەتتى توبى مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزداعى تارماقتارىن دۇرىلدەتىپ تۇردى. ءوز بەتتەرىنشە ەمەس، باس ەميسسار  گولوششەكينمەن بىرگە، سونىڭ نۇسقاۋ-تاپسىرمالارىنا سايكەس ەكپىندى ەڭبەك ەتتى...

1931 جىلعى 2 قاڭتاردا تاشكەنتتىڭ سوۆەت كوشەسىندەگى 25-ءشى ۇيدە تۇراتىن مانگەلدينا حانيفا الماتىعا – «قازاسسر حكك توراعاسى يساەۆ جولداسقا»، كوشىرمەسىن «وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلىنە» – ءوتىنىش حات جولدادى. حاتىندا حانيفا الدابەكقىزى «1930 جىلعى 25 قىركۇيەكتە شىمكەنت گپۋ-ءى تۇتقىنعا» العاننان سوڭ جارتى ايدان كەيىن الماتىعا اكەتىلگەن اكەسى مانگەلدين الدابەكتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ساياسي باسقارما اباقتىسىندا قاماۋدا وتىرعانىن حابارلاي كەلە، ونىڭ ومىردەرەگىنەن ماڭىزدى فاكتىلەردى كەلتىرە وتىرىپ، قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى مەن رەسپۋبليكاداعى باس چەكيستەن «تەرگەۋدى تەزىرەك اياقتاۋعا جارلىق ەتسە، مۇمكىن بولسا، دىمكاس قارتتى تۇتقىننان بوساتسا» دەگەن تىلەك ايتادى.

پرەدسوۆناركوم يساەۆ ءوتىنىش يەسى حانيفا مانگەلدينانىڭ حاتىنا سوققان بۇرىشتاماسىندا مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلىنەن حاتتاعى وتىنىشكە سايكەس «انىقتاما بەرۋدى، ەگەر ۇشتىكتىڭ شەشىمى شىعارىلعان بولسا – قانداي ەكەنىن ايتۋدى» سۇراپتى. رەسپۋبليكا سنك (حكك) حاتشىلىعىنىڭ نۇسقاۋشىسى گلۋحوۆ بۇرىشتاما تۇسىرىلگەن حاتتى جونەلتپە جازبامەن 1931 جىلعى 25 قاڭتاردا «وگپۋ پپ (تولىق وكىلەتتى وكىلى) دانيلوۆسكي جولداسقا» جولدايدى.  جونەلتپەگە 1931 جىلعى 23 اقپاندا، ايعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ء(تيىستى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر الدەقانداي قورىتىندىعا كەلىسكەن بولۋعا كەرەك), قولى اجىراتىلماعان ءبىر باستىقتىڭ: «پوپوۆ جولداسقا. يساەۆ جولداستىڭ جەكە وزىنە حابارلاڭىز» دەگەن نۇسقاۋى ءتۇسىرىلىپتى.  حات ءىىم ارحيۆىندە ساقتاۋلى № 2370 ءىستىڭ 4-ءشى تومىندا 419-شى پاراق بوپ تىگۋلى تۇر. تەك بۇل نۇسقاۋدىڭ قالاي ورىندالعانى جايىندا ىسكە ەشقانداي اقپارات تىركەلمەگەن سياقتى، ياعني مانگەلدينانىڭ وتىنىشىنە بۇرىشتاما ءتۇسىرىپ ساۋالدار قويعان ۇكىمەتباسىنا چەكيستەر تاراپىنان قانداي جاۋاپ قايتارىلعانى بەلگىسىز. تەرگەۋ جالعاسۋدا دەگەن بولۋى ىقتيمال. بۇل جورامال عانا، ال انىعى – پپ وگپۋ قازاق حالكومكەڭەس توراعاسى جولداعان ساۋالدان توعىز ايدان استام، پرەدسوۆناركومنىڭ تىكەلەي جەكە وزىنە حابارلاۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرىلگەننەن سەگىز ايداي ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا، دالىرەك ايتقاندا 1931 جىلعى 29 قازاندا مانگەلدين الدابەكتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىس باسقالاردىڭ دا (بارلىعى 18 ادام) ىستەرىمەن بىرگە،  «سوتقا بەرۋگە جەتكىلىكتى دەرەك بولماعاندىقتان»، توقتاتىلاتىنى جايىندا قاۋلى الدى.

سونىمەن، جازىقسىزدان جازىقسىز ءبىر جىل ءبىر ايدان استام ۋاقىت قازاقستانداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى (پولنوموچنوە پرەدستاۆيتەلستۆو وگپۋ) اباقتىسىندا وتىرعان الدابەك مانگەلدين كىم ەدى؟ ول جايىندا «الاش قوزعالىسى» اتتى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىنىڭ 2004 جانە 2005 جىلدارى جارىق كورگەن العاشقى ەكى تومىندا ءبىراز ماعلۇمات بار. سولاردا بەرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، مانگەلدين الدابەك ۋاقىتىندا قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسقان زيالىلاردىڭ ءبىرى. 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ايرىقشا جاندانعان قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا بەلسەندى تۇردە ارالاسقان. قىزمەتىمەن جۇرتشىلىققا تانىمال ءھام ەل ىشىندە ەلەۋلى بەدەلگە يە بولعانىنىڭ بەلگىسى سول، الدابەك مانگەلدىۇلى 21–26 شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن 1-ءشى جالپىقازاق سەزىندە بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىس دەپۋتاتتىعىنا سامارقان وبلىسىنان  سايلانادى دەپ لايىقتالعان. 1-ءشى سەزدىڭ ارتىنشا، 2–5 تامىزدا تاشكەنتتە بولعان سىرداريا، فەرعانا، جەتىسۋ جانە سامارقان وبلىستارىنداعى قازاقتاردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان تۇركىستان ولكەلىك قازاق سەزىندە سەزد تورالقاسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان. سەزدە بولاشاق بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىسقا سىرداريا وبلىسىنان كانديدات بولىپ جابىق داۋىسپەن بەكىتىلگەن. وسى وبلىس وكىلدەرىنىڭ (بارلىعى 15 ادام) «بىرلىك تۋى» گازەتىندە (1917 ج.، № 6) جاريالانعان تىزىمىندە 11-ءشى رەت سانىمەن اتى-ءجونى جازۋلى تۇر، ال قۇرىلتايشى جينالىسقا كانديدات رەتىندە بەلگىلەنگەن تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىنە بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەدە «قىزمەتى – نوتاريۋس» دەپ كورسەتىلگەن. سونداي-اق اتالمىش گازەتتىڭ 1918 جىلعى № 21 سانىندا ونىڭ 1917 جىلعى «15 دەكابردە تاشكەنتتە بولاتىن كرەستيان سيەزىنە» سۇلتانبەك قوجانوۆپەن بىرگە دەلەگات بوپ سايلانعانى ايتىلعان.

رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى وراز يساەۆقا جولداعان حاتىندا حانيفا الدابەكقىزى اكەسى الدابەك مانگەلدىۇلى وكتيابر رەۆويۋتسياسىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ سوۆەت اپپاراتىندا  قىزمەت ىستەي باستاعانىن ايتىپتى.  1918 جىلى تاشكەنت سوۆدەپى (جۇمىسشى، شارۋا، سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى) ونى حالىق سۋدياسى ەتىپ سايلاعان ەكەن. وسى قىزمەتىندە جىلدان اسا جۇمىس ىستەپ، تۇركىستان ازىق-تۇلىك حالكوماتىنا (تۇركناركومپرودقا) قىزمەتكە اۋىسقان. سوندا ءبىراز ەڭبەك ەتكەن سوڭ شىمكەنتتەن 15 شاقىرىم قاشىقتىققا ورنالاسقان اۋىلىنا قايتقان كورىنەدى.

ءوتىنىش حاتىندا مانگەلدينا: «اۋىلعا ورالىسىمەن مەنىڭ اكەم كەدەيلەر اراسىندا قوعامدىق جۇمىس جۇرگىزە باستاعان. ونىڭ قازاق تۇرعىندارى ىشىندەگى قوعامدىق جۇمىسى قىزمەتكەرلەردىڭ كەڭ توبىنا (ەرنازاروۆ، سارىمولداەۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ جولداستارعا جانە باسقالارعا) بەلگىلى»، – دەپ جازادى. ەل ىشىندە الدابەك مانگەلديننىڭ «باستاماسىمەن جانە تىكەلەي قاداعالاۋىمەن بىرنەشە اۋىلدىڭ قول كۇشى جۇمىلدىرىلىپ، ءتورت كلاستىق  مەكتەپكە لايىقتالعان ەۋروپالىق تيپتەگى عيمارات سالىندى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن اۋىلدىڭ كەدەي جۇرتى وكىمەت ورىندارىنىڭ رۇقساتىمەن مەكتەپكە: «الدابەك مانگەلدين اتىنداعى مەكتەپ» دەپ ونىڭ ەسىمىن بەردى» دەگەن حابار ايتادى. سودان سوڭ: «ءبىزدىڭ اۋىلدا جۇرت جۇزدەگەن جىلدار بويى سۋارمالى سۋعا قول جەتكىزە الماي كەلگەن بولاتىن»، – دەيدى. ويتكەنى پاتشالىق كەزىندە سۋ وكرۋگى ارىق قازۋعا «اۋىل قالادان ءبىرشاما بيىكتە جاتقاندىقتان» قارسى بوپ كەلگەن كورىنەدى. «مىنە وسى جاعدايدا مەنىڭ اكەم شىمكەنت وكىمەت ورىندارىنىڭ رۇقساتىمەن وسى ماسەلەنى ومىرگە ەنگىزۋدى قولعا الدى»، – دەپ حابارلايدى حاتىندا حانيفا مانگەلدينا ودان ءارى.

الدابەك مانگەلدىۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جانە تىكەلەي باقىلاۋىمەن اۋىل ادامدارى ءوز كۇشىمەن ون شاقىرىمدىق ارىق قازىپ الىپتى. «اۋىل حالقى سۋ وكرۋگىنىڭ سانكتسياسىمەن وسى ارىققا «الدابەك-ارىق» دەگەن ات بەردى»، – دەپ جازادى حانيفا الدابەكقىزى رەسپۋبليكاداعى ۇكىمەتباسى مەن باس چەكيسكە جولداعان حاتىندا. حانيفانىڭ اكەسى مۇنىسىمەن شەكتەلمەي، ارىقتى ودان ءارى سوزىپ، سايرام ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىندارىنا دا جەتكىزگەن كورىنەدى. حاتتاعى وسىعان بايلانىستى جازىلعان حابارعا قاراعاندا، مانگەلديننىڭ قوعامدىق ەڭبەگىن ەرەكشە باعالاعان وزبەك جۇرتشىلىعى دا اۋىلىنداعى قوجالىقتارىنا  سۋ جەتكىزۋدى مۇمكىن ەتكەن يرريگاتسيالىق قۇرىلىستى «الدابەك-ارىق» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.

«مەنىڭ اكەم اۋىلدا تۇرىپ اگرونوميا ماسەلەلەرىمەن دە شۇعىلداندى. حالىق اراسىندا ماقتا وندىرىسىمەن شۇعىلدانۋعا، اعاش ەگۋگە، باۋ-باقشا ەگىپ، باپتاپ وسىرۋگە ۇگىت جۇرگىزدى. وكىمەت وكىلدەرىمەن بىرگە كوپتەگەن سوۆەتتىك ناۋقاندارعا قاتىستى، تۇرعىندارعا ناۋقانداردىڭ ءمانىن اشىپ تۇسىندىرۋدەن شارشاعان جوق»، – دەلىنگەن حاتتا سودان كەيىن.  شىنىندا دا الدابەك مانگەلدين ايماق حالقىنا ءتۇرلى كومەك كورسەتۋدەن ەشقاشان باستارتپاعان كورىنەدى. ول ءوزىنىڭ نەگىزگى ماماندىعىنا سايكەس حالىققا ۇدايى زاڭگەرلىك تۇرعىدا دا جاردەم بەرىپ تۇرعان سياقتى. بۇلاي دەيتىنىمىز – مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما وكىلدىگى 30-شى جىلدارى «قازاق ۇلتشىلدارى» ۇستىنەن جۇرگىزگەن № 2370 ىستە ساقتالعان تەرگەۋ ماتەريالىنا قاراعاندا، مانگەلدين اۋىلشارۋاشىلىق سەرىكتەستىكتەرىنىڭ زاڭنامالىق تۇرعىدا دۇرىس ۇيىمداسۋىنا اتسالىسىپ وتىرعان. 1931 جىلعى 7 قىركۇيەكتەگى قوسىمشا تەرگەۋ كەزىندە ول «1928 جىلعى جازدا بۇرىنعى سىرداريا وكرۋگىندەگى مەركى اۋىلىنان جىلىسباەۆ قول قويعان جەدەلحات» العانىن حابارلايدى (№ 06610-ءىس، 1-ت.، 667-پ.). ول جەدەلحاتتا ءوزىنىڭ «مەركىدەن استراحانعا بارا جاتقانىن» ايتىپ، مىنگەن «پويىزى شىمكەنت ستانساسى ارقىلى وتەر ساتتە» الدىنان شىعىپ،  ءبىر «ماسەلە بويىنشا سويلەسۋ ءۇشىن پويىزعا كەپ تۇرۋىن» مانگەلديننەن وتىنگەن كورىنەدى.

ماقسۇت جىلىسباەۆ – بەلگىلى سوۆەت قىزمەتكەرى. كەزىندە، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، تۇرار رىسقۇلوۆ، قابىلبەك سارىمولداەۆ ۇشەۋى مەركى ورىس-تۋزەم مەكتەبىندە، ونى بىتىرگەننەن سوڭ پىشپەكتەگى باعباندىق تەحنيكۋمدا دا بىرگە وقىعان، اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ۇشەۋى دە مەركىدە «بۇقارا» اتتى جاستاردىڭ رەۆوليۋتسيالىق وداعىن قۇرۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن بولاتىن. سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن ماقسۇت جاستىق شاقتاعى جولداستارىمەن بىرگە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا بەلسەندى ەڭبەك ەتكەن-ءتىن. بايىرعى قايراتكەر الدابەكتى ءوزىنىڭ  1921–1922 جىلدارى سىرداريا وبلىستىق جەر ءبولىمىن باسقارىپ جۇرگەن شاعىنان، بالكىم ودان دا ەرتەرەك كەزدەن جاقسى تانيتىن شىعار دەگەن وي كەلەدى. تۇركرەسپۋبليكاداعى قىزمەتىمەن جيعان بەدەلىنە سايكەس، جىلىسباەۆ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەكى جىلداي استراحان وبلىسىندا ىستەپ، جەر-سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋگە اتسالىسقان قايراتكەر. شاماسى، سونداي رەتپەن ىسسااپارعا كەتىپ بارا جاتقانىندا الدابەكتى كەزدەسۋگە شاقىرعان بولسا كەرەك.

«جىلىسباەۆ ايتقان كۇنى مەن ۇلىمدى ەرتىپ ۆوكزالعا، پويىزعا باردىم»، – دەپ كورسەتتى الدابەك مانگەلدين. كەزدەسكەن سوڭ ماقسۇت جىلىسباەۆ وعان ءوز اۋىلىنىڭ وتىز ازاماتىنا زاڭگەرلىك تۇرعىدا ناقتى «مالشارۋاشىلىق جارعىسىن بەكىتىپ» الۋلارىنا كومەك بەرۋىن وتىنگەن ەكەن. «جىلىسباەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، – دەيدى مانگەلدين، – ونىڭ تۋىسقاندارىنىڭ وسى وتىز شارۋاشىلىعى ءبىر ارتەلگە بىرىگۋگە، ءسويتىپ شارۋاشىلىقتى ۇجىمدىق نەگىزدە جۇرگىزۋگە شەشىم قابىلداپتى». ول، جىلىسباەۆتىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس، وسى مال ءوسىرۋ ارتەلىنىڭ جارعىسىن جاساپ، بىرىگىپ جاتقان شارۋاشىلىقتاردىڭ قاراۋىنا ۇسىنۋعا ءتيىس بولاتىن. سودان سوڭ ولاردان وكىلەتتى ۋاكىل بولۋعا سەنىمحات الىپ، جارعىنى ءتيىستى ورگانداردا تىركەتۋ جانە بەكىتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە مىندەتتەنبەك-ءتىن. ماقسۇتپەن وسىلاي كەلىسىلسە دە، الدابەكتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، ءىس اياقسىز قالعان بوپ شىقتى. جينالىس بولاتىن كۇن سوتتا قورعاۋشىلىق جۇمىس اتقاراتىن ۋاقىتىنا ساي كەلىپ قالعاندىقتان، الدابەك مەركىگە ءوزى بارا الماي قالعان ەكەن. سول كەزدە ۇيىنە تاشكەنتتەن قوناققا كەلىپ جاتقان ۇلى ەسكەندىر (يسكاندەر) ونىڭ ورنىنا مەركىگە بارىپ، اكەسى بەرىپ جىبەرگەن مال شارۋاشىلىعىندا ۇيىمداستىرىلاتىن ارتەلدەر جارعىسىنىڭ تيپتىك جوباسىمەن تانىستىرعان كورىنەدى. ونى ماقۇلداعان جاعدايدا، اۋىلسوۆەت توراعاسىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جينالىس ەسكەندىردىڭ اكەسىنە – الدابەك مانگەلدينگە – ءتيىستى وكىلەتتىلىك بەرەتىن قۇجاتتى سالىپ جىبەرۋگە ءتيىس بولاتىن. «بىراق ونداي قۇجات ماعان سو بەتى جەتكەن جوق: نە راسىمدەگىلەرى كەلمەي قالدى، نە بۇل ءىستى باسقا ادامعا تاپسىردى – ءدال بىلمەدىم» دەپ كورسەتتى تۇتقىن. ءوز باسى سو بەتى مەركىگە بارعان ەمەس. ال بۇل ءىستى قولعا الۋعا كەلىسىم بەرگەنى: «مال باعۋشى ارتەلدەرگە بىرىگىپ جاتقان كوشپەندى حالىقتى ىنتالاندىرۋ جونىندەگى زاڭ سول كەزدە كۇشىندە-تۇعىن».

مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما تەرگەۋشىلەرى ماسكەۋدە 1930 جىلى ۇكىم شىعارىلعان «احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جانە باسقالار (بارلىعى 44 ادام) ءىسىنىڭ» ارتىنشا «بۇرىن «الاش-وردا» قۇرامىندا جانە ۇلتشىلدىق كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدا جانە ونىمەن بايلانىستا بولعان ۇلتشىلاردى» تەرگەۋگە العان-تىن. بۇل اسىرە بەلسەندىلىك، ءسوز جوق، رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ باسشىسى، 1925 جىلى رەسپۋبليكاداعى بيلىككە كەلىپ، ماسكەۋلىك ورتالىقپەن كەلىسىلگەن ساياسات جۇرگىزە باستاعان فيليپپ گولوششەكيننىڭ ساياسي تاپسىرىسىنان تۋعان. رەسمي № 2370 ءىس، قازاقستاننىڭ ون جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن جيىندا ف. گولوششەكين جاريا ەتكەن تانىمال اتاۋمەن ايتقاندا، – «مۇحامەدجان تىنىشباەۆ باستاعان ۇلتشىلدار ءىسى» دەپ اتالدى.

وسى ساياسي تاپسىرىستى ورىنداۋ بارىسىندا قۇپيا پوليتسيا كۇللى پاتشالىق داۋىردە جانە مونارحيا تاريح ساحناسىنان كەتكەن كەزەڭدە ۇلتتىق قوزعالىسقا قاتىسۋشىلاردى تۇگەلگە جۋىق كۇدىكتىلەر قاتارىنا جاتقىزعان-تىن. سوندىقتان دا ولاردىڭ سوۆەت كەزەڭىندەگى ىستەرىنەن  «قىلمىس» ىزدەگەن.   «قىلمىس»   – كۇدىككە ىلىكتىرىلگەندەردىڭ «ۇلتشىلدىق» ارەكەتتەرى. قازاق ەلىنە كۇشپەن تاڭىلعان جۇيە قىزمەتشىلەرىنىڭ، ءىس جۇزىندە ۇلتسىزدىق تۋىن جەلبىرەتۋشىلەردىڭ كوزىمەن قاراعاندا، «ۇلتشىلدىق» دەگەنىمىز – قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە تىرىسۋشىلىعى. رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا ۇستالعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى: سوۆەتتىك بيلىك ورىندارىندا ىستەيتىندەردى ەكىگە ءبولىپ قارايتىنىن مويىنداعان-تىن. ءبىرىن – ەزىلىپ كەلگەن، ءالى دە وڭدى جەتىستىككە قولى جەتە الماي جۇرگەن جۇرت پايداسىنا بىردەڭە ىستەي الاتىندار جانە ەكىنشىسىن – حالىققا تۇك پايداسى جوق ءجاي عانا چينوۆنيكتەر دەپ بولەتىنىن ايتقان. ال قۇپيا پوليتسيا ءۇشىن وسى ەكىنشى توپ – «ءجاي عانا چينوۆنيكتەر» – وكىمەتكە پايدالى، ال العاشقىلارى – «قازاق پايداسىنا بىردەڭە ىستەي الاتىندار» – ۇلتشىلدار دەپ ەسەپتەلدى. سوندىقتان دا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردى تەرگەۋگە الدى.

«مەنىڭ اكەمنىڭ «الاش-وردا» جانە «قوقان ۇكىمەتى» ىسپەتتى ۇلتشىلدىق ۇيىمداردا ەشقاشان جانە ەشقانداي دا قاتىسى بولعان جوق، مۇنى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل مىرزالاردىڭ وزدەرى-اق راستاپ بەرە الادى»، – دەپ جازىپتى مانگەلدينا. الايدا قۇپيا پوليتسيا تەرگەۋشىلەرى حانيفانىڭ اكەسىنىڭ اتالعان «ۇلتشىلدىق ۇيىمداردا» بولعان-بولماعانىن تەكسەرىپ باس قاتىرعان جوق، ولارعا الدابەك مانگەلديننىڭ سوۆەت وكىمەتىنە دەيىنگى كەزەڭدە ولكەدەگى بەلگىلى ادامدار قاتارىندا بولعانى تولىعىمەن جەتكىلىكتى ەدى.

1917 جىلعى 2–5 تامىزدا تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان ولكەلىك قازاق سەزى بولىپ وتكەن-ءتىن. «تۇركىستان ايماعى قازاقتارىنىڭ جالپى جينالىسى» دەپ اتالىپ، كۇن تارتىبىنە ماڭىزدى 18 ماسەلە قويعان وسى سەزگە سىرداريا، فەرعانا، جەتىسۋ جانە سامارقان وبلىستارىندا تۇراتىن كوپتەگەن قازاقتار، ولاردىڭ ىشىنەن 84 وكىل دەلەگات قۇقىمەن قاتىسقان.  وسى سەزدە دوعارىستاعى گەنەرال سەيىتجافار اسفەندياروۆ جينالىستىڭ قۇرمەتتى توراعاسى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ – جينالىس توراعاسى، الدابەك مانگەلدين مەن يبراگيم قاسىموۆ ونىڭ ورىنباسارلارى، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سەرىكباي اقاەۆ، ءازىمحان كەنەسارين، سادىق وتەگەنوۆ – سەزد تورالقاسىنىڭ مۇشەلەرى، زۇلقارنايىن سەيدالين، شايمەردەن قاپسالاموۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ – حاتشىلارى بولعان. ولكە جۇرتشىلىعى الدىندا بەدەلى زور، مارتەبەسى بيىك وسى ازاماتتارمەن جانە سولاردىڭ وزگە دە سەرىكتەرىمەن ولكەكوم باسشىسىنىڭ باعىتىنا سايكەس ءتۇرلى تەرگەۋ-تەكسەرۋ امالدارى جۇرگىزىلگەنىنە كۇمان جوق.

ناتيجەسىندە 1930 جىلعى 12 قازاندا وگپۋ-ءدىڭ شىمكەنت توبىنداعى ايرىقشا ءبولىم باستىعىنىڭ كومەكشىسى ميحايلوۆ «مانگەلدين الدابەكتى، قادىرباەۆ قالمۇحامەدتى، كەنەسارين ءازىمحاندى جانە وتەگەنوۆ سادىقتى ايىپتاۋ جونىندەگى № 567 تەرگەۋ ءىسىن قاراپ»، قولدا بار ماتەريالدى ايىپتالۋشىلارمەن بىرگە وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلدىگىنىڭ قاراماعىنا جىبەرۋگە قاۋلى ەتتى.  قاۋلىنى وگپۋ-ءدىڭ شىمكەنت وپەراتيۆتىك توبى باستىعىنىڭ مىندەتتەرىن ۋاقىتشا اتقارۋشى بۋرداكوۆ بەكىتتى. سول كۇنى بىرىككەن مەملەكەتتىك  ساياسي باسقارمانىڭ  (وگپۋ-ءدىڭ) سىرداريا وكرۋگتىك ءبولىمى جاساقتاعان ارنايى كونۆوي «ايرىقشا ءبولىم جەلىسى بويىنشا راسىمدەلگەن تۇتقىنداردى» الماتىعا الىپ كەتتى.

وسى تورتەۋ قاتارىنداعى قادىرباەۆ قالمۇحامەد اتالعان ولكەلىك جينالىستىڭ باسشى ورگاندارىنا سايلانباعانمەن، بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولعانى كۇمانسىز. ۇلكەن تاريحشى-عالىم، اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، ول كەزىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ايگىلى «ويان، قازاق» كىتابىن جەتىسۋ اۋماعىندا تاراتۋعا اتسالىسىپ، ۇلتشىل رەتىندە پاتشالىق پوليتسيانىڭ باقىلاۋىنا الىنعان كورىنەدى. ەندى سوۆەتتىك قۇپيا پوليتسيا دا سول جولمەن جۇرگەن-ءدى، پاتشالىقتىڭ قىسىمىنا نارازىلىعىنان «ۇلتشىل» اتانعانداردى گولوششەكيندىك «سانا-سەزىمدى قىرناپ ءبىر قالىپقا ءتۇسىرۋ» ۇرانىنا قارسىلاردى دا ۇلتشىل دەپ بىلگەن.

ساياسي تاپسىرىستى ورىنداۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما تەرگەۋشىلەرى   قۇددى «ۇلتشىلداردى قولدان جاساپ-سومداۋ فابريكاسى» ءتارىزدى بولدى. قىرىنا العاندارىنىڭ «ۇلتشىلدىعىنا» دالەل ىزدەۋ بارىسىندا بەلگىلى «قىلمىسكەرلەرمەن» بايلانىسىن دا شۇقشيا سۇراستىردى.  ماسەلەن، شىمكەنتتەن اكەلىنگەن تۇتقىن مانگەلدين دە سونداي ماقساتپەن تەرگەلدى. ساقتالعان تەرگەۋ حاتتامالارىنىڭ بىرىنە (1931 ج.، 7 قىركۇيەك) قاراعاندا، ول: «دۋلاتوۆتى 1923 جىلى تاشكەنتتە كوردىم، – دەپ جاۋاپ بەردى، – بىراق ونىمەن تانىس ەمەسپىن. 1928 جىلى مەن ونى كورگەن ەمەسپىن، ونىڭ قايدا بولعانىن دا بىلمەيمىن»، – دەپ ناقتىلادى. تاعى ءبىر تىمىسكىلەنگەن سۇراققا وراي: «اقباەۆ جاقىپتى ومىرىمدە ەكى-اق رەت كوردىم»، – دەدى. تەرگەۋشىنى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قاشان كورگەنىن دە ەسكە ءتۇسىردى. ءبىرىنشى رەت «1910 الدە 1911 جىل حودجەنتتە»  كەزدەسىپتى. جاقىپ وندا ءوزىنىڭ تۋىسىن كورۋگە بارعان ەكەن، سول شاقتا ول الدابەكتىكىندە دە بولىپتى. ەكىنشى مارتە 1929 جىلى شىمكەنتتە كورگەن ەكەن. قىستا كەلىپتى. ۇيىندە ەكى كۇن قونسا كەرەك. «ادەتتەگى جايتتەردى عانا ءسوز ەتتىك، اڭگىمەمىزدە ساياسات تاقىرىپتارى قوزعالعان جوق»، – دەدى ول. تەرگەۋشىنىڭ تاتپىشتەگەن سۇراقتارىنا بايلانىستى ايتقان بولار، «ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ مەنىمەن اقباەۆ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ساياسي ماسەلەلەر جايىندا ءسوز بولدى، سونىڭ ىشىندە انگليا جايىندا سويلەسكەن دەگەن بولسا، مەن مۇندايدى ءۇزىلدى-كەسىلدى كەرى قاعامىن، ويتكەنى بۇل وتىرىك. ەشقاشان، ەشبىر قازاق قىزمەتكەرىنىڭ، اسىرەسە اقباەۆتىڭ الدىندا يىلگەن ەمەسپىن، ولاردىڭ ەشقايسىسىن وزىمە ۇلگى ەتكەن ەمەسپىن. وسى ايتقاندارىمنان باسقا قوسارىم جوق»، – دەگەن سوزدەرى حاتتاماعا ءتۇسىپتى (667-پ.).

«1930 جىلى تاشكەنتتە مەن انامنان ايرىلدىم، – دەيدى حانيفا، – ونى اۆتوموبيل قاعىپ كەتىپ، قايتىس بولدى. ەندى مەنىڭ جاسى الپىستان اسىپ كەتكەن جالعىز عانا قارت اكەم مەنەن وقشاۋلاندىرىلىپ تۇر». رەسپۋبليكانىڭ بيىك لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىنە جازعان حاتىندا وسىلاي دەي كەلە، ءۇش ايدان استام ۋاقىت بويى تۇرمەدە جازىقسىز قامالىپ جاتقان اكەسىنىڭ تەرگەۋىن اياقتاۋعا پارمەن بەرۋلەرىن، ءسويتىپ تۇتقىننان تەزىرەك بوساتۋلارىن سۇراعان-تىن. حات 1931 جىلى 2 قاڭتاردا جازىلعان ەدى، سەگىز ايدان سوڭ، سول جىلعى 29 قازاندا مانگەلديننىڭ جانە باسقالاردىڭ (بارلىعى 18 ادامنىڭ) «قىلمىسى» قۇپيا پوليتسيا تاراپىنان دالەلدەنبەگەندىگى راسىمدەلدى...

بۇعان مىنانى قوسقان ءجون... وسىلارمەن بىرگە تەرگەلىپ، قىلمىستارى تولىق دالەلدەندى دەپ سانالعان «تىنىشباەۆ باستاعان ۇلتشىلار» توبىنىڭ 2370-ءشى ءىسى ماسكەۋگە وگپۋ القاسىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىلگەن-ءتىن. الايدا ءىس «دالەل جەتكىلىكسىز، تۇتقىندار قوسىمشا تەرگەلسىن نەمەسە تۇتقىننان بوساتىلسىن» دەگەن ۇيعارىممەن كەرى قايتارىلدى. سوندا ورتالىق ەميسسارى، قازاقستاننىڭ ءىس جۇزىندەگى ديكتاتورى (ى. مۇستامباەۆ), پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى فيليپپ گولوششەكين ءىستى قايتا قاراۋعا دا، ۇستالعانداردى بوساتۋعا دا قارسى بولدى. مۇنداي ارەكەتكە بارۋ «قازولكەكومنىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى» دەگەن جەلەۋمەن قيلى امال قولدانىپ، رەسپۋبليكاداعى وگپۋ وكىلدىگى ۇشتىگىنىڭ قاۋلىسىمەن ولاردىڭ 15-ءىن 1932 جىلى ۆورونەجگە جەر اۋدارتتى...

بولشەۆيكتەر بيلىگى ءتىلى، ءدىلى، تۇرمىسى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى بەيتانىس قازاقستاندى شەكسىز بيلەۋدە قولدانعان «ەميسسارلار ينستيتۋتى» كادرلارىنىڭ جوعارىدا ايتىلعانداي ءىس-ارەكەتتەرىن بۇگىنگى تاڭداعى ماڭىزدى ماسەلە – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ ورايىندا تەرەڭ زەرتتەپ قاراعان دۇرىس. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ سوۆەت وكىمەتى جول بەرگەن تاريحي ادىلەتسىزدىكتەر حاقىندا ويلانتارلىق  قورىتىندىلارعا كەلەرى كۇمانسىز...

بەيبىت قويشىباەۆ،                                                 

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz