بايلار زەكەتپەن تازارسا، كەدەيلەر نەسىمەن تازارماق؟
يمامداردىڭ «ءپىتىر ساداقا» دەپ جۇرگەنى «زەكەت» ەمەس پە؟
مەنىڭ قولىما قالام الىپ، ماقالا جازۋىما تۇرتكى بولىپ وتىرعان وسى تەكتەس سۇراقتار. شىنى كەرەك، بۇل سەكىلدى سۇراقتار مەنى عانا ەمەس، باسقا دا كوپتەگەن اعايىنداردىڭ كوكەيىندە جۇرگەنى انىق، ونى جاسىرىپ قايتەمىز. ەندەشە ءبىز يسلامنىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى سانالاتىن زەكەت تۋرالى ءوز الىمىزشە جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
يسلام ادەبيەتىنە دە زەكەت پەن ساداقانى جالپىلاما تۇردە «ينفاح» دەپ اتايدى ەكەن. «قۇران كارىمدە» ينفاح ءسوزى 200 جەردە ايتىلعان. ينفاح ءسوزىنىڭ ماعاناسى – مال مەن جانىن اللا تاعلاعا باعىشتاۋ دەگەنگە سايادى.
زەكەت (زكاة – زاكات) ارابشا ءسوز بولىپ، «تازالانۋ»، «پاكتەنۋ» دەگەن ماعانانى بىلدىرەدى. زەكەت – بايلار مەن داۋلەتتىلەر مال-مۇلكىنەن، جالپى تابىسىنان اللا رازىلىعى ءۇشىن وتەۋگە ءتيىستى پارىز سانالعان. ال ساداقا ءوز قالاۋىمەن، ءوز ەركىمەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا (دۇنيە، مۇلىكتەن كوپ نە از بولسىن) بەرىلەتىن سىي-سياپات ەسەپتەلەدى.
ساداقا بەرۋ كوپ حالىقتا بار ءداستۇر. قازاق حالقىندا دا ساداقا بەرۋ يسلام ءدىنى دالامىزعا كەلۋدەن ىلگەرى بولعانى تاريحي دەرەكتەر دالەلدەپ كەلەدى.
يسلامنىڭ قاسيەتتى كىتابى «قۇران كارىمدە» اللا تاعلا بەرگەن بايلىق پەن نىعمەتتى اللا جولىندا جۇمساۋ پارىز سانالىپ، سول بەرىلگەن زەكەتپەن مال-مۇلكىن، جانىن تازارتادى. سونداي-اق اللا كىمدى قالاسا داۋلەت (نىعىمەت) بەرەتىنى، كىمدى قالاماسا بەرگەن نىعىمەتىن كەز-كەلگەن ۋاقىتتا تارتىپ الاتىنى انىق بايان قىلىنعان. ماسەلەن: «(مۇحاممەد ع.س.): «ءاي، مۇلىك يەسى اللا! كىمگە قالاساڭ مۇلىك بەرەسىڭ دە كىمنەن قالاساڭ، داۋلەتتى الاسىڭ. سونداي-اق كىمدى قالاساڭ ارداقتايسىڭ دا كىمدى قالاساڭ قورلايسىڭ. جاقسىلىق سەنىڭ قولىڭدا. شاكسىز ءار نارسەگە كۇشىڭ جەتەدى» دەپ ايت. (3-ءالي عىمران سۇرەسى، 26-ايات. 53-بەت) [1].
(مۇحاممەد ع.س) ولار سەنەن اللا جولىندا نە بەرەتىندىكتەرىن سۇرايدى. «نەندەي قايىر سارىپ قىلاسىڭدار; اكە-شەشە، جاقىندار، جەتىمدەر، مىسكىندەر جانە جولدا قالعاندار ءۇشىن. قايىردان نە ىستەسەڭدەر، كۇدىكسىز اللا ونى بىلەدى» دە. (2.باقارا سۇرەسى، 215-ايات. 33-بەت) [2].
«ولاردىڭ مالدارىندا; سۇراعانعا دا سۇراماعانعا دا تيەسى بار» (51-ءزاريات سۇرەسى 19-ايات. 521-بەت) [3].
اللا تاعلا ءوزى بەرگەن بايلىقتى (نىعىمەتتى) قايدا، قالاي جۇمسايتىنى جايىندا: «سۇيگەن نارسەلەرىڭدى اللا جولىندا جۇمسامايىنشا، استە جاقسىلىققا جەتە المايسىڭدار. نە بەرسەڭدەر دە، اللا (ت.) ونى تولىق بىلەدى» (3-ءالي عىمران سۇرەسىنىڭ 92-ايات. 62-بەت) [4]. «كىم ءبىر جاقسىلىق كەلتىرسە، وعان سونداي ون ەسە بار. جانە بىرەۋ ءبىر جاماندىق ىستەسە، سونداي-اق قانا جازا بەرىلەدى دە ولار زۇلىمدىققا ۇشىراتىلمايدى» (6-انعام سۇرەسى، 160-ايات. 150-بەت) [5]دەيدى.
«سونداي سالدارىن اللانىڭ ريزالىعىن تىلەپ، ءوز كوڭىلدەرىن بەكىتۋ ءۇشىن اللا جولىندا سارىپ قىلعانداردىڭ مىسالى: كوتەرىڭكى جەردەگى نوسەر جاۋىپ ەكى ەسە ءونىم بەرگەن باقشا ءتارىزدى. سوندا وعان جاڭبىر تيمەي، داقىل تيسە دە ءونىم بەرەدى» (باقارا سۇرەسى، 265 -ايات) [6]. سوندىقتان، اللا (ت) مۇحاممەد ع.س بۇيرىق بەرىپ بىلاي دەيدى: «(مۇحاممەت ع.س.) ولاردىڭ مالدارىنان ساداعا ال دا، ول ءار جىلى ولاردى تازارتىپ، بەرەكەلەندىرەسىڭ. ولارعا دۇعا قىل. ويتكەنى سەنىڭ دۇعاڭ ولار ءۇشىن ءبىر توقتاۋ» (9-تاۋبە سۇرەدى، 103-ايات. 203-بەت) [7].
ەگەر بۇل كەزەڭدە ساراڭدىق تانىتقاندار اۋىر جازالانادى. بۇل تۋرالى «قۇران كارىمدە» بىلاي باياندالادى:
«اللانىڭ كەڭشىلىگىنەن وزدەرىنە بەرگەن نارسەلەرىنە ساراڭدىق ىستەگەندەر، ولاردىڭ ساراڭدىق قىلعان نارسەلەرى، قيامەت كۇنى وزدەرىنىڭ مويىندارىنا ورالادى. سونداي-اق كوكتەر مەن جەردىڭ ميراسى اللانىكى. ءارى اللا ولاردىڭ ىستەگەندەرىن تولىق بىلەدى. (3.ءالي عىران سۇرەسى، 180-ايات. 73-بەت) [8].
«(مۇحاممەد ع.س.) ولاردى تۋرا جولعا سالۋ ساعان مىندەت ەمەس. بىراق اللا كىمدى قالاسا، تۋرا جولعا سالادى. نەندەي قايىر بەرسەڭدەر دە سوندا وزدەرىڭ ءۇشىن; اللانىڭ ريزالىعىن تىلەپ قانا بەرىڭدەر، اللا جولىندا بەرەتىن بەرەتىن قايىر وزدەرىڭە تولىق تولەنەدى ءارى سەندەرگە ادىلسىزدىك ەتىلمەيدى» (2.باقارا سۇرەسى، 272-ايات. 46-بەت) [9].
جانە زەكەت اللا جولىندا جۇرگەن مۇميندەرگە بەرىلۋ مىندەتتەلگەن. «سونداي اللا جولىندا قامالىپ شىقپاي وتىرعان، جەر جۇزىندە جۇرە المايتىن، بىلمەگەندەر، ولاردى ابىروي ساقتاعاندىقتارىنان باي دەپ ويلايتىن پاقىرلارعا بەرىڭدەر. ولاردى بەينەسىنەن-اق تانيسىڭ. ولار ادامدارعا جابىسىپ سۇرامايدى. سەندەر نە قايىر بەرسەڭدەر راسىندا اللا (ت.) ونى بىلەدى» (2-باقارا سۇرەسى، 273-ايات. 46-بەت) [10].
ىسكە جارامسىز وزىڭە دە، ەلگە دە قاجەتى شامالى بۇيىمدى ساداقا رەتىندە بەرۋ دۇرىس ەمەس دەپ سانايدى. بۇل جايىندا «قۇران كارىمدە»: «ءاي، مۇميندەر! تابىستارىڭنىڭ جانە سەندەر ءۇشىن جەردەن شىعاتىن ءونىمنىڭ جاقسىلارىنان اللا ءۇشىن جۇمساڭدار. ال جانە وزدەرىڭ كوزدەرىڭدى جۇمىپ امالسىز الاتىن قۇنسىز، ساپاسىز دۇنيەنى اللا جولىنا بەرۋدى ويلاماڭدار. بىلىڭدەر، اللا باي، ماقتاۋلى»، (2-باقارا سۇرەسى، 267-ايات. 45-بەت) [11].
بەرگەن كومەك پەن كومەكتى مىندەتسىنبەۋ تۋرالى «قۇران كارامدە»: «ەي، مۇمىندەر، اللاعا جانە اقيرەت كۇنىنە سەنبەي، ادامدارعا كورسەتۋ ءۇشىن مال سارىپ قىلعان كىسىدەي، ساداقالارىڭدى مىندەت قىلۋ، رەنجىتۋمەن جويماڭدار. مىنە سونىڭ مىسالى: ۇستىندەگى توپىراعى بار تاس سياقتى، وعان قاتتى نوسەر جاۋسا، (توپىراعىن شايىپ) تاس كۇيىندە قالدىرادى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرى ەش بولادى. اللا قارسى بولعان ەلدى تۋرا جولعا سالمايدى»، (2-باقارا سۇرەسى-264-ايات. 44-بەت) [12].
«ەگەر ساداقالارىڭدى كورىنەۋ بەرسەڭدەر، سوندا ول قانداي ايبەت. (باسقالارعا جەتەكشىلىك بولادى). ەگەر ونى جاسىرىن بەرىپ ءارى ونى پاقىرلارعا بەرسەڭدەر، ارينە سەندەر ءۇشىن سوندا دا جاقسى. (الۋشىنىڭ ابرويى قورعالىپ، ماقتان ارالاسپايدى). اللا سەندەردىڭ كۇنالارىڭدى جارىلقايدى. سونداي-اق، اللا ىستەگەندەرىڭدى تولىق ءبىلۋشى» (2-باقارا سۇرەسى، 271-ايات) [13].
وزدەرىڭىز كورىپ، وقىپ وتىرعانداي، «قۇران كارىمدە» زەكەت اللا تاعلانىڭ رازىلىعى ءۇشىن بايلاردىڭ، داۋلەتتىلەردىڭ، اۋقاتتىلاردىڭ مال-مۇلكىنىڭ كىرىنەن بەرىلەتىن ساۋاپتى قيمىل نەمەسە وتەمەسە بولمايتىن پارىز ەكەنى ايتىلعانىمەن، ونىڭ قانشالىق بەرىلەتىنى تۋرالى ناقتى ولشەمى بايان ەتىلمەگەن.
يسلام دىنىندە ناماز وقۋ، ورازا تۇتۋ قانداي پارىز بولسا، زەكەت تە ءدال سونداي پارىز ەتىلگەن. ماسەلەن، «نامازدى تولىق وقىڭدار، زەكەت بەرىڭدەر، ونى اللانىڭ قاسىندا تاباسىڭدار. اللا (ت.) نە ىستەگەندەرىڭدى تولىق كورۋشى» (2-باقارا سۇرەسى، 110-ايات. 17-بەت) [14].
اللاعا قۇلشىلىق ەتپەي، ناماز وقىماعان، زەكەت بەرمەگەن مۇشيرىكتەر تۋرالى: «ال قاشان قۇرمەتتى ايلار شىقسا، سوندا مۇشيرىكتەردى قايدان تاپساڭدار دا ولتىرىڭدەر. ولاردى ۇستاڭدار، قاماڭدار جانە ولاردىڭ بۇكىل جولدارىن اڭدىپ وتىرىڭدار. سوندا ەگەر ولار، تاۋبە قىلسا، نامازدى تولىق ورىنداپ، زەكەت بەرسە، وندا ولاردىڭ جولىن بوس قويىڭدار. راسىندا اللا جارىلقاۋشى، ەرەكشە مەيىرىمدى» (9-تاۋبە سۇرەسى، 5-ايات. 187-بەت) [15] دەلىنگەن.
«كىتاپ بەرىلگەندەردەن، اللاعا احيرەت كۇنىنە يمان كەلتىرمەگەندەر جانە اللانىڭ ءارى ەلشىسىنىڭ ارام ەتكەن نارسەلەرىن ارام دەپ بىلمەگەندەر جانە حاق ءدىندى (يسلامدى) ءدىن دەپ مويىنداماعاندەرمەنەن سۇمىرەيىپ، ءوز قولدارىنان سالىق بەرگەنگە دەيىن سوعىسىڭدار» (9-تاۋبە سۇرەسى، 29-ايات. 191-بەت) [16].
«سوندىقتان شامالارىڭ كەلگەنشە اللادان قورقىڭدار. (امىرلەرىن) تىڭداڭدار، بوي ۇسىنىڭدار. سونداي-اق ءتيىستى ورىندارعا مال جۇمساڭدار; سەندەر ءۇشىن قايىرلى بولسىن. كىم ءناپسىسىنىڭ ساراڭدىعىنان ساقسىنسا، مىنە ولار، قۇتىلۋشىلار» (تاباعۇن سۇرەسى، 16-ايات. 557-بەت) [17].
وندا زەكەت (ساداقا) كىمدەرگە بەرىلۋى كەرەك؟ بۇل تۋرالى «قۇران كارىمدە» بىلاي ايتىلادى: «شىن مانىندە زەكەتتەر (ساداقالار), اللا تاراپىنان ءبىر پارىز: قولى تار پاقىرلارعا، تۇگى جوق مىسكىندەرگە، ونى جيناۋعا بەلگىلەگەندەرگە، كوڭىلدەرى الىناتىن (جاڭا مۇسىلماندارعا), قۇلدى ازات ەتۋگە، بورىشتىلارعا، اللا جولىنا جانە جولدا قالعاندارعا بەرىلەدى. اللا ءار نارسەنى ءبىلۋشى، حيكمەت يەسى» (9-تاۋبە سۇرەسى، 60-ايات. 196-بەت) [18].
«قۇران كارىمدە» بايان ەتىلگەن زەكەت تۋرالى اياتتارعا نەگىزدەلىپ يسلام شاريعاتشىلارى زەكەتتىڭ ولشەمىن بەلگىلەگەن. زەكەت ھيجرانىڭ ەكىنشى جىلىن ءشاۋىل ايىندا رامازان ايىنان بۇرىن پارىز ەتىلگەن.
«زەكەت بەرىلەتىن مال-مۇلىك بەس ءتۇرلى بولادى:
1) استىق، جانە استىق سيپاتىنداعى ديقانشىلىق ونىمدەر;
2) باۋ-باقشا ونىمدەرى (جەمىس-جيدەك), مۇندا قۇرما (اراب تۇبەگىندەگى قۇرما) مەن ءجۇزىم ارنايى تىلگە الىنعان، بۇل ەكى ءتۇرلى جەمىستىڭ ءونىمى ءار جىلى كۇزدە جيىپ الىنعاننان كەيىن ونىڭ 10 پايىزىن، ال ادام كۇشىمەن سۋعارىلاتىن باقشانىڭ جەمىسىنىڭ 5 پايىزىن زەكەتكە بەرۋ بەلگىلەنگەن;
3) شارۋا مال، بۇل تۇيە، سيىر، قوي جانە ەشكى قاتارلىلاردى ءوز ىشىنە الادى. حانافي مازحابىنداعىلار بۇعان جىلقىنى دا قوسادى;
4) اقشا، بۇل التىن، كۇمىستى ءوز ىشىنە الادى;
5) تاۋار، بۇلاردان كەيىنگى ءۇش ءتۇرى ۇدايى ءبىر جىل يەلەنىپ باعاسى تۇراقتانعاننان كەيىن باعاسى مولشەرلەنەدى، ودان 4 پايىزىن زەكەتكە تاپسىرىلادى، الايدا مۇنىڭ دا بەلگىلەنگەن ەڭ تومەنگى شەگى بار، جىلدىق كىرىس جاعدايىندا بەلگىلەنگەن شەكتەن اسقاندا عانا تاۋار يەسىنە زەكەت كەلەدى. ەڭ تومەنگى شەك بويىنشا بولعاندا، استىق جانە جەمىس 5 دانگە; شارۋا مالىنان تۇيە بەسكە، سيىر 25 نەمەسە 30-عا، قوي-ەشكى 40-قا; اقشا جانە تاۋاردىڭ قۇنى 20 دينار نەمەسە 200 ديرھامگە جەتۋى كەرەك. ماسەلەن، تۇيە 5 كە كەتپەسە زەكەت كەلمەيدى; ەگەر 25 تەن اسىپ 30 عا جەتسە، ەركەك بوتانىڭ (تۇيە) بىرەۋىن زاكەتكە بەرۋ كەرەك. قازىرگى زاماندا كوبىرەك قولدانىلاتىن ءادىس مال-مۇلىكتىڭ ياعني جينالعان جالپى قارجىنىڭ قىرقتان ءبىرىن، ياعني 2,5 پايىزىن زەكەتكە اجىراتىلىپ كەلەدى» [19] (30-بەت).
«مۇنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن تۇسىنبەي تۇرىپ، بورىشتار، قولى قىسقا جاندار شاماسىنىڭ بار-جوقتىعىنا قاراماي ساداقا بەرىپ جاتادى. «ءتىپتى قاراۋ بايدان كەۋدەلى كەدەي ارتىق» دەپ، ولار الدىڭعى لەكتە جۇرەدى. بۇلاي ىستەۋدىڭ قاجەتى جوق. «پايعامبار قاديستەرىندە «ءوزى كەدەي، قولى قىسقا، بورىشتار ادامداردىڭ ساداقا بەرۋىنە بولمايدى» دەپ انىق بەلگىلەنگەن. ويتكەنى بايلاردىڭ، اۋقاتتىلاردىڭ ءدال سونداي قولى قىسقا ادامدارعا اللا اتىنان بەرىلەتىن جىلۋ-جاردەم ەسەپتەلەدى. [20] (332-بەت)
«مۇحاممەد (س.ع.ۋ): «ءپىتىر) ساداقانى بەرۋ باي ادامدارعا مىندەتتەلەدى» [21] دەگەن.
ەندى ماقالانىڭ سوڭىن قازاقتىڭ اقىنى، اعارتۋشى-دەموكراتى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «ورازا» دەگەن ولەڭىمەن تامامدايىق.
«مولدەكە، سىزگە ءبىر ارىز،
ورازا دەگەن نە پارىز؟
اۋىرماي استان قالعاندا،
وتەيتىنىڭ قاي پارىز؟
اش ءجۇر دەپ اللا اياسا،
جارىلقار ەدى كەدەيدى.
كوپكە بىردەي قاراسا،
جاقسى، جامان دەمەيدى.
كۇنادان ادام قورىقسا،
كىسى اقىسىن جەمەيدى.
بىرەۋ جالشى، بىرەۋ باي،
قاي كەزەڭدە، كىم تەڭەيدى».
ءالىمجان ءاشىمۇلى،
تاۋەلسىز جۋرناليست
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- [1]،[2]،[3]،[4][5]،[6]،[7]،[8]،[9]،[10]،[11]،[12]،[13]،[14]،[15]،[16]،[17]،[18].
حاليفا التاي اۋدارعان «قۇران كارىم». پوچتا قۇتىسى 3561 مەدينە مۇناۋارا ساۋد ارابيا.
- [19]. «يسلام مادەنيەتىنە قاتىستى بىلىمدەر» (ۇعىر تىلىندە). ۇلتتار باسپاسى، بەيجىڭ. 1995 جىلى مامىر.
- [20]. امانتاي نىسامبەكۇلى. «قازاق ۇلتى سەنگەن دىندەر». ۇلتتار باسپاسى. 2013 جىلى قاراشا.
- [21]. فاتحۋل باري، كيتابۋز زاكات – 3/1432 حاديس تۇسىندىرمەسى.
Abai.kz
