بۇگىن 31-مامىردا تالعار اۋدانىنىڭ جاڭالىق اۋىلىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريالدىق كەشەندە قىزىل تەررور قۇرباندارىن ەسكە الۋ شارالارى وتكىزىلدى. بۇل ازالى داتا 1997 جىلدان بەرى اتالىپ ءوتىلىپ كەلەدى. قۇرباندارعا ارنالعان ەسكەرتكىش جانىندا ارنايى مۋزەي دە سالىندى. بۇگىن مۇندە جەرگىلىكتى كاسىپكەر جىگىتتەردىڭ باستاماسىمەن سالىنعان «الاش ارىستارى» دەپ اتالاتىن مەشىتتىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى.

وسىدان تۋرا ءتورت جىل بۇرىن 2018 جىلى ماۋسىم ايىندا وسى جاڭالىق اۋىلىنداعى راحيموۆ كوشەسى، 1-ءشى ۇيدە قۇبىر ارناسى قازىلىپ جاتقان كەزدە كوپتەگەن ادامنىڭ سۇيەگى تابىلىپ بۇكىل اۋىل دۇرلىككەن. تالعار ءىىب قىزمەتكەرلەرى قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، سۇيەكتەردى سوت-ساراپتاما ينستيتۋتىنا تاپسىرىپ، زەرتتەگەندە شامامەن 3ح3 مەتر بولاتىن 9 شارشىمەترلىك قازانشۇڭقىردان 163 ادامنىڭ سۇيەگى تابىلعان. ساراپتاما ناتيجەسىنە قاراعاندا ءبارى – اتىلعان. ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى ءوز قانداستارىمىز، بەسەۋى ايەل ەكەنى انىقتالدى. سونشاما ارىستى تۇگەل قىرىپ سالاتىنداي ولاردىڭ نە ايىبى بار ەدى؟

وكىنىشتىسى سول ارداقتىلارىمىزدىڭ سۇيەگى ۇزاق تەكسەرۋلەردەن سوڭ اراعا ءۇش جىل سالىنىپ، تەك بىلتىر عانا اشىق، جاريا تۇردە ەمەس، جاسىرىن دەرلىك جاعدايدا قايتا جەرلەنگەنى بولدى. كەڭەس وداعىنىڭ كولەڭكەسىنەن قورقۋ سيندرومى ءالى بايقالادى.

ال بورالدايداعى قاندىسايدا ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن 19 مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ قاتارىندا ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، حاسەن قوشانباەۆ سىندى تۇلعالاردىڭ سۇيەگى جاتىر. ولارعا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى، ۇلتشىل بولدى، جاپون، نەمىس تىڭشىسى دەگەن ايىپتار تاعىلعان. سول جالعان ايىپتار بويىنشا ءبارى اتىلعان.

كەزىندە 1995 جىلدارى جاڭالىقتاعى بۇل جەر داچا سالۋ ماقساتىندا الماتىلىقتارعا ءبولىپ بەرىلگەن ەكەن. قازعان جەردىڭ بارىنەن ادامنىڭ باس سۇيەكتەرى شىعا بەرگەن. كەيىن انىقتالعانىنداي بۇل جەردە ءتورت مىڭنان استام ادام كومىلىپتى. بىرقاتارى نكۆد تۇرمەسىندە اتىلىپ، سۇيەكتەرى ءتۇن ىشىندە اربالاپ تاسىلىپ وسىندا توگىلگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاعانىنداي مۇندا جالپى 128 ەلدىڭ (!!!) وكىلى اتىلعان. بىراق ەڭ ۇلكەن شىعىن قازاق حالقىنان بولعان.

بۇدان ەكى جىل بۇرىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىستارى قولعا الىنعانىنا قۋانعان ەدىك. سول باعىتتاعى جۇمىستارعا ەندى ايتارلىقتاي سەرپىن قاجەت بولىپ تۇر. وسى جۇمىستارعا مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن «ادىلەت» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى بەيبىت قويشىباەۆقا، «ارىس» قورىنىڭ باسشىسى عاريفوللا انەسكە جانكەشتى جۇمىستارى ءۇشىن العىس ايتقان ءجون دەپ ويلايمىن. وسى ارنادا قولعا الىنعان «جەتىسۋدىڭ شەرلى تاريحى» جالعاسىن تابۋعا ءتيىس. وسى گەنودتسيدكە قاتىستى جوسپارلانعان ون تومدىقتىڭ شىقپاي قالعان تومدارى جارىق كورسە دۇرىس بولار ەدى. «ارىس» قورى سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءتۇرلى اتاۋلارمەن 2 مىڭنان استام كىتاپ شىعارسا سونىڭ مىڭى گەنوتسيد تاقىرىبىنا ارنالعان. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەتىن بولادى. ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى شارۋالار مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ، الماتى وبلىسى اكىمشىلىگىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا بولسا دەيمىز.

حح عاسىردا قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ءۇش اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا بۇرىن 3,5 – 4 ملن ادامىمىزدان ايىرىلدىق دەپ جۇرسەك، كەيىنگى زەرتتەۋلەر قازاقستانداعى قۇرباندىقتاردىڭ سانى 7 ميلليوننان استام ەكەندىگىن دالەلدەدى. مۇنى قولدان جاسالعان گەنوتسيد دەمەي نە دەرسىڭ؟ سوندىقتان بۇل قاستەرلى مەكەن قىرعىزستانداعى اتاۆيت سياقتى ءتاۋ ەتەتىن ورىنعا اينالعانى ءجون بولادى. ول جاس ۇرپاققا اشتىق پەن رەپرەسسيانىڭ قانشالىقتى قاندى وقيعا بولعانىن ايگىلەپ تۇرۋعا ءتيىس!

مارات ءبايدىلداۇلى

Abai.kz