قايشىلىق جوق!

قايشىلىق جوق!

قازاقستاندا جۋرناليستەر ەتيكاسىنىڭ كودەكسى قابىلداندى. قوعامداعى جىلت ەتكەن جاڭالىقتى قالت جىبەرمەي قاداعالايتىن تىلشىلەر قاۋىمى ونى تالقىلاۋعا ءبىر كىسىدەي اتسالىستى. بۇل تۋرالى «تۇركىستان» گازەتىنىڭ بەتىندە بىرنەشە قايتا جازىلدى دا. بۇگىنگى اڭگىمە وسى قۇجاتتا پايدالانىلعان كەيبىر تۇسىنىكتەرگە قاتىستى.

كودەكستىڭ پرەمبۋلاسىندا ونىڭ «جۋرناليست پەن باق قىزمەتكەرىنىڭ كاسىبي ءىس ارەكەتىنىڭ مورالدى-ەتيكالىق قاعيدالارى مەن نورمالارىن بەكىتۋ ءۇشىن قابىلدانعانى» ايتىلعان. باسقاشا ايتقاندا، اتالمىش قۇجاتتىڭ زاڭدىق كۇشى جوق. «جۋرناليست ەتيكاسىنىڭ نورماسىن ساقتامادىڭ دەپ ەشكىم دە زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلمايدى. بىراق الەمدىك تاجىريبەگە سايكەس، ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن يلەپ جۇرگەن جۋرناليستەر قاۋىمى ءۇشىن ورتاق ارەكەت ەتۋ ەرەجەسى، جاپپاي مويىندالعان ىشكى قاعيدالار بولۋى شارت. مىسالى، وسى كودەكستىڭ 7.3 تارماقشاسىندا ايتىلعان «جۋرناليست ءوزىنىڭ كاسىبي مىندەتىن ورىنداۋ بارىسىندا زارداپ شەككەن ارىپتەستەرىنە كومەك كورەتەدى» دەگەن نورما اقپارات مايدانىنىڭ العى شەبىندە جۇرگەن قالامداستاردى اۋىزبىرلىككە ۇندەسە كەرەك.
مۇنداي نورمانى اق قاعازعا ناقتىلاپ جازباسا دا بولار ەدى. بىراق قازاق اقپارات كەڭىستىگىندە ءتۇرلى باق قىزمەتكەرلەرى اراسىندا كاسىبي اۋىزبىرشىلىك بار دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋ قيىن. مەنشىك نىسانىنا قاراي اقپارات قوجايىنىنىڭ ىعىمەن جۇرەتىن جۋرناليستەر كەيدە ءتىپتى ءبىر-بىرىنە جاناشىرلىق تانىتىپ، قولداۋ بىلدىرۋدە قۇنتسىزدىق تانىتىپ جاتادى. سوندىقتان «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋاتىنىن»، ونىڭ ۇستىنە «ءبارىمىزدىڭ يلەگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى» ەكەنىن ەسكە سالىپ قويعاننىڭ ارتىقتىعى جوق شىعار.
شىندىعىندا، سوڭعى جيىرما جىلدا قازاقستاندا اقپارات كەڭىستىگى مەنشىك نىسانىنا بايلانىستى، تىلدىك ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى، ۇستانعان باعىتى مەن تاقىرىپ اياسىنا بايلانىستى ءتۇرلى توپتارعا ءبولىندى. بيلىككە قاراستى باق پەن ءوزىن وپپوزيتسياعا جاتقىزاتىن باسىلىمدار - ەكى ۇلكەن لاگەر سياقتى. ەكەۋىنە دە جاقىن جۇرەتىن، كەيدە بىرىنەن شىعىپ، ەكىنشىسىنە «ءوتىپ كەتەتىن» جەكەلەگەن تۇلعالاردى ەسەپكە الماعاندا، ەكى «لاگەردىڭ» ايتارى دا، اڭساعانى دا - ەكى باسقا. بۇلاردان بولەك ءبىر-بىرىنە مۇددە جاعىنان قايشى تاعى ەكى توپ بار: ءورىستىلدى (رەسەيشىل) جانە قازاقتىلدى (ۇلتشىل). العاشقىسى، رەسەيمەن ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدى قولداپ، كەشەگى كەڭەستىك جۇيەنى كوكسەپ، قازاقستاندا ورىس ءتىلى ۇستەمدىگىنىڭ ساقتالۋىن قالايدى، بۇل باسىلىمداردا جاريالاناتىن ماقالالار تاقىرىبىنان دا انىق بايقالادى. ال ەكىنشى توپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىن جىرعا قوسىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇڭىن مۇڭدايدى، ءوزىن ۇلتشىل پارتيوتتارعا قوسادى. مەنشىك نىسانىنا بايلانىستى، «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ جاقسى» دەگەن قاعيدامەن نارىقتىق زاماننىڭ ىڭعايىنا كونىپ، «سارىجاعال» باسىلىمدارعا ۇقساتىپ گازەت-جۋرنال شىعارىپ جاتقاندار دا بار. بۇلاردى كوبىنە مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قايدا بەت تۇزەپ، قالاي قاراي كەتىپ بارا جاتقانى ونشالىقتى الاڭداتپايتىن سياقتى. قادىردى ەمەس، قارجىنى ويلاعان باسىلىمدار بولىپ تۇر ولار. ەكى ادام بىرىگىپ، ءبىر گازەت شىعاراتىن نەمەسە ءبىر ادام سالالىق ون شاقتى جۋرنال شىعاراتىنداردى وسى قاتارعا جاتقىزۋعا بولار.
ال وسىنداي ءتۇرلى قالىپ، سان كەيىپتەگى جۋرناليستەر قاۋىمى ۇدايى بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەر بويىنشا اۋىزبىرلىك ساقتاي الا ما؟ ورتاق كەلىسىمگە كەلە الا ما؟
كەلۋى ءتيىس.
ويتكەنى مەملەكەتتىڭ مۇددەسى، ەلدىڭ قامى، ەردىڭ قۇنىنا كەلگەندە، ايتىلار ءسوز - بىرەۋ، قولدانار قارۋ - انىق، ىستەلەر ءىس - ورتاق بولۋى كەرەك. قالام ۇستاعان قاۋىم وسىنداي تالاپ ۇدەسىنەن شىعا الماسا، وندا ول مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنىڭ ءوزى كۇماندى بولعانى.
سوندىقتان «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ»، «اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ» ۇعىمدارى مەنشىك نىسانىنا، تىلىنە جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان بارلىق اقپارات قۇرالدارىنا ورتاق ارەكەت ەتۋ قاعيداسى بولۋى شارت. كودەكستى تالقىلاۋ بارىسىندا تۋىنداعان داۋ ءبىزدىڭ مۇنداي ورتاق تۇسىنىككە ءالى كەلە قويماعانىمىزدى كورسەتىپ بەردى. 
وسى قۇجاتتى تالقىلاۋ اقپارات سالا­سىنداعى ءبىر-بىرىنە قابىسا بەرمەيتىن قاراما-قايشى تۇسىنىكتەر مەن توپتاردىڭ بار ەكەنىن تاعى دا بۇكپەسىز اشىپ كورسەتتى. ءبىر عانا «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» ۇعىمى اينالاسىندا ىمىراسىز داۋ تۋعانى وسىنىڭ دالەلى شىعار. 
ماسەلەنىڭ انىعىنا كوشسەك، قۇجاتتى تالقىلاۋ بارىسىندا «ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك مۇددەسىنە وراي جۇمىس ىستەۋدى» جۋرناليست مىندەتتەرىنە جاتقىزۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراق قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. قارسى ايتىلعان پىكىرلەرگە قاراماستان، وسى سويلەم كودەكسكە قاز-قالپىندا ەنگىزىلىپ، قابىلدانىپ كەتتى. 
بۇل جەردەگى تۇيتكىل «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» ۇعىمىنىڭ اياسىنا نە سىياتىندىعىنا تىكەلەي بايلانىستى.
شىندىعىندا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قا­تىستى ۇعىمدار مەن ونى ساقتاۋ جولى «قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭدا ايدان انىق جازىلعان. وسى زاڭنىڭ 1-بابىندا «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك دەگەنگە مىنانداي تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن:
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگi (بۇدان ءارi - ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك) - ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ سەرپىندى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مۇددەلەرىنiڭ ناقتى جانە ىقتيمال قاۋiپ-قاتەرلەردەن قورعالۋىنىڭ جاي-كۇيi».
ال 4-باپقا سايكەس، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر ءتۇرى عانا: «اقپاراتتىق قاۋiپسiزدiك - ەلدىڭ ورنىقتى دامۋى جانە اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلەتىن، اقپارات سالاسىنداعى ناقتى جانە ىقتيمال قاۋىپ-قاتەرلەردەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ، سونداي-اق ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرiنىڭ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ قورعالۋىنىڭ جاي-كۇيى».
اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ نورمالارىن قامتىعان 23-باپتا «قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق تاۋەلدى بولۋىنا جول بەرمەۋ» تۋرالى جازىلعان. بۇل زاڭدى انىقتاپ وقىعان ادامعا قازاقستانداعى ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ زاڭدى-ءنورماتيۆتى ەرەجەلەرى ناقتى ايقىندالعانى تۇسىنىكتى. 
ەندەشە، بار تۇيتكىل، «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» ۇعىمىنىڭ توڭىرەگىندە تۋىنداعانى انىق. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى ەكى تىلدىك ورتانىڭ «ۇلتتىق ءباسپاسوز» دەگەن ۇعىمدى ەكى ءتۇرلى قابىلدايتىنى اڭعارىلادى. مىسالى، قازاقتىلدى ورتا «ۇلتتىق ءباسپاسوز» دەگەندە «قازاق» پەن «ايقاپتان» باستاۋ الاتىن قازاق باسىلىمدارىن مەڭزەسە، مەملەكەتتىك ساياسات بۇل ورايدا قازاقستاندا شىعاتىن، وزگە تىلدەگى (كارىس، ۇيعىر، نەمىس ت.ب.) گازەت-جۋرنالداردى ناقتىلايدى. 
ال قازاق باسىلىمدارى - ەتنيكالىق ۇعىم اياسىنان الدەقاشان شىققان، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى اقپارات قۇرالدارى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولعاندا، سول تىلدە شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ ءبارى - مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ ءۇنى، ەندەشە سول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن، ۇلتتىق-ەتنيكالىق-رۋلىق-توپتىق كاتەگوريالارعا سىيمايتىن، سول مەملەكەتتىڭ دامىپ، وركەندەپ، كوركەيۋىنە قىزمەت ەتەتىن باق. مۇنداي باق قانداي جاعدايدا دا، قارجىلىق-ەكوميكالىق قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، پسيحولوگيالىق، سىرتقى ت.ب. قىسىمدارعا مويىن بۇرماستان ۇدايى تەك مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان جۇمىس ىستەۋى - اكسيوما. بۇل ورايدا مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ ماعىناسى ءبىر.
ەندەشە، ءبازبىر باسىلىمداردى «ۇلتتىق ساياساتقا قايشى» نەمەسە كەيبىر ازاماتتاردى ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعامايدى دەپ ايىپتاۋ - مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسى جۇمىس ىستەيدى دەپ كىنا تاعۋمەن بىردەي. بۇل ايىپتىڭ سالماعى اۋىر. ويتكەنى ول جوعارىدا ءۇزىندى كەلتىرىلگەن قر كونستيتۋتسياسى، «قر ۇلتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» ت.ب. زاڭدار اياسىندا جاۋاپقا تارتۋعا نەگىز بولماق.
سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك»، «ۇلتتىق مۇددە» دەگەن ۇعىمداردى قولدانۋدا اباي بولايىقشى دەگەن بازىنا-تىلەك بار. ءححى عاسىردىڭ وركەنيەتتى ادامىنا، زايىرلى قوعامنىڭ كوزى اشىق ازاماتىنا «ءبارىمىز انا تىلىمىزدە سويلەيىك!» دەپ ۇران تاس­تاۋ - ساياسي ساۋاتسىزدىقپەن تەڭ. ويتكەنى قازاق ءتىلى زاڭ جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولعالى 22 جىلدان استى. قۇر دابىرا ۇرانداتۋدى قويىپ، ۇلتى - باسقا، ءوزى - قر ازاماتىنىڭ اربىرىنەن «مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىل» دەپ تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋگە قۇقىلىمىز. 
سونداي-اق «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ۇعىمى بۇگىنگى كۇندە تاۋەلسىز قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنە پارا-پار ەكەنى دە انىق. ال ونىڭ مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت - قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس كەلۋى ءسىز بەن ءبىزدىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمىزگە بايلانىستى.
وسى قۇجاتتى قابىلداۋعا مۇرىندىق بولعان قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى سەيىتقازى ماتاەۆ ءبىر سوزىندە بۇل كودەكس نەگىزىنەن جاس جۋرناليستەرگە ارنالادى دەپتى. سولاي ەكەنى راس تا شىعار.
ەندەشە، اقپارات مايدانىنا ەندى كىرگەن جاس تىلشىلەر ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەتتىك مۇددە اراسىنان قايشىلىق ىزدەپ، اداسىپ جۇرمەسىن. 

گۇلبيعاش وماروۆا

"تۇركىستان" گازەتى