حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى مەن موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بىرلەسىپ جۇرگىزگەن ارحانگاي ايماعى، نومعون جازىعىنداعى عىلىمي ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ەلتەرىس قاعانعا ارنالعان كەشەن تابىلدى.

بۇل تۋرالى بۇگىن ۇلانباتىر قالاسىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى مەن موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بىرلەسىپ نومعون القابىندا جۇرگىزگەن عىلىمي ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرىنە ارنالعان ءباسپاسوز ماجىلىسىندە اكادەميا باسشىسى د. قىدىرالى مالىمدەدى.

كەشەننىڭ جالپى اۋماعى 49ح41.5 م جەردى الىپ جاتىر. باتىستان شىعىسقا قاراي سوپاقشا بولىپ سوزىلا ورنالاسقان كەشەندى اينالدىرا قورشاپ ور قازىپ، ودان شىققان توپىراقتى ءۇيىپ قامال جاساعان.

كەشەننىڭ باتىس جاعىندا ورتاسىندا ويىعى بار تەكشە تاس (التار), ادامنىڭ تاس مۇسىندەرى، قاسىندا ەكى كۇشىگى بار ارىستان ءمۇسىنى جانە ەكى قوي ءمۇسىنى ورنالاسقان. كەشەننىڭ قاقپاسىنان شىعىسقا قاراي 51 بالبال تاس تىزىلە ورنالاسقان. ولاردىڭ ىشىندە بەس بالبالدان اشينا اۋلەتىنە تيەسىلى «تاۋتەكە» تاڭباسى انىقتالدى.

سونىمەن قاتار كەشەندە بارىقتىڭ (تابىنۋ ورنى) بولعانىن ايقىندايتىن قىش جابىندىلار مەن جاياۋ جۇرگىنشى جولىنا توسەلگەن كىرپىشتەردىڭ قالدىقتارى قازىلىپ الىندى.

بارىقتىڭ الدىنان ەڭسەلى جازبا ەسكەرتكىشتىڭ جوعارعى بولىگى مەن تاسباقا تۇعىرى تابىلدى. تابىلعان قۇندى ولجانىڭ ەكى بەتىندە 12 جولدان تۇراتىن كونە تۇرىك بىتىك جازۋى، ال ءۇشىنشى قىرىندا كونە سوعدى جازۋى قاشالعان. ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشى عالىمدار ەسكەرتكىش ماتىنىنەن ء“تاڭىر”، “تۇرك”، “قۇتلىق”، “تۇمەن” سەكىلدى بىرقاتار سوزدەردى انىقتادى. جازبا ماتىنەن الىنعان مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، نومگون كەشەنىن كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعاننىڭ اكەسى، تۇرىك قاعاندىعىن قايتا جاڭعىرتۋشى قۇتلىق ەلتەرىس قاعانعا ارنالعان دەگەن تۇجىرىم جاسالىپ وتىر. بۇعان قوسا، بىتىكتاس «تۇرك» اتاۋى العاش رەت كەزدەسەتىن ەڭ كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشى سانالادى.

جالپى العاندا، نومعون عۇرىپتىق كەشەنى بارلىق بەلگىلەرى جاعىنان بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن عۇرىپتىق كەشەندەرىنە ۇقساس. نومعون جازبا ەسكەرتكىشتىڭ جوعارعى تۇسىندا تومەن قاراعان دەنەسى ايداھار بەينەسىندەگى ەكى ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن. ءدال وسىنداي قاعاندىق اتريبۋتيكالاردىڭ — ايداھار دەنەلى، ءبورى باستى سيۋجەتتىڭ تاسپار قاعان، بىلگە، كۇلتەگىن جانە باسقا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جوعارعى تۇسىندا قاشالعانى بەلگىلى. نومگون جازۋى ورحون ەسكەرتكىشتەرى سىندى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماڭىزدى ەسكەرتكىش سانالادى.

اكادەميا نومعون عىلىمي ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرىنە ارنالعان عىلىمي جيناق ازىرلەپ، تۇركى مەملكەتتەرىنىڭ استانالارىندا تانىستىراتىن بولادى. موڭعولياداعى تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىندە قازبا جۇمىستارى الداعى ۋاقىتتا جالعاسا بەرەدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، نومعون جازىعىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى 2019 جىلى باستالعان بولاتىن. الايدا «Covid-19» پاندەمياسى سالدارىنان ەكى جىل بويى توقتاپ قالعان «نومگون» بىرلەسكەن ەكسپەديتسياسى 2022 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قازبا جۇمىستارىن قايتا جالعاستىردى.

«نومگون-2022» بىرلەسكەن ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى، بەلگىلى تۇركولوگ ءناپىل بازىلحان، نۇربولات بوگەنباەۆ، موڭعوليا عا ارحەولوگيا ينستيتۋتى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك دامدينسۇرەنگين  تسەۆەەندورج (1949-2022), موڭعوليا عا تاريح، ارحەولوگيا ينستيتۋتى ورتاعاسىرلىق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكىشىسى  التانگەرەلين  ەنحتور،  ارحەولوگتار تسەرەنحاندىن بۋيانحيشيگ، گونچيگين باتبولد جانە نارانتۋيااگين تسەنگەل، ءمونحسايحانى ۋگانبايار ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىستى.

بۇعان دەيىن تۇركى اكادەمياسى موڭعولياداعى شيۆەەت-ۋلان ەسكەرتكىشىندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 2016 جىلى اتالعان القاپقا ارنايى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى. قۇتلىق قاعانننىڭ تۇسىندا سالىنعان سالتاناتتى كەشەننەن تاڭبالار، ءتۇرلى ارتەفاكتىلەر تابىلىپ، ولاردىڭ مەرزىمى انىقتالدى. 2018 جىلى كەشەننىڭ جان-جاعى قورشالىپ، قامقورلىققا الىندى. وسى جۇمىستاردىڭ جالعاسى رەتىندە 2019 جىلى نومعون ەكسپەديتسياسى باستالدى.

Abai.kz