قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
تۇسكە جاقىن ويانىپپىن. قارسىمداعى كەرەۋەتتە كۇلان تۇگىل كىشكەنە جيەنى دە جوق. دىبىسسىز تۇرەگەلىپ، كورپە-جاستىعىن جيىستىرىپ قانا سىرتقا شىعىپ كەتىپتى. تەرەزە پەردەسىن تۇمشالاپ، قاراڭعىلاپ قويىپتى.
كيىنىپ الىپ دالاعا شىقتىم. سىرتقى وشاقتا شاۋگىم قايناپ، قاقپاعىن ويناقتاتىپ تۇر ەكەن. بارىپ، جەرگە الىپ قويىپ جاتقانىمدا ۇيىنەن كەلىن كۇلە شىعىپ، ءوزى جوندەپ قويا سويلەدى:
- ىبىراي بۇگىن اۋىل باستىقتارىنا «نازاربەك اعانىڭ» كەلگەنىن ايتپاق بولىپ كەتتى. ولار كەلىپ سالەمدەسە قالسا، قالاي سويلەسەتىندىگىڭىزدى اپەكەممەن اقىلداسىپ كەتكەن! - دەپ بۇلاق جاقتى نۇسقادى.
ويناپ جۇرگەن ەكى كىشكەنەنىڭ دابىرىن ەستىپ بارىپ، كىر جۋىپ، ساماۋرىنعا سۋ ىسىتىپ جۇرگەن كۇلاننىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. جۋعان كيىمى تۇگەلىمەن مەنىڭ قورجىنداعى كيىمدەرىم ەكەن. بۇگىن ساحاراشا كەڭ كويلەگىن تاستاپ، قالا ۇلگىسىندەگى كونە كوك بەلدەمشە مەن قارا كوفتا كيىپ الىپتى. ەكەۋى دە ۇتىكتەلمەگەن قاتپار-قاتپار. قوڭىر جاۋلىعىن يەگىنىڭ استىنان شورت بايلاپ، بىلەگىن ءتۇرىپ العان ەكەن. اق جۇلىقتانعان قۇرىم ەتەگىنە، سەتىنەپ توزعان ۇزىن جىبەك شۇلىق كيىپتى. سوندا دا توق بالتىرىنا جابىسىپ، كوركەم كەلىسىم تاۋىپ تۇر. «توزعان گۇلشە» كيىنگەنىڭمەن، وسىنداي «سولعان گۇل» بولا ما ەكەن دەگەندەي، البىراعان جۇزىنە جىميا قارادىم. بۇل قاراسىما نازار سالماعانداي، جۋىپ بولعان بەشپەتىمدى سىعىپ، ءشوپ ۇستىنە قويدى دا، لەگەنگە ءبىر جاعىنداعى ساماۋرىننان ىستىق سۋ قۇيدى.
ءىى
تۇسكە جاقىن ويانىپپىن. قارسىمداعى كەرەۋەتتە كۇلان تۇگىل كىشكەنە جيەنى دە جوق. دىبىسسىز تۇرەگەلىپ، كورپە-جاستىعىن جيىستىرىپ قانا سىرتقا شىعىپ كەتىپتى. تەرەزە پەردەسىن تۇمشالاپ، قاراڭعىلاپ قويىپتى.
كيىنىپ الىپ دالاعا شىقتىم. سىرتقى وشاقتا شاۋگىم قايناپ، قاقپاعىن ويناقتاتىپ تۇر ەكەن. بارىپ، جەرگە الىپ قويىپ جاتقانىمدا ۇيىنەن كەلىن كۇلە شىعىپ، ءوزى جوندەپ قويا سويلەدى:
- ىبىراي بۇگىن اۋىل باستىقتارىنا «نازاربەك اعانىڭ» كەلگەنىن ايتپاق بولىپ كەتتى. ولار كەلىپ سالەمدەسە قالسا، قالاي سويلەسەتىندىگىڭىزدى اپەكەممەن اقىلداسىپ كەتكەن! - دەپ بۇلاق جاقتى نۇسقادى.
ويناپ جۇرگەن ەكى كىشكەنەنىڭ دابىرىن ەستىپ بارىپ، كىر جۋىپ، ساماۋرىنعا سۋ ىسىتىپ جۇرگەن كۇلاننىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. جۋعان كيىمى تۇگەلىمەن مەنىڭ قورجىنداعى كيىمدەرىم ەكەن. بۇگىن ساحاراشا كەڭ كويلەگىن تاستاپ، قالا ۇلگىسىندەگى كونە كوك بەلدەمشە مەن قارا كوفتا كيىپ الىپتى. ەكەۋى دە ۇتىكتەلمەگەن قاتپار-قاتپار. قوڭىر جاۋلىعىن يەگىنىڭ استىنان شورت بايلاپ، بىلەگىن ءتۇرىپ العان ەكەن. اق جۇلىقتانعان قۇرىم ەتەگىنە، سەتىنەپ توزعان ۇزىن جىبەك شۇلىق كيىپتى. سوندا دا توق بالتىرىنا جابىسىپ، كوركەم كەلىسىم تاۋىپ تۇر. «توزعان گۇلشە» كيىنگەنىڭمەن، وسىنداي «سولعان گۇل» بولا ما ەكەن دەگەندەي، البىراعان جۇزىنە جىميا قارادىم. بۇل قاراسىما نازار سالماعانداي، جۋىپ بولعان بەشپەتىمدى سىعىپ، ءشوپ ۇستىنە قويدى دا، لەگەنگە ءبىر جاعىنداعى ساماۋرىننان ىستىق سۋ قۇيدى.
- سىرت كويلەگىڭدى تاستاي عوي، بيعاش، باسىڭدى جۋىپ بەرەيىن!
- ءوزىم جۋايىن! - كويلەگىمدى شەشە سالا جۇرەلەپ وتىرا قالدىم.
- الىستان ارەڭ كەلگەن باس قوي! - دەي ۇمتىلىپ، ءيىس سابىندى كوپىرتە ەزدى دە، موينىم مەن القىمىما دەيىن سىلاپ، ۋقالاپ جۋدى.
- «سولعان گۇلدىڭ» سىرتقى مىنا ەكى «جاپىراعى» نەتكەن جۇمساق ەدى! -دەپ كۇبىرلەپ ەدىم، جەلكەمنەن شىمشىپ قالدى. جۇزىنە قاراسام، كۇلكى ءىزى جوق، تومسارىپ الىپتى.
- مۇنداي قاعىنعان ءسوزدى ماعان ايتپا، بيعاش! بۇرىنعى نۇرياشىڭ مەن ماقاشىڭنىڭ اپكەسىمىن، سولار ءۇشىن جۋىپ بەرگەنىم! ايەل ساعىنساڭ ايتۋعا ءتىل جەتپەستەي «جۇمساقتار» الدىڭنان كۇتىپ وتىر! - دەگەنىندە جالت قارادىم جۇزىنە. ءۇنىن بۇزباي-اق كوز جاسىن اعىتىپ جىبەرىپتى.
- وسىنشالىق كوز جاسىڭنىڭ سىرىن ۇقپاي-اق قويدىم-اۋ!
- وندا ەشقانداي سىر جوق، نۇرياشىم مەن ماقپالىمدى ساعىنبايمىن با! - كۇرسىنە كوتەرىلىپ، ورامال اكەلىپ بەردى قولىما. بوي جازىپ، جىلاۋدان لەزدە تيىلا قويعانىن بايقاتا سويلەدى. - بۇگىن «نازاربەكپەن» امانداسۋعا اۋىل كىسىلەرى كەلۋى مۇمكىن. نازاربەك دەگەننىڭ ءجونىن ۇقتىرىپ قويايىن. مادەنيەت توپالاڭى باستالعان شاقتا باركول اۋدانىنىڭ بانكىنەن اۆتونوم رايوندىق بانكىنىڭ تيان-شان بولىمشەسىنە سالت كەلىپ ورنالاسقان بەلسەندى بۇعالتىر ەكەن. بىرەر جىلدان سوڭ اۋىرىپ، باركولدەگى ۇيىنە داۋالانۋعا كەتىپتى. سودان قايتىپ كەلمەگەنىن، ىبىراي سول بانكتەگى سونىڭ ورنىندا ىستەپ تۇرعان ساباقتاسىنان ەستىگەن ەكەن. سەن ەندى سول نازاربەكسىڭ. ءتورت بالاڭ بار، ءۇيىڭ باركول تاۋىندا بولسىن، ۇقتىڭ با؟... اۋقاندار ونى ىزدەپ تابا الماۋى ءۇشىن كەز كەلگەن كوممۋنانىڭ اتىن اتاي سال. كونە جەلقۇز اۋرۋىنان تولىق ساۋىعا الماي، ەمدەلۋ ءۇشىن ۇرىمجىگە كەلىپ، ودان قۇلجانىڭ بۋ اراسانىنا تۇسۋگە كەلگەن بولاسىڭ!
- باركولدەن ۇرىمجىگە، ودان قۇلجانىڭ بۋ اراسانىنا كەلگەن نازاربەك اعاڭنان، قاراستى ساقشىنىڭ تانىستىرۋ قاعازىن سۇراماي ما؟
- تانىستىرۋ قاعازىڭ اقشاڭمەن بىرگە قۇتىبي اسحاناسىندا جوعالعان بولادى! - دەپ كۇلدى كۇلان. -ءتۇسى تانىس بولىپ قالعان شوفەردىڭ كۋالىگى مەن اۆتوبۋس بيلەتىڭە سۇيەنىپ ارەڭ كەلمەدىڭ بە وسىندا! اۆتوبۋس بيلەتىڭنىڭ كۇنىن تۋرالاۋعا تاڭەرتەڭ ىبىراي الىپ كەتتى. تۇستە قولىڭا تيەدى!
تاڭدانا قارادىم كۇلانعا. مەنىڭ وسىندا كەلەتىندىگىمدى كۇمانسىز ءبىلىپ، ۇرىمجىدەن الدەقاشان كەتكەن باركولدىك نازاربەك بولىپ كەلۋىمنىڭ شارتىن، ءتىپتى، ءۇرىمجى اۆتوبۋسىنىڭ بيلەتىنە دەيىن دايارلاپ جۇرگەنى تاڭداندىردى.
- مەنى تانىمايتىنداي قارايسىڭ عوي ءوزىڭ؟ - كوز استىمەن جىميا قاراپ سۇرادى.
- مەنىڭ وزىڭنەن باسقا جەتىك تانيتىن دوسىم جوقتىڭ قاسى ەدى، - مەن كۇرسىنە جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - بىراق، وسىندا قاشىپ كەلەتىندىگىمدى اۋليەشە بولجاپ، جاسىرىنۋىم ءۇشىن كوپ دايىندىق جاساپ قويعانىڭا تاڭىم بار!
- جاعدايىڭا جاساعان تۇسپالىم مەن بولجامىم دۇرىس شىقتى! وسىندا كەلەتىندىگىڭدى كورگەن تۇستەرىمنەن ءبىلدىم. وسى جاقىندا ءتىپتى ايقىن كورىندىڭ. ال، جاسىرۋدىڭ دايىندىعىن ىبىراي مەنىڭ سول تۇسپالىممەن ىستەدى. جۇرە عوي، شاي ىشەلىك!
جۋىلعان كىردى ۇلكەن لەگەنمەن ءۇي الدىنا ەكەۋمىز قاۋقاۋلاپ اكەلىپ، كەرىلگەن سىمعا جانە ەكەۋلەپ جايدىق. كەلىن ۇيگە داستارقان جاساپ، شاۋگىمدى كۇلاننىڭ الدىنا اكەلىپ قويىپ بەرىپ شىقتى. كيمەشەك جونىندە سۇراعان تۇندەگى سۇراۋىمدى شاي ۇستىندە قايتا سۇرادىم.
كۇلان قۇلجاعا العاش كەلگەننەن باستاپ امەنگەرلەرىنىڭ قىرىنداعانىن، ولار كەلگىشتەپ ءجۇرىپ اۋقانعا كورسەتىپ قويعانىن، ءوزىنىڭ ودان قورقىپ تاۋعا - وسى ۇيگە كەلىپ العانىنا دەيىن عانا سويلەپ توقتاتتى ءسوزىن. سىرتتان دابىر ەستىلگەندىكتەن توقتاتتى. ىبىراي ءبىر تورسىق قىمىز اكەلگەن ەكەن. الدىمەن مەنىڭ ۇرىمجىدەن كەلگەنىمە كۋا بولاتىن اۆتوبۋس بيلەتىن كورسەتتى. كونە بيلەتتىڭ جىلى، ايى، كۇنى تاپ-تازا ءوشىرىلىپ، مەنىڭ وسىندا «اۆتوبۋسپەن كەلگەنىمە» تۋرالانعان ساندار ءدال وزىندەي بوياۋمەن قايتا باسىلىپتى. سەزىلەردەي ەشقانداي وزگەشەلىك بايقالمايتىندىعىنا ءسۇيىنىش ءبىلدىردىم.
- اپكەمدى جاسىرۋ ءۇشىن مەن دە تالاي قاڭعىعامىن عوي، - دەپ كۇرسىندى ىبىراي. - ورنىقتى دايىن قىزمەتتەن بەزىپ، باس قورعايتىنداي بۇتا ىزدەپ بوستىق تا جۇردىك. سونداعى تاپقان ونەرىمنىڭ ءبىرى وسى الدامپازدىق. ينستيتۋتتان وقىپ شىققان فيزيكام مەن ماتەماتيكام جىلاي ءجۇرىپ، وسى قۋلىق-سۇمدىقتارعا ورىن بوساتىپ بەرگەن. باقىتىما جاراي ايتەۋىر مىناۋىم كونىمدى بولىپ شىقتى! - ايەلىن يەگىمەن نۇسقادى. كەلىن تومەن قاراپ جىميدى دا، كۇلان وعان سۇيىنە قاراپ، اينالايىن دەگەنىن ەرنىن ءبۇرىپ ءبىلدىردى.
- ءبىزدىڭ قيىنشىلىعىمىزدى زور شىدامدىلىقپەن كوتەرىپ كەلدى! - دەپ كۇبىرلەدى سونسوڭ. كوپ ۇيدە بولا بەرمەيتىن سۇيىسپەنشىلىكتى وسى ۇشەۋىنەن كورىپ، يزەكتەي قارادىم مەن دە. كوپ كۇيىك تارتقان كۇلاننىڭ ىستىق-سۋىق كورمەگەن ساياداعى الماداي داقسىز البىراپ ساقتالۋى، ءبىر جاعىنان وسى ءوزارا تاتۋ-تاتتىلىكتەرىندە ەكەندىگىن بايقادىم.
تورتەۋمىز قىمىز ءىشىپ وتىرعانىمىزدا اۋىل، اتىرەت باستىقتارى جەتتى. بۇلار، مەن دايىنداپ وتىرعان جاۋاپتاردى سۇراۋدىڭ ورنىنا «نازەكە» اتاسىپ، اۋلىنا كەلگەندىگىمدى قارسى الاتىندىقتارىن، «اۋرۋ كۇتىمى ءۇشىن» قولدا بارلارىن ايامايتىندىقتارىن ايتىپ شىقتى. بۇلاردىڭ ارتىنان ىلگەرىندى-كەيىندى كەلىپ سالەمدەسىپ شىققان اۋىل ادامدارى كۇن باتقانشا ۇزىلمەدى. كۇلاننىڭ تۇسكە جاقىن توقتاپ قالعان اڭگىمەسى ەل جاتاردا، ەكەۋمىز وڭاشا قالعاندا جالعاستى ءسويتىپ.
كۇلان قالادان مۇندا كەلىپ العان سوڭ امەنگەرلەرى دە جەكسەنبى سايىن كەلگىشتەي بەرىپتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، قونا-تۇستەنە جاتىپ سويلەسىپ، ىبىرايدىڭ ءۇيىن ىعىر ەتە بەرىپتى. «اعا قايتىس بولعان سوڭ ورنىن ساقتاپ وسىنشا وتىرعانىڭ دا جەتەر. ەندى ءوز كوڭىلىڭ جاقتىرعان بىرەۋىمىزگە قوسىل. سايراش بوي جەتىپ قالدى. ول جاتتىق بولعان سوڭ سوپيىپ جالعىز قالىپ، ءتىپتى ءمۇساپىر جەسىرگە اينالاسىڭ. ونداي حالگە ءتىپتى دە قيمايمىز سەنى! ىنتىقبايدىڭ ەلى ىرگەلى ەل. سەنىڭ قاڭعىرىپ، يەسىز قالۋىڭ بىزگە نامىس بولادى. ال، باسقا ەلگە جاتتىق بولۋىڭا دا قارسىمىز. ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن اعانىڭ ورنىن - شاڭىراعىن كۇيرەتىپ، ءىز-توزسىز جوعالتا المايمىز. سايراش تا ءوز ەلىن-ءوز تۋىسىن وسىندايدا تاۋىپ، تانىپ الۋى قاجەت!» -دەپ توقتاتادى ەكەن سوزدەرىن.
سوڭعى سوزدەرىن قازىرشە اشىق ايتپاعانىمەن كوز تارتارلىق كوركەم بولىپ وسكەن سايرانى دا يەمدەنىپ، ءوز قىزىمىز دەپ، باس بيلىگىن قولدارىنا الىپ قويماق ەكەندىكتەرىن بىلگەن كۇلان ءتىپتى ازار دا، بەزەر قارسىلىق ايتاتىن بولىپتى.
«سەندەر بۇرىنعى توماعا تۇيىق اقساقالدىق-فەودالدىق زاماننىڭ كەرەيى ەمەس، كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا وتكەن، ونىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان، جاڭا زامان كەرەيىسىڭدەر. مۇنداي تامتىعى قالماعان رۋشىل امەنگەرلىك وسيەت ايتپاڭدار ماعان! ىنتىقباي ەكەۋمىز دە «كەرەيلىك»، «قىزايلىق» جولمەن ساناسىپ تابىسقان ەمەسپىز. ءبىز، رۋشىلدىق پەن ناداندىققا شەكتەلمەگەن، مادەنيەت جولىمەن تابىسقان سانالى قىزمەتكەرلەر بولاتىنبىز. نامىس كەلتىرەتىن مۇنداي امەنگەرلىكتەرىڭدى مۇلدە تانىمايمىن! ءبىز كونە سالتتاعى قۇدالىقتىڭ ىرىم-جىرىمىن دا ىستەپ كورمەگەنبىز. كەرەيلەردەن قالىڭ مال تۇگىل، تويلىق بىرەر بايتال دا الماي تۇرمىستانعانبىز. ودان بۇرىنعى احۋالىمدى دا ايتقانمىن. ەشقايسىسىڭنىڭ «جەسىرىڭ»، «امەنگەرىڭ» ەمەسپىن، اۋلاق جۇرىڭدەر!».
كۇلان وسىنداي ءۇزىلدى-كەسىلدى تويتارىس ايتقاندا، امەنگەرلەر كۇلىپ قانا قويادى ەكەن. «قاشىپ جۇرگەن وڭشىل-ۇلتشىل كۇلان ەكەندىگىن جاسىرىپ، گۇلبانۋ بولىپ كەلگەن وزدەرىنىڭ جەسىرىنىڭ ءوز كۇشتەرىمەن توركىن جۇرتىنا جەتىپ، ورنىعىپ العان سوڭ بۇلاي تانىماي كەتىپ قۇتىلارلىق جولى جوق» ەكەندىگىن جىپ-جىلى ۇندەرىمەن ەپتەپ كوڭىرسىتىپ قانا قايتادى ەكەن. قۇقىقتى قىزمەتى بار امەنگەرلەردىڭ «كونبەسەڭ ۇكىمەتكە اشكەرەلەپ ۇستاتامىز» دەگەندەي بۇل ەمەكسىتۋلەرىنەن سەسكەنىپتى كۇلان. بۇلاردىڭ دا ەرەگەسە كەلە قاستىق سايلايتىندىعىن سەزىپ، ساقتانۋدى، مۇلدە كورىنبەي جاساي تۇرۋدى ويلاستىرىپتى.
قالادان بىرەۋى كەلە جاتقاندا ءبىر جاققا قىدىرىپ كەتكەن بولىپ بوي تاسالاپ ءجۇرىپ، 73-ءشى جىلى راسىمەن ۇرىمجىگە كەتكەنى سودان ەكەن. بىراق، ول ساپاردان جوعارىدا باياندالعان سەبەپپەن تەز قايتىپتى. جاسىرىن كەلىپ، ەركەكشە كيىنىپ الىپ تاسالاناتىن بولىپتى. كەلىنى مەن باۋىرى «ۇرىمجىدەن ءالى قايتپادى» دەي سالادى ەكەن. سايرانىڭ مەكتەپ بىتىرۋگە قاراتىپ قويعان تۇرمىستانۋ تويىن دا سولاي تاسالانا ءجۇرىپ باسقارىپ، ورنالاستىرىپتى. ومىرىندەگى ءبىر ۇلكەن قىزىقتى مىندەتىن، قىسىلشاڭدا شاكىلدەۋىك بۇرشاقپەن عانا ورىنداي سالىپتى ءسويتىپ.
ۇرىمجىگە ەكىنشى رەت بارىپ، قۋانىپ قايتقان جولىندا اۆتوبۋستان ءبىر بەلسەندىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سونىڭ مالىمدەۋىنەن حابار تاپقان اۋقان كۇلاندى قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ وتاۋىنان تىمىسكىلەپ اڭدىپ جۇرگەن ەكەن. وتاۋ قاتارىنداعى وزىنە ارنالعان وڭاشا بولمەسىندە ەركەكشە كيىممەن وتىرعانىندا تەرەزەسىنەن كورىپ قالىپتى. (اۋقاننىڭ قاتەرلى كوزىنە كۇلاننىڭ بۇل ءىلىنۋى، جوعارىدا قىسقاشا عانا ايتىلىپ وتكەن.) ماڭ-قاراسىن كورسەتپەي جۇرگەن «قۋ تۇلكىسىنىڭ» ۇستىنەن ءدال تۇسكەنىنە قۋانعان اۋقان ىركىلىسسىز كىرىپ بارىپتى ەسىكتەن. بالالارى قىزمەتتەرىنە كەتىپ، ءوزى جالعىز قالعان ساسكە ءتۇس ۋاقىتى ەكەن.
«سالەمەتپىسىڭ، كۇلاش؟.. سەنى ۇرىمجىگە كەتتى دەپ ەستىگەنىمە ەكى جىل بولدى ما، قالاي، راس پا؟ -زىميان جەندەت جىلمىڭداپ كۇلە وتىرىپ ءزار شاشا تەرگەپتى.
«راس، ەكى جىل بولدى. ءۇرىمجى ءوزىمنىڭ تۋىلىپ وسكەن جەرىم عوي. تاۋى مەن ويى تۇگەل ساعىندىرىپ ءجۇر ەدى. ونداعى اعايىن-تۋعان، دوس-ساباقتاستارىم جىبەرمەي، مەيمانداتا بەردى. بۇرىنعى ساباقتاستارىم مەن ابىسىن-اجىندارىم دا تۇگەل قارتايعان، كوبى مەن سياقتى جەسىر كەمپىر بولىپتى!»
«سول جەسىر كەمپىرلەرگە جىگىتشىلىك ىستەۋ ءۇشىن ەركەكشە كيىنىپ العانبىسىڭ، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا... نەشەۋىن قۇماردان شىعاردىڭ؟»
«قىرتپاڭىزشى! ءىشى كەپكەن كەمپىرلەردىڭ اڭگىمەسى ونسىز دا از بولۋشى ما ەدى!... جولعا ىڭعايلى وسى كيىمگە ۇيرەنىپ قالىپپىن. قايتىپ كەلگەن سوڭ دا تاستاي الماي ءجۇرمىن!»
«راس، قىسىلتاياڭ اۋىر ساپارلارعا ىڭعايلى كيىم وسى. شەكارادان ارى-بەرى ءوتىپ تۇرۋىڭا دا، ۇزىن ەتەك ايەل كيىمى ىڭعايسىز بولاتىنى بەلگىل عوي، تاۋىپ-اق كيىپسىڭ! حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..."
«بۇل نە دەگەنىڭىز اۋقان اعا؟» - دەپ تاڭدانىستى شىرايمەن سەستەنە قاراپتى كۇلان جەندەتكە. "شەكارادان ارى-بەرى وتۋگە» دەگەنىڭىز نە سۇمدىق؟... قازىر ۇرىمجىلىك ايەلدەردىڭ دە ءبىر سىپىراسى «ۇزىن ەتەك كونەلىكتەن» ازات بولعامىز دەپ بەشپەت-سىم كيەتىن بولعانىن بىلمەيسىز بە! سولار دا شەكارادان وتپەك پە ەكەن؟»
«جوق، سۇلۋىم، ول تىقىر مەن بۇل تىقىر ۇقسامايدى، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا... ۇرىمجىدەن بۇل كيىممەن كەلمەگەندىگىڭ ءمالىم. جانە جالعىز قىزىڭنىڭ تويىن ءوز قولىڭمەن وتكىزە الماي جوعالعانىڭ دا قانشالىق قۇپيا ىسپەن كەتكەنىڭدى كورسەتپەي مە! حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، ءجا، ونى قويا تۇرالىق، قالجىڭ عوي، كەزدەسىپ سويلەسەيىن دەپ سۇراستىرسام، ىڭعاي ۇرىمجىگە كەتكەن دەگەن حابار كەلەدى دە تۇرادى. بۇگىن وسى ۇيىڭە ءوزىم ىزدەپ كەلمەسەم، ءالى دە «ۇرىمجىدە» بولاتىن ءتۇرىڭ بار كورىنەدى. انا جىلى قۇلجاعا العاش كەلگەن كەزىڭدە ارەڭ كورىسە سالىپ ايتۋعا ىڭعايى كەلمەي قالىپ ەدى. ءساتى بۇگىن ءتۇستى. ەكەۋمىز ەندى كەرگىمەي كەلىسەرمىز؟ ساعان دەگەن بۇرىنعى ىنتىقتىعىم ەسىڭدە شىعار. جازعان حاتىم جاۋاپسىز قالعان عوي. بىراق، عاشىقتىق كەشىرىمشىل بولادى ەكەن. ارمانىم ءالى ءوزىڭسىڭ! ونداعى كولدەنەڭ بولعان ىنتىقباي، ەكەۋمىزگە بوگەت بولمايتىن جەرگە الدەقاشان كەتىپتى. ەندىگى كوڭىلىڭدى وزىمە دە، ساعان دا اڭىزداعى «قىل كوپىردەي» ەڭ زورسىن كەزەڭ دەپ بىلەمىن. وسى قىل كوپىردەن قولداسىپ ءوتىپ كەتسەك، ەكەۋمىزدە وسى دۇنيەنىڭ جانناتىندەمىز. بۇل تىلەگىمە جەتكىزبەسەڭ، لاج جوق، توزاققا كەتتىك دەپ بىلەمىز. مەن ءوزىم... تۇسىنەتىن بولدىڭ عوي، عىلىمي ماتەرياليزمشى-ماركسيزمشىمىن. شىندىقتى «امالياتتان» ىزدەيمىن. ەندى ەشقايدا كەتپەي جاۋاپ بەرۋىڭدى وتىنەمىن!»
«ەندى قارتايعاندا مۇنىڭىز قاي ءسوز، اۋقان اعا، ءسىز ءوزىڭىز قازىر الپىس بەس جاستاسىز. ال، مەن ايەلدەردىڭ ونداي كوڭىلدى ۇمىتاتىن ەلۋ جاسىنان اسىپ قالدىم. تورىمىزدەن كورىمىز جۋىق. كەزەڭنەن استىق قوي! مەنى ەندى اۋرەلەمەڭىز!
«بۇل ءسوزدى قوي، كۇلاشجان، كورگە كىرسەك تە سەنىمەن، تەك سەنىمەن عانا قۇشاقتاسا جاتقىم كەلەدى. ويلانىپ جاۋاپ بەر، ارماندا قالماي كەڭىرەك ويلانۋىڭ ءۇشىن، بۇرسىكۇنى كەلەمىن! ۇيرەنگەن جولىممەن تاعى دا وتە شىعامىن دەگەن ويدى تاستا! ول جولىڭدى بىلاي قويىپ، جاۋاپ بەرمەي، تاۋىڭا دا شىعا المايسىڭ. جانىم دەيىن، زارىقتىرعانىڭ جەتتى مەنى! تاڭداعان كيىمىڭە دە، باسقاداي شىعىنىڭا دا قاجەتتى اقشا بۇگىن كەشكە جاقىن قولىڭا تيەدى. قانشالىق ساپىرساڭ دا ومىرگە جەتەدى مەنىڭ اقشام! ال، كەتتىم، ويلانا عوي، جانىم!»
«ماركسيزمشى-كوممۋنيزمشىمىن دەپ الىپ، ماحابباتتى اقشامەن ەسەپتەسەڭ كىم بولعانىڭ ۇلكەن كىسى، ۇجدانىمدى قايناتپا ءويتىپ!»
سارجى كيتەل كيگەن قالقان قۇلاق، ۇزىن بويلى، ەڭكىش سارى شال جاۋىرىنىن كۇجىريتە شىعىپتى ەسىكتەن. اۋرۋلى، ارىق، كارى بۇقاشا اۋكەسىن سالبىراتىپ، تەرەزە الدىنان قاقپاعا قاراي ءىلبي جونەلىپتى. كۇلاننىڭ بۇل نارازىلىعىن تىڭدار دا ەمەس.
كۇلان قۇلجاعا العاش كەلگەننەن-اق اۋقاننىڭ ۇيلەنۋ جولىنداعى ماسقارا قىلىقتارىن تالاي كەلىنشەكتەن ەستىگەن ەكەن.
مادەنيەت توپالاڭى باستالىپ، مۇنىڭ قۇقىعى جوعارىلاسىمەن ايلاندىرعان ايەلى جيىرما جاسقا جاڭا عانا شىققان گۇلسىم دەيتىن كەلىنشەك بولىپتى. تۇرمىسقا شىققانىنا ءۇش اي وتپەي جاتىپ، بۇرىنعى جىگىتىنە «كەرى توڭكەرىسشى» دەگەن اسا قاتەرلى قالپاق كيگىزىلىپ، دەرەۋ قولعا الىنىپتى دا، تەرگەۋدە ءولتىرىلىپتى. بۇل جالانىڭ اۋقاننان بولىپ، ولتىرتكەن دە اۋقان ەكەندىگىن گۇلسىم ءبىلىپتى: قاتتى قىزىققان كارى جەندەت گۇلسىمنىڭ قىز كۇنىندە ءسوز ايتا الماي، تەلمىرىپ ءجۇرىپتى دە، كەلىنشەك بولىپ تۇسىسىمەن ءساتىن تاۋىپ كۇيەۋىن جويۋعا اسىققان ەكەن. «جەتىسىنىڭ» دە وتۋىنە جەتكىزبەي، يەمدەنە قويۋ ءۇشىن، «قازاعا» كوڭىل ايتقان بولىپ كەلىپ، كوڭىلىن ءبىلدىرىپ، ءسوز ايتىپ شىعىپتى. «ءبىرىنشى كوزقاراس» پولكىنىڭ قولباسشىلىق شتابىنداعى اسقان سودىر مانساپتىنى قاتتى تىلمەن تويتارۋعا باتىلدىق ەتە الماي قالعان گۇلسىمگە ءۇمىت بايلاپتى ءسويتىپ.
كەيىنىرەك ءجۇزى اسا سۋىپ العان جاس كەلىنشەكتىڭ وزىنە تيۋىنە سەنە الماي سەندەلىپ ءجۇرىپ، نازيپاعا دا كوز ءسۇزىپتى. بۇل گۇلسىمنەن دە سۇلۋ بولعانىمەن، كۇيەۋىمەن «قۇشاق جازباي تابان ءبىر جىل وتكىزگەن»، «قاتىن اتالايىن دەپ قالعان ايىبى بار» كەلىنشەك ەكەن. مۇنىڭ كۇيەۋى «جەرلىك ۇلتشىلدىق» قالپاعىمەن ايدالىپ، تاس قازۋعا كەتىپتى دە، كۇنەستەگى ءبىر جارتاستىڭ استىندا ەكى جۇزدەي كۇناھارمەن بىرگە جانشىلىپ ءولىپتى. اۋقان وسى ەكى جەسىردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى بۇيىرار دەپ وعان دا ءسوز ايتقان ەكەن. بىراق، ءنازيپا وعان تۇيەدەن لاقتىرعانداي جاۋاپ قايتارىپ، تويتارىپ شىعارىپتى. «ءسىزدىڭ جاسىڭىز مەنىڭ اكەمنەن دە ۇلكەن، الجىماي ارى ءجۇرىڭىز!» - دەپتى جالعىز-اق.
كەكشىرەيگەن اسكەري قالپاعىن باسا كيىپ كۇلبەتتەنىپ شىققان اۋقان، بىلاي شىعا بەرە وزىنە-ءوزى كوڭىل ايتقانداي دەمەي كۇلىمسىرەپتى، «شاپقان ايعىرىنىڭ القىمىنا العاشقى اشۋ ۇستىندە بايتال دا ساقىلداتىپ تەپكىلەپ بارىپ تۇرا قالماۋشى ما ەدى. قايدا بارار دەيسىڭ! كۇيىتى كەلىپ زارىققاندا الدىمنان وزدەرى-اق جىربىڭداپ كۇلە شىعار. تەك، بۇل ەكەۋىنە باسقا جىگىتتەردى جولاتپاي، قورقىتىپ قويسام بولعانى!» دەگەن قۋلىقتى تابا قويىپتى. «كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ كەرى توڭكەرىسشىلدىك يدەياسى جۇققان مىنا سياقتى جەسىرلەرگە جاقىن تارتقان جىگىتتەردى ماعان مالىمدەي جۇرىڭدەر!» دەپ شەگەلەي جاريالاپتى جەندەتتەرىنە.
گۇلسىم مەن ءنازيپانى وسىلاي كارانتين ەتىپ قويىپ، ءوزى كەزەك ايلاندىرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تەرگەۋگە السا دا ەشتەڭە وندىرە الماي تورىعا باستاپتى. ۇلكەن قالاداعى ءوڭى ءتۇزۋ، تىك سيراق جەسىرلەردى تىزىمگە الىپ قويىپ، «عاشىقتىعىن» ارقايسىسىنا ايتىپ، كوڭىل بىلدىرە بەرىپتى. «ساقتىقتا قورلىق جوق، ءبىرى بولماسا ءبىرى تيەر» دەپ بارىنە ءتيىسىپ كورىپتى.
كارى بۇقانىڭ تۇمسىعى شۇيىرىلگەن سايىن بەزىپتى جەسىرلەر ودان. سىرىن ءبارى ءبىلىپ، بىرىنە-ءبىرى ايتىپ، مازاققا-ماسقاراعا اينالدىرا بەرىپتى. بىرنەشەۋىن كەسىرلەپ جەسىرگە اينالدىرعانىنا كەكتەرى بار، باسىنعانىنا نامىستاناتىن تەكتەرى دە بار، جاس قۇرامىنا ايتاتىن شەكتەرى دە بار، ءوز ايەلىن ەكى-ءۇش بالاسىمەن نادان دەپ تاستاپ كەتكەن نادان شالدىڭ قۇقىقتى، مانساپتى بولدىم دەپ مۇنشالىق قۇتىرۋىنا قارسى كورسەتىپ قويعىسى كەلەتىن سەستەرى دە بار، ىڭعاي وقىعان جەسىرلەر قورلاي بەرىپتى ءوزىن.
اۋقان، «ماركسيزم پرينتسيپتەرىن» ولاردىڭ ەشقايسىسىنا قوندىرا الماي ءتۇڭىلىپ، العاشقى كوزىككەن ەكى «عاشىعىنا» قايتا-قايتا ورالىپ كەلىپ تۇرادى ەكەن. جاۋاپتارى قاتال بولعاندىقتان جەندەتتەرى ارقىلى ءوز كابينەتىنە ايىرىم-ايىرىم شاقىرتىپ الىپ تا تەرگەپتى:
«كەرى توڭكەرىسشىگە تيگەن بيكەشىم، ناعىز ماركسيزمشى كوممۋنيستكە كەلگەندە نەلىكتەن كەرگي قالاسىڭ، وسى يدەياڭدى سويلەپ بەرشى! -دەپتى نازيپاعا.
«اكەڭدەي كارىگە تي دەيتىن ماركسيزم جوق شىعار، پارتيا زاڭى ەرىكتىسىڭ، ءوز تەڭىڭە تي دەگەن سوڭ، وسى مارقۇم ەرىمە تيگەنمىن!»
«ونىڭ كەرى توڭكەرىسشى، ۇلتشىل ەكەندىگىن ءبىلىپ تيگەنىڭە فاكت كوپ!»
«فاكتكە جۇگىنسەك، ول، سىزشە فەودالدار جولىمەن قورقىتىپ-زورلاپ الماق بولعان ەمەس، ءوز قالاۋىما، ەركىمە جىبەرىپ، كوڭىلىمدى تارتقان ماركسيزمشى، ءوز تەڭىم بولاتىن!»
«كەرى توڭكەرىسشىنى اقتاپ، ءانزى اۋدارماق بولعان وسى جاۋابىڭدى ۇمىتپا!» دەپ زەكىپ قالعان اۋقان، ءنازيپانىڭ «قاي جاقتا، قايسى مايداندا» تۇرعاندىعىن ماۋجۋشي ۇزىندىسىمەن دالەلدەپتى. «ماركسيزم مەن كومپارتياعا مۇنشالىق قارسى يدەياڭدى تۇزەتپەسەڭ، كورەسىندى كورەسىڭ!» دەپ نىقتاپ ەسكەرتىپتى دە، ماحاببات پەن نەكە جونىندە «تاريحي ماتەرياليزمنەن» ءبىر ساعات سويلەپ، تاربيەلەپ» الىپ، ءوز تالابىنا ءۇش كۇننەن قالدىرماي جاۋاپ بەرۋىن تاپسىرىپ قايتارىپتى.
بۇل تەرگەۋدى ءنازيپانىڭ وزىنەن كەلىسىمەن ەستىگەن گۇلسىمدى اۋقان ەرتەڭىنە شاقىرتىپ الىپ تەرگەگەن ەكەن. نازيپاعا قويىلعان ءبىرىنشى سۇراعى قويعاندا، گۇلسىم ءتىپتى شورت قايىرىپتى جاۋابىن:
«قايىن اتاڭا تي دەيتىن ماركسيزم جوق!» - دەپ تويتارىپ، «اۋقان شال» ءوزىنىڭ قايىن اتاسىنان دا ۇلكەن ەكەندىگىن ايقىنداپ دالەلدەپتى. ەكىنشى سۇراۋىنا كەلگەندە اۋقانعا اسا كەكتى گۇلسىم جىلاپ جىبەرىپ، اشىق نارازى جاۋاپ قايتارىپتى. -«مەنىڭ مۇراتقانىم، كەرى توڭكەرىسشى ەمەس، تەرگەۋدە زيانكەستىكپەن ءولتىرىلدى. كىمنەن ولگەنىن سۋ تۇنعاندا سويلەسەمىز!» - دەپتى. سۋ جۇقپاس اۋقان وعان «تاريحي ماتەرياليزمنەن» ەكى ساعات «تاربيە بەرىپ»، دۇرىس جاۋاپ الاتىن ۋاقىتىن وعان دا جاريالاپ شىعارىپتى.
ءنازيپا مەن گۇلسىمنەن كۇلاننىڭ جاقىندا ەستۋىنشە اۋقان ءتىپتى تورىعىپ قالعانداي، «اقىرعى جاۋابىن» ءالى سۇراماعان ەكەن. بۇگىن ءوزىن بولمەسىنەن تاۋىپ الىپ، تاۋداي جالاسى بارىن ءبىلدىرىپ كەتكەن اۋقاننان قاشقىن كۇلان ءتىپتى قاۋىپتەنىپ قالىپتى. تالابىنا كونبەي قاتال تويتارىس ايتسا، باسقا جەسىرلەردەي قالپاقسىز ەمەس، ءوزى قاشقىن، تۇرمە تورىنان جاسىرىن قۇتىلىپ كەلە جاتقان «وڭشى». دەرەۋ قولعا الدىرادى دا «سوۆەت شۋجۇڭجۋيشىلارىنا بارىپ ەكى جىل تاربيە الىپ قايتقان كەرى توڭكەرىسشى شپيون» دەپ دالەلدەپ، اسا اۋىر جازالاتا الادى. سولاي ىستەي الاتىندىعىن جاڭا اۋقاننىڭ ءوزى دە ۇقتىرىپ كەتتى. ادداشى بولىپ تونگەن بۇل ەكى قىلمىستىڭ سوڭعىسى مۇلدە جالا بولسا دا، اۋقان مويىنداتا الادى. «ەكى جىل ۇرىمجىدە ءجۇردىم» دەگەنىنە ءوزىنىڭ دالەلى جوق. ۇرىمجىدە كورىسكەن ادامدارىنىڭ ءبارى دە ۇكىمەت رەجيمىندەگى سەنىمسىز كۇنالىلەر. ۇرىمجىگە بارعاندىعىنا ولاردى كۋا ەتىپ تارتسا، ءتىپتى ۇلكەن جالا جابىلماق: «سوۆەت شۋجۇڭجۋيشىلارى مەن مۇنداعى وڭشىل-ۇلتشىل كەرى توڭكەرىسشىلەردى جالعاستىرىپ-بايلانىستىرىپ جۇرگەن ناعىز قاتەرلى شپيون» بولىپ ۇستالماق. ال، ول قاتەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن اۋقانعا ءتيىپ، جۇرت الدىندا ماسقارا بولۋدان ولە سالۋدىڭ ءوزى جاقسى عوي! قۇتىلۋدىڭ باسقا جولىن ەندى تاۋىپ كورشى قانە!
وسىنى ويلاعان كۇلاننىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇسىپتى. ۋ جۇتقانداي سەندەلىپ ءجۇرىپ، قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى تۇسكى دەمالىسقا كەلىسىمەن ايتقان ەكەن، ءبىر-بىرىنە قاراپ ولار دا قىسىلىپتى. اپالارىن اۋقاننان قۇتقاراتىن ەشقانداي كۇش جوق سياقتى. يە بولىپ قۇلجاعا شاقىرىپ العان مىقتى امەنگەر كۇلانعا دا، قىزاي كۇيەۋگە دە اسا سالقىن قاباقپەن قارايتىن بولعان. ول، سايراعا دا وكپەلى. شاقىرعان تويىنا ۇيالعانىنان قاتىناسسا دا «قىزىنان» جارامدى كيىت[1] كيە الماي قالعانىنا وكپەلەپ، تويدان سوڭ كەلمەي، ۇيىنە شاقىرماي[2] قويعان ەكەن. كۇلان سونى دا ويلاپ، قايىندار جاعىنان مەدەت سۇراتۋعا ەكى بالاسىن اياپ وتىرعاندا، ويلانىپ قالعان كۇيەۋ بالاسى سويلەپ كەتىپتى:
«اپاي، ءسىز دە، سايراش ەكەۋمىز دە اڭ-سانا جونىنەن قايىنجۇرتتىڭ كوڭىلدەرىن قالدىرىپ قويعانبىز عوي. مىناداي زورلىق قاتەرىنىڭ الدىندا ول سۇيەنىشتەرىڭىزدەن مەنىڭ كەشىرىم سۇراۋىم قاجەت بولدى. «ءتورت كونەگە» قارسى تۇرۋ شارتىنان قاتەلەسىپ قالامىز دەپ، تويدا اتا جولىنا ءمان بەرمەي وتكىزگەن سولشىلدىعىمىز بار. جوندەپ كيىت تە كيگىزبەگەنبىز. بۇل جونىندەگى كەمشىلىگىمىزدى مويىنىمىزعا الۋ جولىمەن سايراش ەكەۋمىز ۇلكەن اعامىزدىڭ اياعىنا جىعىلامىز. ءسويتىپ، وتاۋعا شاقىرامىز!»
«مۇنىڭ دۇرىس، بالام، بىراق بۇلاردىڭ قىرجيىپ جۇرگەندىگى تۇپكىلىكتى ماسەلە سەن ەكەۋىڭدە ەمەس،... تۇسىنەتىن شىعارسىڭ... ماعان امەنگەرلىك جونىندە عوي!...»
«تۇسىنەمىن، اپاي، ءبارىن ەستىپ ءجۇرمىن. ءسىزدىڭ ءىسىڭىز دۇپ-دۇرىس. قايىندارىڭىزدىڭ الدىندا ءسىزدى يلىكتىرمەيمىن!»
«ماقۇل، كەلسە، نەعۇرلىم بۇگىن كەشكىلىككە شاقىرىڭدار! تاماق جونىنە مەن دايارلىق كورىپ قويارمىن. تەز قايتىپ كەپ، قىزمەتتەرىڭە كەتە بەرىڭدەر!»...
ۇلكەن قايىن اعاسىنىڭ ۇيىنە ءتۇس ۋاقىتىندا سايرانى ەرتىپ جەتىپ بارعان كۇيەۋ، ەدەنگە جۇگىنىپ وتىرا قالىپ سويلەپتى: «اعا، ءتورت كونەگە قارسى تۇرامىز دەپ اتا-انانى دا، شىققان ۇيانى دا مىنا ەكى بالاڭىزدىڭ ۇمىتىپ بارا جاتقان جايى بار، بۇل كۇنا سايراشىڭىزدان ەستيارلاۋ مەنەن وتكەندىگىن الدىڭىزدا مويىنداپ، اياعىڭىزعا جىعىلا كەلدىم! نەندەي ايىپقا بۇيىرساڭىز دا «تالشا موينىم قىلشا»، ىقتيارىڭىزعا كەلدىم!»
«ە، دۇپ-دۇرىس قوي مىنا ءسوزىڭ! شەشەلەرىڭ ۇيدە مە ەدى؟»
«كەشە كەشتە كەلگەن. سايراش ەكەۋمىز بىرنەشە كۇننەن بەرى سىزدەردەن كەشىرىم سۇراۋدى اقىلداسىپ ءجۇر ەدىك. شەشەمىز كەلىسىمەن ايتىپ، رۇقسات الدىق.»
«نە دەدى ول؟»
«سەن ەكەۋىڭدى تۋىسقاندارىڭنان ايىرىپ، جاقىنداتپاي، وزىمە عانا قاراتايىن دەگەن ويىم جوق. تەك، كونەلىكتى جاقتاپ، ۇكىمەت الدىندا قىلمىس تاۋىپ قالماساڭدار بولعانى. ماعان جالتاقتاماي تۋىستارىڭدى، ەندىگى ۇلكەندەرىڭدى نەعۇرلىم ەرتەرەك تانىپ الۋلارىڭا، قۇرمەت تۇتۋلارىڭا قارسىلىعىم جوق! - دەدى.»
«ءجا، ءبىزدىڭ سالتىمىزدا «يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى»، «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەيتىن كەڭشىلىك تە بار بولاتىن. تۇرا عوي، مىنا جاققا شىق!» - دەپتى دە سايرانى ايەلى مەن ءوزىنىڭ اراسىنا ورىندىققا وتىرعىزىپ، كۇيەۋگە وڭ جاعىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپتى. ستولعا شاي جاسالعان سوڭ كۇيەۋ بالا، الدىنا كەلگەن شىنىنى ادەپ بويىنشا الدىمەن «قايىن اعاعا»، ونان سوڭ «ەنەسىنە» ۇسىنعان ەكەن. كۇيەۋ شىنىسىنان ءبىر-ءبىر ۇرتتاپ، «راحمەت» ايتىپ قايتارىپتى ەكەۋىن دە.
«مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ بالالارى مۇنداي كىشىلىككە دە قارسى ەدى، - دەپ جىمىڭداپتى قايىن اعا. - بۇل ادەپتى دە قۋ شەشەلەرىڭ ۇيرەتىپ جىبەرگەن-اۋ، تەگى؟»
«ماعان ىرگەلى قايىنجۇرت بىتەتىن بولعانىن بىلگەن شاعىمدا بۇل ادەپتى دە ۇيرەنىپ العانمىن!... ال، اعا، اپاي شىن كوڭىلدەرىڭىزبەن كەشىرىم ەتەتىندىكتەرىڭىز راس بولسا، بۇگىن كەشتە وتاۋلارىڭىزدى كورىپ، ءدام تاتىپ قايتىڭىزدار!»
«ماقۇل، ماقۇل!»
«وسى ماڭداعى كىشى اعالاردى دا ەرتە باراسىزدار!»
كۇلان تۇستەن كەيىن بازارعا قوناعاسىلىق ءبىر نارسەلەر الىپ قايتۋعا بارعاندا سوڭىنا باقىلاۋشى تۇسە قالعانىن بايقاپتى. قايتقانىندا سوڭىنان تاعى ەرىپتى. قاقپا الدىندا قىزىل جەڭ بەلگى كيگەن ەكى «قىزىل قورعاۋشى» كوتەرىلىسشى تۇر ەكەن. ءتىپتى قاتتى تىكسىنىپتى كۇلان. وسى قازىر-اق قولعا العالى ءجۇر مە دەگەندەي تۇيىلە قاراپ وتە شىعىپتى. وتاۋعا كىرىپ، العان نارسەلەرىن ستولعا قويىپ جاتقانىندا الگى ەكى قىزىل جەڭدىنىڭ ءبىرى عانا كىرىپ، ءبىر بايلام اقشانى جانقالتاسىنان الا سويلەپتى:
«اپاي، اۋقان تۋانجاڭنىڭ[3] سىزدەن قارىز العان اقشاسى بار ەكەن، سونى تاپسىرىپ بەرۋگە مەنى جىبەرىپ ەدى!» - دەپ ستولعا قويا سالا جونەلىپتى:
«جوق، مەن ەشكىمگە قارىز اقشا بەرگەن ەمەسپىن، وزىنە اپارىپ بەرىڭىز!» - كۇلان اقشانى ستولدان قايتا الىپ بەرگەنشە شابارمان قاقپاعا جەتىپتى. سوڭىنان قۋا شىعىپ شاقىرسا، «وزىنە سويلەسىپ قايتارارسىز!» دەگەن عانا جاۋاپپەن قايىرىلماي كەتە بەرىپتى.
قاتەردىڭ مىقتاپ تونگەنىن وسى باقىلاۋ مەن وسى اقشادان تولىق تۇسىنگەن كۇلان، باسقا ايەلدەردەن تۇڭىلگەن اۋقاننىڭ شاشىلىپ كەتكەن «عاشىقتىق وتى» جيىلىپ كەلىپ، ءبىر ءوزىن «كۇيدىرەتىندىگىن»، بۇدان امان قالۋدىڭ اسا قيىن شاتاققا قالدىراتىندىعىن دا ءتۇسىنىپتى.
كۇن ەڭكەيە بالالارى قايتىپ كەلىسىمەن ءوز بولمەسىنە بارىپ قيسايا كەتىپتى. جالاڭداپ جۇرگەن قايىنداردى ءوزى شاقىرتقاندىعىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن جاتقانى ەكەن. «ولاردى، قورققاندىعىمنان ءوزىم شاقىرتقان بولىپ كورىنبەۋىم دۇرىس» دەپ بالالارىنا ۇقتىرىپ قويىپ شىعىپتى.
كۇن باتا قايىندارى تۇگەل جيىلىپتى وتاۋعا. كەلە سالا «اپالارىڭ قايدا»، «شەشەلەرىڭ قايدا» دەپ سۇراسىپتى.
«شەشەمىز سىرقاتتانىپ قالدى ما ەكەن، نە بولعانىن ايتپادى، ءوز بولمەسىندە جاتىر» - دەپ قانا قويىپتى كۇيەۋ.
«كوڭىلىن سۇراپ شىعالىق!»، «جولى ۇلكەن عوي!» دەسىپ امەنگەرلەرى بولمەسىنە كىرگەندە عانا باسىن كوتەرىپ امانداسىپتى كۇلان. ءوزىنىڭ كيىپ العان بەشپەت-سىمىنا، قان-سولدەن ايىرىلعان سۇرقىنا امەنگەرلەر تاڭدانا، تىمتىنە قاراسىپ، كوڭىل سۇراپتى.
«اۋرۋ ەمەسپىن، بىراق، ودان قيىن قاتەرگە وسى قازىر عانا تاپ بولىپ قالدىم! - دەپ كۇلان كۇرسىنە بايانداپتى احۋالىن. - اۋقاننىڭ كوزىگىپ العانىن، ونىڭ دا ماعان تيەسىڭ دەپ قىسپاققا الىپ جۇرگەنىن ايتسام قاندارىڭ قىزار دەپ ايتپاي، ۇرىمجىگە كەتىپ قالعان بولاتىنمىن. تاۋعا الدىڭعى كۇنى قايتىپ كەلدىم. بالالارىمنىڭ احۋالىن ءبىلىپ قايتۋ ءۇشىن سودان جاسىرىنىپ ەركەكشە كيىنىپ كەشە كەشتە عانا كەلگەنمىن. بۇگىن تۇستەن كەيىن ەكى بالا قىزمەتكە كەتىسىمەن كەلىپ قورقىتىپ، قاتتى قىسپاققا الدى. مىنا ەركەكشە كيىمىمدى كورىپ، ۇرىمجىگە ەمەس، سوۆەتكە بارىپ تاربيە الىپ قايتتىڭ دەپ وسپاقتايدى. شپيون بولىپ قايتتىڭ دەمەكشى. وسىنداي ۇلكەن جالامەن قورقىتىپ الماق! ال، بۇل بوپساسىنان قورىقپايىن دەسەم، قازىرگى وتكىر جاعدايدا تۇرمەگە الدىرۋ دا، قيناپ ءولتىرۋ دە ونىڭ قولىنان كەلەدى. تيە سالايىن دەسەم، ەندى قارتايعانىمدا ونىڭ نامىسى ولىمنەن دە اۋىر!» - دەپ كۇلان كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الىپتى دا، بۇل جايىن بالالارىنا دا ايتۋدان نامىستانىپ جاتقان ءجونىن كۇبىرلەي ءتۇسىندىرىپتى امەنگەرلەرگە. - «سۇق يتتەردى سوڭىنان ءالى شۇباتىپ جۇرگەن كارى قانشىقتا نە قاسيەت بار. مۇنداي كەمەلەتكە كەلىپ، اتا-انا بولىپ قالعان بالالاردى اناڭمىن دەپ قورلاندىرۋدان تەزىرەك ولە سالۋىم دۇرىس ەكەن. اركىمدى باسىندىرىپ، قارتايعاندا قولجاۋلىق بولىپ، مۇنشالىق مازاققا كونە المايمىن! ەلسىزدە قالعان قورعانسىز كەمپىردىڭ ءتىرى ءجۇرۋىنىڭ قاجەتى جوق ەكەن!»
«ولاي دەمە كۇلان، پاناسىزبىن دەمە! - دەپ امەنگەرلەردىڭ ۇلكەنى باسىپتى دا قالعان «سۇق يتتەر» داۋرىعا جونەلىپتى. - جەڭەشەتاي ءولىمدى اۋزىڭا الما، پاناڭ دا قورعانىڭ دا كوپ، ءبىز بارمىز!»، «بۇكىل جانتەكەي ءبىر ساعان پانا بولا الادى!»، «قالاي جۇرسەڭ دە ءوز ەركىڭ بولسىن، جەڭەشەتاي ولەمىن دەمە!»
«ولاي بولسا، الدىمەن وزدەرىڭ نىساپقا-ىنتىماققا كەلىڭدەر دە، جالاڭداعان مىنا كارى جالاقور جالماۋىزدارىڭدى تيىڭدار!» - كۇلاننىڭ بۇل شارتىنا ۇلكەنى كۇلىپ جىبەرىپتى:
«كارى جالاقور ءوز قىزايىڭ، ءوز اعاڭ عوي، «جامان ايعىر جاتىنىنا شابادى» دەگەندەي جالباڭداعان كارى ولەكسەلەرىن تياتىن باسقا ءجونى ءتۇزۋ قىزايلار دا تابىلار، قورعاندىق جوندەرىن تابار! ال، ساعان ءبىز جالا جاپپايمىز دا، باسقا ەشكىمگە جالا جاپقىزا المايمىز! سەنىڭ شەكارا ەمەس، ۇرىمجىگە بارىپ كەلگەنىڭە الدىمەن مىنە، مەن كۋا! پانا بولامىن دەپ ءوزىم شاقىرتىپ اكەلگەنمىن، ءالى دە ءوزىم قورعايمىن!»
«ءۇي، اعاي-اۋ، وسى ءبارىمىز دە كۋا-كەپىل بولا الامىز! ۇرىمجىگە ءوزى وسكەن جەرىنە بارىپ جۇرگەنىن ءبارىمىز كورگەنبىز! - دەپ جىبەرىپتى بىرەۋى. - يە، يە، الدىڭعى جىلى كۇزدە ۇرىمجىگە بيلەت العانىن مەن دە كورگەنمىن!»، «ءۇي، كۇزدە دەمە!» - دەپ سىبىرلاپتى بىرەۋى. - «جازعىتۇرىم بولاتىن، جازعىتۇرىم!»، «يە، جازعىتۇرىم، ءۇشىنشى ايدىڭ سوڭى بولاتىن!» - دەپ كۇلاننىڭ ءوزى تۇزەتىپتى سوڭىندا. تۇستەن كەيىن اۋقاننان كەلگەن مىڭ يۋان اقشانى الدارىنا تاستاي سالىپتى.
«مىنە، مەنى كەلىنشەككە اينالدىرىپ، كيىندىرىپ الماق بولعان اقشاسى! قانشالىق ساپىرساڭ دا مەنىڭ اقشام جەتەدى دەيدى!»
«مۇنىسىن الىپ قالعانىڭ قالاي؟» - تۇيىلە سۇراپتى ۇلكەنى.
«ءوزى كەتىسىمەن ءبىر جەندەتى اكەلىپ تاستاي قاشتى، ءوزى بەرسە بەتىنە ۇراتىن ەدىم!ا
«ويپىراي، نەتكەن سۇمدىق ەدى مىناسى!»
«بۇل قالاي باسىنعاندىق!»
«اپكەل، ماعان بەر، وسىنىسىن كومەكەيىنە تىعايىن ءوزىنىڭ! - ۇلكەنى جۇلىپ الىپتى اقشانى. - باسقالاردى فەودال، ساتلىمپاز بۋرجۋي دەپ تىلدەگەندە جول بەرمەۋشى ەدى، ءوزى كىم ەكەندىگىن كورسەتەيىن!»
«جولسىز اشۋمەن الدىرىپ قويماڭدار وعان! - دەپتى كۇلان. - اسىرەسە رۋشىلدىق دورەكىلىكپەن، امەنگەرلىك سياقتى كونەلىكپەن الا المايسىڭدار ونى! ءدال ءوزىنىڭ «داۋليى» سياقتى جىلبىسقا ساياساتپەن قورقىتاتىن امال بولماسا، وزدەرىڭدى باس سالادى ول. ويتەتىنى، وزدەرىڭنىڭ پانا بولامىز دەپ شاقىرىپ اكەلگەن جەڭگەلەرىڭنىڭ، شپيون بولماسا دا، وڭشى قالپاعى بارى راس قوي!»
ءبىر-بىرىنە قاراسا قالىپتى جىنىككەن قايىندار. «دۇرىس ايتادى!»، «دۇرىس ايتادى!»، «ۇلكەن اقىل وسى!» دەسىپتى ءبىر-بىرىنە. كۇلان، بۇل اقىلىن انىقتاپ جالعاستىرا ەسكەرتىپتى.
«كارى جەندەتتىڭ ءوزىنىڭ ۇكىمەتتىڭ بۇيرىعىنسىز كىسى ولتىرتكەنى، العان پاراسى، زورەكەرلىگى سياقتى جاسىرىن ىستەپ كەلگەن قىلمىستارىن جيىپ الىپ ايتساڭدار بولادى. ءسويتىپ، وزىنشە كۇلە وتىرىپ جاندى جەرىنەن ۇستاماساڭدار، ماعان دا وزدەرىڭە دە بىلگەنىن ىستەي الاتىن سايقال ول! ءجا، سەندەر وتاۋلارىڭا قوناققا كەلگەنسىڭدەر، ماعان امانداسۋعا كىرىپ، اۋىر كوڭىلسىزدىك جۇك كوتەرىپ الدىڭدار-اۋ دەيمىن، وتاۋعا بارىڭدار ەندى! مەنىڭ بۇل جايىمدى بالالارعا ايتپاي-اق قويىڭدار!»
«مەن اۋقاننىڭ بار قىلمىسىن بولماسا دا كوبىن بىلەمىن! - دەپتى ۇلكەنى. - سونىڭ ءوزى-اق جەتەدى! ەندىگى ءىس وزىمنەن-اق بولسىن، الاڭ بولماي، وتاۋعا ەندى ءوزىڭ باستاپ كىر!»
«ويباي-اۋ، اعا-اۋ، «جەتەدىڭ» نە، اۋقان قۋدىڭ جۇلىعىنان كەلمەيدى ءوز بىلگەنىڭىز!»
«بىزدەن سۇراڭىز وعان توتەپ بەرۋدىڭ جولىن!»
«بۇل كارى تاجالعا مۇنداي كوپ قىزايدىڭ ءوزىن سالساڭ دا موي قويار ما ەكەن! - دەپتى بىرەۋى. - ءالى دە اقىلداساتىن، باسقالاردان كومەك سۇرايتىن ءىسىمىز كوپ!»
«ال، ول بۇرسىكۇنى بالالار قىزمەتكە كەتكەن سوڭ كەلىپ، مەنەن جاۋاپ الماق! - دەپتى كۇلان. - بۇگىن كەرەيلەرىن شاقىرىپ اقىلداسىپ الدى دەمەسىن، مەنىڭ سوڭىما سالعان باقىلاۋشىلار بار. وتاۋلارىڭدا وزدەرىڭ عانا بولىپ، بەيعام عانا قوناق بولىپ قايتىڭدار!»
امەنگەرلەرىنىڭ وزىمەن بىرگە وتىرىپ كۇجۋلەرى ءۇشىن قايتالاپ قويعان تالاپتارىنا كونبەگەن كۇلان، ءوز بولمەسىندە وتىرىپ قالىپتى. قوناقتار وتاۋدا اراق ءىشىپ، قوناعاسى قىزا باستاعاندا جالعىز تاماقتانىپ وتىرعان كۇلانعا تەرەزەدەن جىلتىڭداعان باس كورىنىپ، سىرتقا شىقسا عايىپ بولىپتى. تىڭ تىڭداپ جۇرگەن باقىلاۋشىلار بارىن وتاۋداعىلارعا سايرا ارقىلى حابارلاپ قويىپ، ورنىنا جاتىپتى.
قوناعاسىدا بولعان ءسوزدى تاڭەرتەڭ ەستىپتى كۇلان. اۋقاندى قورقىتىپ قويۋ شاراسىن قايىندار جەتكىلىكتى تۇردە اقىلداسىپ تاراعان ەكەن. جاڭا ەستىگەن بولىپ، كۇيەۋ دە اقىل قوسىپ قالىپتى. «قىزىل قورعاۋشىلار» مەن «حالىق جاساقتارىنىڭ» توپ باسشىلارى اراسىندا ءوزىنىڭ دە دوس-ساباقتاستارى بارشىلىعىن ءبىلدىرىپتى. ال، ەستيار ورتا مەكتەپ پەن تەحنيكۋم وقۋشىلارىنىڭ اۋقانعا دەگەن وشپەندىلىگى قاتتى ەكەندىگىن دە ايتىپتى. كىشى قايىن اعالارىمەن ىشتەسە كۇبىرلەسىپ، سولاردى قۇراپ، ايىرىم ۇيىمداستىرۋ ءجونىن دە كەڭەسكەن ەكەن. تاڭەرتەڭ كۇلان كۇيەۋ بالاسىنىڭ قىزمەتكە كەتەر شاعىندا «ءوزىڭ مۇلدە بەيتاراپ بولىپ كورىن!» دەپ تاپسىرىپ جونەلتىپتى.
كۇلاننان «يگىلىكتى جاۋاپ» الماق بولىپ بەلگىلەنگەن كۇنى تۇسكە دەيىن اۋقان كەلمەي قالعان ەكەن. قايىندارىنىڭ ونى شەكتەمەك بولىپ كەتكەنىنە مىنە ءبىر جارىم كۇن ءوتتى دەگەن ءسوز. «الداشىنىڭ وڭاشادا كۇجىرەيىپ جەتىپ كەلمەگەنىنە قاراعاندا، ويلاندىرىپ قويعان-اق شىعار!» دەپ كۇلان كۇدىكتەن بوي جازا قالعانىندا سۇپ-سۇر بولىپ ءبىر قايىنى كىرىپ كەلىپتى.
«جەڭەشە، ءجۇر، مەنىڭ جاتاعىما پانالاي تۇر!» دەپتى توتەسىنەن. كۇلان تاقاۋىرلاپ سۇراپ، ۇلكەن قاينىنىڭ «قولعا الىنعاندىعىن» ەستىپتى:
ول، كەشە تاڭەرتەڭ وزىنە تەتەلەس ەكىنشى «امەنگەردى» ەرتىپ، اۋقاننىڭ كابينەتىنە كىرىپ بارعان ەكەن. قىلمىستارىنان «تاڭداۋلى» بىرنەشەۋىن كوكەيىنە ءتىزىپ، وزىنشە كۇلە وتىرىپ قورقىتىپ تيۋ ءۇشىن بارىپتى.
«ءجا، اۋكە، سۇراۋسىز بۇراۋ دا جوق. ءبىر «جارامدى قاتىن» الۋ قامىمەن عانا قانشا قاتىندى ەرىنەن ايىرىپ، جەسىر قالدىرعانىڭ وزىڭە ءمالىم. بىرنەشەۋىن ءتىپتى ناقاق قيناپ ولتىرگەنسىڭ عوي حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، بۇل قىلىقتارىڭدى كورىپ جۇرسەك تە ماۋجۋشي ايتقانداي «توڭكەرىس جولىنىڭ بۇرالاڭ بولاتىندىعىن» ەسكەرىپ، وتىڭا سۋ قۇيمالىق دەپ توڭكەرىستىك ىنتىماعىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن قۋزاماي قويا سالىپ ەدىك. ال ەندى ءبىزدى پانالاۋ ءۇشىن كەلگەن جەسىر جەڭگەمىزدە نەڭ بار، ساعان باسقا جاس قاتىندار دا جەتىپ جاتىر ەدى عوي. كەرى توڭكەرىسشىنىڭ قاتىنىن تەرگەيمىز دەپ قاماپ، اباقتىدا باسقىنشىلىق ىستەگەن ايەلدەرىڭنىڭ ىشىندە دە نەلەر كورىكتىسى بار ەدى عوي، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا.. سۇلۋدان جاقجۇتى ەمەسسىز، اۋكە، ءبىزدىڭ كارى جەڭگەمىزدى قىساي بەرمە، قويىڭىز ونداي نىساپسىزدىقتى! مىنە وعان بەرگەن اقشاڭ، ۇكىمەت پەن حالىقتان العان اقشانى وسىنشالىق شاشا ما ەكەن!»
اۋقان ءبىر بايلام اقشانى ونىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، ارتىندا اشىق تۇرعان شكابىنا لاقتىرا سالىپتى دا، ستول تارتپاسىنان ءۇش-ءتورت پاراقتىق جازۋلى قاعاز سۋىرىپ الىپتى:
«سەن، جىگىتىم، كۇلاندى تەرگەۋدەن اراشالاۋ ءۇشىن كەلگەنسىڭ عوي تەگى؟»
«كۇلاندى ەمەس، گۇلبانۋدى - ءوزىمنىڭ جەڭگەمدى قورعاۋ ءۇشىن، شىنىن ايتقاندا مازاعىڭا بەرمەۋ ءۇشىن كەلدىم!»
«سولاي دە، سوۆەتتەن ءوتىپ، ەلىمىزگە مالاماتانشىلىق جۇرگىزۋ ءۇشىن كەلگەن شپيوندى قۇتقارماقسىڭ عوي؟»
«شپيون ەمەس ول، وعان فاكتىمىز دە، كۋا-كەپىلىمىز دە كوپ! جالا جابا سالۋدان ءالى شىمىرىكپەيسىز بە؟»
«ونىڭ توردان قاشىپ جۇرگەن وڭشى ەمەس ەكەندىگىنە دە «فاكتىڭ» كوپ شىعار؟»
«ول جازاسىن الدەقاشان تارتىپ، شالىن دا قۇرباندىققا بەرىپ قۇتىلعان عوي!»
«ونىڭ شىلعي وتىرىك، فاكتىمىز جەتەرلىك، مىرزا! وسىنداي كەرى توڭكەرىسشىلەردى قانات استىڭا الىپ، جاسىرىپ قورعاۋدى سەن قاشان قويماقسىڭ، وسى كەرى توڭكەرىسشىنى انا جىلى ۇرىمجىدەن ۇرلاپ كوشىرىپ اكەلگەن ءوزىڭسىڭ عوي!» - دەپ اقىرىپ جىبەرىپتى اۋقان.
كارى قىزاي «توڭكەرىسشى» اقىرعاندا جاسىراق كەرەي «توڭكەرىسشى» تايىنعان با، ول دا اقىرا تەرگەپتى.
«گۇلبانۋ كەرى توڭكەرىسشى بولسا، وعان ءوزىڭنىڭ مۇنشالىق اقشانى بەرگەنىڭ قاي ماعىنادا بولماق؟ وسى اقشامەن تەزىرەك قاشىپ قۇتىل دا مالاماتانشىلىعىڭدى جۇرگىزە بەر دەگەندىك ەمەس پە!»
«ونى ءالى تۇسىنەرسىڭ. ال، مىنا شپيون جەسىرىڭدى قۇتقارۋ ءۇشىن مەنى قورقىتپاق بولىپ جيىپ كەلگەن جالالارىڭ ءوز تۇبىڭە جەتەدى! ءوزىڭ پارتيا مۇشەسى بولىپ تۇرىپ، مەنىڭ مۇنداي زور قىلمىستارىم بولسا، پارتكومعا نە ءۇشىن كۇنى بۇرىن جەتكىزبەي جاسىرىپ كەلگەنسىڭ؟ كۇلانداي كەرى توڭكەرىسشى شپيوندارىڭ قولعا تۇسكەندە كولدەنەڭ تارتىپ وتىرعان مىنا قوقانلوقىڭنان اۋقان قورقا ما، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، ءجا، ەندى بۇل قالجىڭدى قويىپ شىندىققا كەلەلىك!» - اۋقان الگى قاعازداردى اشىپ، باسىلعان قىپ-قىزىل تاڭبانى ارىپتەسىنىڭ الدىنا جايىپ سالىپتى. ونىڭ بۇرىن «وڭشىلعا بەيىم عانا بولىپ كورىنىپ، جاسىرىپ كەلگەن ماسەلەلەرى انىقتالىپ بولعاندىعىن»، «ناعىز كەرى توڭكەرىسشى» ەكەندىگىن، توردان قاشىپ تاۋ-تاۋعا تىعىلىپ جۇرگەن وڭشىنى شاقىرىپ اكەلىپ، «شەكارا تۇبىنە جاسىرعاندىعىن، سوۆەت شۋجۇڭجۋيشىلارىنا جىبەرىپ، ەكى جىلدا جەتىلگەن شپيون، كەرى توڭكەرىسشىگە اينالدىرىپ العاندىعىنا» دەيىن جوپەلدەمەلەتە سويلەپ جىبەرىپتى دە، ارىپتەسىنىڭ قولعا الىنعاندىعىن جاريالاپتى.
«جوعارىدان-تومەننەن جەتكەن ماتەريالدار بويىنشا سەندە تەكسەرىپ انىقتايتىن ماسەلە ءالى كوپ!» دەپتى دە، ەكى كومەكشىسىنە نۇسقاپ، ءبىرىنشى كوزقاراس پولكىنىڭ ءوز اباقتىسىنا ايداتىپتى. قاسىنا ەرىپ كەلگەن ەكىنشى امەنگەردەن ەشكىمگە ايتپاۋىنا، ەشقايدا شىقپاۋىنا قاتال شارتتى ءتىلحات الىپ قايتارىپتى.
قۇقىق يەلەرى قولعا الىنعاننان بەرى ۇكىمەتسىزدىك اسقىنداپ، سوت پەن تەرگەۋ ورىندارى دا وسىلاردىڭ قاباعىنا قاراپ جالتاقتاپ وتىراتىن بولعان، زاڭ ورىندارىن وسى اۋرۋ ءالى دە مەڭدەتىپ تۇرعان شاق ەدى. اۋقانعا كومەكشى بولىپ كورىنىپ جۇرگەن ەكەۋدىڭ جاڭ فاميليالى بىرەۋى شتاب باستىعى. شىندىعىندا اۋقاننىڭ وزىنە نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن قوجايىن جەمتىكتەسى. ول شتاب تاڭباسىن باسىپ بەكىتكەن ماتەريال، قۋىرشاق «پولكوۆنيك» ءۇشىن جوعارى ورىننىڭ بەكىتۋى بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن. كۇلاننىڭ «ماسەلەسىن» انىقتاپ، اشپاي-اق سەنىمدىلىگىمەن سونىڭ تاڭباسىن باستىرىپ الىپ وتىرعاندا، كەلىپ ايتىسا كەتكەن اۆتونوميالى وبلىستىڭ ءبىر باسقارما باستىعىن قولعا الدىرا سالعان اۋقان، بۇل دەلونىڭ تەرگەلۋىنە باستان-اياق ءوزى مىندەتتى ەكەندىگىن، باسقا ەشكىمنىڭ قول سۇقپاۋىن سۇراپ قابىلداتىپ قويىپتى.
ءتىلحات بەرىپ قايتقان ەكىنشى امەنگەردەن ءۇشىنشى امەنگەر وسى وقيعانى ەستىپ، كۇلاندى قولتىقتاپ الا جونەلمەك بولىپ كەلگەن ەكەن. بۇل امەنگەر قۇلجادا نەشە جىلدان بەرى سالت تۇرىپ، كوزى قارايىپ جۇرگەن ناعىز ولەرمەن قاريدار كورىنەدى. سۇلۋ جەڭگەنىڭ سۇراۋىنا قاراپ اۋقاننىڭ وسى كۇشىن اسىعا سويلەپ بەرىپتى دە، ەندى ءوزىن قولعا الماق ەكەندىگىن ايتا قۋزاپتى:
«شىبىن دا كىرە المايتىن جاتاعىما قۇلىپتاپ جاسىرا تۇرامىن دا، ەرتەڭگى كەشكە دەيىن ات كەلتىرىپ، قىرعا شىعارىپ اكەتەمىن! - دەپتى. - كوكتەن قۇس سالىپ، جەردەن تازى جۇگىرتسە دە قولعا تۇسىرمەيمىن سەنى! سۋ تۇنعان سوڭ قايتارىپ اكەلەمىن!»
«ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ، مەن ەندى قاشسام ءبارىڭدى، بالالارىمدى دا قوسا سورلاتپايمىن با! «سوۆەتكە بارىپ شپيون بولىپ قايتقان» دەگەن جالاسى مىقتاپ مىنبەي مە موينىما! ولسەم دە ايتىسىپ ولەمىن ەندى، قاشپايمىن!» كۇلان ءۇشىنشى امەنگەردىڭ بۇل تالابىنا وسىلاي قارسىلىق ايتىپتى.
«ونىڭ اباقتىسىنا قامالۋعا كونۋ، مازاعىنا، باسقىنشىلىعىنا كونۋ دەگەن ءسوز! قاماپ الىپ زورلاپ داندەگەن تاجال ول! ونىسىنا قارسىلىق كورسەتسەڭ، ودان دا جامان قاتەرگە ۇشىرايسىڭ!»
«نە بولسا دا ءوزىم كورەرمىن!» - دەپ ءتۇسىن بۇزا تويتارىپتى جەڭگەسى. - «ول تاجال مەنىڭ قامالعان اباقتىما كىرىپ ولسە، ماسەلەنىڭ وزىندە ەكەندىگى ايقىندالادى، ۇقتىڭ با؟.. بار، ەندى كورىنبە مەنىڭ ماڭىمنان! مەنى سولاردىڭ ەركىنە بەرىپ قانا، اناۋ اعالارىڭدى قۇتقارىپ الىڭدار! مەنىڭ كەسىرىمدى وزدەرىڭە جۇقتىرمايتىن جولدارىڭ مىناۋ عانا: «كۇلاننىڭ سوۆەتكە شپيون بولعانى تۇگىل، بۇرىنعى وڭشىل قالپاعىنىڭ الىنباعاندىعىن دا بىلمەيدى ەكەنبىز. ەرى ولگەن سوڭ پاناسىز قالعان ايەلىنىڭ قالپاعى سونىمەن بىرگە كەتتى دەپ شاقىرعانبىز» دەپ قۇتىلىڭدار، ۇقتىڭ با؟» - كۇلان وسىنى ءتۇسىندىرىپ قايتارىپتى ءۇشىنشى امەنگەرگە.
اۋقان جالعىز قالعان كۇلانعا سول كۇنى كەشكە جاقىن سارت-سۇرت باسىپ، جەڭىمپازسىپ كەلىپتى:
«سۇيەنگەن ءنارىڭنىڭ ءوزى بارىپ قولعا تۇسكەنىن ەستىدىڭ بە؟»
«ەستىمەدىم، نە قىلمىسپەن قولعا الىنباق ول؟»
«ونىڭ قىلمىسى بۇرىن-اق ءتىزىلىپ بولعان. «اجالدى كيىك ادىرعا» دەپ سەنى قۇتقارۋ نيەتىمەن مەنى قورقىتۋعا بارىپ قولعا ءتۇستى! حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، قۇتىلۋدى شىنىمەن تىلەسەڭ، ءوز قولتىعىما كىر! سەنىڭ وزىمنەن باسقا ەشكىم قۇتقارا المايتىندىعىنا تەزىرەك مويىنسال بولۋىڭ شارت! تانىساڭ ءوز قىزايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن! سەنىڭ ءىسىڭ دە ءتىزىلىپ بولىپ، ءوز موينىڭا تۇسەتىن قۇرىش قىسپاققا اينالدى! بىراق، تۇبىندە ءوزىمنىڭ حانىمىم بولاتىندىعىڭ انىق بولعان سوڭ، سەنى بۇگىن قولعا الدىرىپ قورلاعىم كەلمەي، ءوزىم جەكە سويلەسۋگە كەلدىم، سەنىڭ ماحابباتىڭ كەرەك ماعان!»
«جوق، مەنىڭ ەندى ەشكىمگە دە ماحابباتىم جوق! سەن سياقتى ولمەلى كارى تۇگىل جاسىڭا دا جوق، سۋىپ، ايازعا اينالىپ بولعانمىن!»
«ولاي دەمە، كۇلاشجان، قۇشاقتاسىپ جاتا قالساق، ارامىزدان جالىن لاپىلدايدى! قانە كىرىپ كورشى قۇشاعىما!» قۇشاقتاي الماق بولعان اۋقاندى سەرپىپ تاستاپ، الىستاپ بارىپ وتىرىپتى كۇلان.
«سەنىڭ الجىعاندىعىڭ وسى ەمەس پە! كەرى توڭكەرىسشى شپيونعا پانا بولدىڭ دەپ قاينىمدى قولعا الدىڭ دا، ەندى كەلىپ، سول «كەرى توڭكەرىسشى شپيوندى» ءوزىڭ قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، ءوزىڭ پانا بولماقسىڭ! ناعىز كەزەپ، كەرى توڭكەرىسشى، شپيون، ماركسيزمنىڭ ەڭ جيرەنىشتى جاۋى ءوزىڭ عانا ەكەندىگىڭە وسىنىڭنىڭ ءوزى-اق وشپەس فاكت بولمادى ما!»
كۇلاننىڭ «فاكت بولمادى ما» دەگەنىنەن، باسقا بىرەۋ كەلىپ تىڭداپ تۇر ما دەگەندەي كۇدىكتەنگەن اۋقان جان-جاعىنا قاراپ الىپ سويلەپتى:
«بۇل جەردە ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق قوي، كۇلاش، مەنى ساعان يلىكتىرىپ وتىرعان - عاشىقتىعىم عانا. ول بولماسا، ماحابباتىڭنان تۇڭىلدىرسەڭ، وسى قازىر-اق قولعا الىناسىڭ! قور بولىپ، ءوزىڭ جالىنىپ تيەتىن بولاسىڭ ماعان! وندايدى كورىپ تيگەننەن ءوز ابىرويىڭمەن تيگەنىڭ جاقسى!»
«جالالارىڭدى ءتىزىپ، قولعا الامىن دەپ قورقىتىپ وتىرىپ، مەنەن كوڭىل تىلەۋىڭنىڭ ءوزى دە جەتەرلىك قورلاۋ بولمادى ما! وسىلاي قورقىتۋىڭنان قورقىپ تيگەن ايەل، سەن كارىگە ايەل بولىپ تۇرادى، وشتەسپەيدى دەپ ويلايتىنداي باسىڭدا مي بار ما ءوزىڭنىڭ، تاستا بۇل ساسىق قيالىڭدى! باسقاعا كور قازعان ادام، سول كورگە ءوزى كىرەدى. قويا بەر اناۋ ناقاق جالامەن قولعا العاندارىڭدى، قىلمىسىڭ ونسىز دا باسىڭنان اسىپ جاتىر! بۇل شىنشىلدىق پىكىر، ساعان ايتىپ وتىرعان ادامگەرشىلىك كومەگىم!»
«حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، قيت ەتسە «ادامگەرشىلىك» دەيتىن تامتىعى قالماعان بۋرجۋازيانىڭ ابستراكت بىلجىراعىن ءالى تاستاماعانبىسىڭ، كۇلاش؟.. حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق». ەندى اداسا بەرمەي ءجونىڭدى تاپ، ساۋلەشىم! سەنىڭ تاربيەلەپ، چاڭچىڭ حانىم سياقتى ماركسيزمنىڭ ءجا دەگەن ءبىر ايەل فيلوسوفىنا اينالدىرا الاتىندىعىما كوزىم جەتەدى!»
كۇلان دا ساقىلداپ كۇلىپتى بۇل سوزىنە:
«ەلۋىنشى جىلدارى بيعابىلدىڭ جازعان اتاقتى سىنى ەسىڭدە بار ما؟ سەنىڭ گازەتتەگى ولەڭدەرىڭدى نە دەپ باعالاپ ەدى سوندا؟»
«ە، دۇسپان نە دەمەيدى، ناعىز توڭكەرىسشىگە شاشاتىن ۋى بەلگىلى ەمەس پە، ونىڭ سىنى مەنىڭ جۇلىعىما كەلگەن ەمەس. جات يدەيانىڭ جابايى حايۋاندارى وشتەسپەگەن كوممۋنيست، كوممۋنيست بولىپ تا، ماركسيزمشى بولىپ تا ەشكىمدى جارىتپاق ەمەس. ءماۋجۋشيدىڭ وسى ءتالىمىن سەن دە بىلەتىن شىعارسىڭ؟ سول سىندا ءوزىن ءتىل-ادەبيەتتەگى بىردەن-ءبىر ماركسيزمشى ەتىپ كورسەتكەن سول بيعابىلىڭ قايدا كەتتى! سول نەمەڭنىڭ سول سىنداعى ىستەن شىعارىپ تاستاماق بولعان مەن كىم بولدىم، ءوزى كىم بولدى! اماليات كورسەتىپ وتىرماي ما، جانىم-اۋ!»
«يە، تالاس جوق، اماليات كورسەتىپ وتىر!» - دەپ كۇلان تاعى دا ساقىلداپ كۇلىپتى. اۋقاننىڭ «كۇلكىڭنەن ايلانايىن!» دەپ قىزىعا قاراعانىنا كۇلان كوڭىل بولمەگەندەي جالعاستىرىپتى ءسوزىن. - «بىراق، سەنىڭ ولەڭدەرىڭە بەرگەن باعاسى، ناعىز اۋليەنىڭ بولجامى ەكەندىگىن مويىندايتىن شىعارسىڭ؟ «اۋقاننىڭ ولەڭدەرى، شىراق جالىنىنان ميى كۇيىپ كەتكەن جىندى كوبەلەك سياقتى. تىم تۇيسىكسىز» دەپ ەدى عوي. ەندى ايقىن تانىدىم، ءوزىڭ سونداعى ولەڭدەرىڭنەن دە تۇيسىكسىز ەكەنسىڭ! پرولەتارياتتىڭ «ەكىنشى كوسەمى» دەپ وزدەرىنىڭ ايتاتىن «ۇلى چاڭچىڭنىڭ» قاتارىنا مەنى شىعارماق بولعانىڭ سول تۇيسىكسىزدىگىڭ ەمەس پە!»
«ولاي جاسىما، كۇلاشجان، ماعان سۇيەنسەڭ وعان دا جەتۋىڭە بولادى! ماۋجۋشيعا تيمەي تۇرعانىندا چاڭچىڭ دا گومەنداڭنىڭ... ءبيشىسى بولعان عوي. سەندەي مىقتى، وقىعان ايەلدى مەن دە... تاربيەلەپ، ءوز قاتارىما قوسىپ السام عاجاپ پا!»
«ونداي قۇشتارلىعىڭ بولسا، ماعان ارناپ ولەڭ جازساڭشى، كورەيىن! مەنىڭ مۇزداپ قالعان جۇرەگىمدى ولەڭىڭمەن جىلىتا الساڭ... ول دا عاجاپ ەمەس، ويلانىپ كورەرمىن!"
«راس پا؟» - دەپ قالتىلداي قاراعان «جىندى كوبەلەككە» كۇلان تاعى دا ساقىلداي كۇلىپتى.
«ەندىگى، اقىلىڭ ءوسىپ كوسەم بولعانداعى پوەزياڭدى كورەيىن دەيمىن دە!.. ەندى قايتىپ كەت، ساعان ولەڭ جازاتىن ۋاقىت كەرەك شىعار! حى-حى-حا-ھى-ھى...ھا-ھا-ھا...ا.
«اكەلشى، وسى كۇلىپ تۇرعان اۋزىڭنان ءبىر ءسۇيىپ الىپ كەتەيىن!»
«جوق، بۇل ساعان مەنىڭ بەرىلە قويعان كۇلكىم ەمەس ەكەندىگىن دە تۇيسىنبەيسىڭ بە! مەنى قورقىتىپ الامىن دەپ دامەلەنگەنشە جالىنىشتى عاشىقتىق ولەڭىڭنىڭ وتىنان دامەلەن دەگەنىم! سونىڭنىڭ وتى بولماسا، كۇدەر ءۇز مەنەن!... ايەل جۇرەگىن زورەكەر قاراكۇشپەن باعىندىرا المايسىڭ! بار، قايت، جوعال، بالالار كەلەتىن ۋاقىت بولدى!»
«وسى قازىر ءوز توسەگىڭدە-اق سەنى قايتسەم دە قولىمنان كەلەر ەدى عوي، وسى مادەنيەتىم دە ويلاتار، كۇلاشجان! ساعان قاجەتتىڭ ءبارى تابىلادى مەنەن! كەت دەگەنىڭە دە شىداپ كەتە تۇرايىن. نەعۇرلىم وسىلاي جارقىلداپ كۇلە ويلانشى، قايتتىم، قايتتىم!»
الداشىنى جىنىن العان باقسىداي جۋاسىتىپ قايتارعانىنا كۇلان تاعى كۇلىپتى. وسىلاي سىقاق كۇلكىمەن دە الداپ قۇتىلا تۇرۋعا بولاتىندىعىنا، ءوز كۇلكىسىنىڭ سيقىرى بارىن ومىرىندە ءوزىنىڭ ءبىرىنشى رەت بايقاعانىنا كۇلىپتى.
قاتتى قورقىنىشپەن قايعىدا جۇرگەن شەشەسىنىڭ تاعى ءبىر رەت سىق-سىق كۇلىپ جىبەرگەنى، قىزمەتتەن قايتىپ كەلگەن بالالارىن دا تاڭداندىرا-جادىراتا قاراتتى وزىنە. بۇگىن ولار دا كوڭىلدىرەك كورىنىپتى. كەشكى تاماقتان سوڭ وتاۋدا سىرا ءىشىپ وتىرعاندارىندا، اياقتارىن سارت-سۇرت باسقان قىزىل جەڭدى ءۇش جاساق تەرەزەدەن قاراپ وتە شىعىپتى. شىراق جانىپ تۇرعان كۇلاننىڭ بولمەسىنە دە ءۇڭىلىپ قاراپ، «جوق!» دەپتى بىرەۋى حانزۋ تىلىندە. «باسە، مۇندا كەلمەيدى!» دەپ تاعى ءبىرى كۇبىرلەپ قايتىپتى قاقپاعا. اۋقاندى ىزدەپ تابا الماي جۇرگەن قورعاۋشىلارى ەكەن. باستىقتارىنىڭ سول ىڭىردە جوعالعاندىعى كۇلانعا سوڭىنان ەستىلىپتى.
كۇلان جاتار شاقتا «اۋقاننىڭ ءوزىن ءبىز قولعا الدىق! - دەپ ماقتانا جەتىپتى ءبىر قاينىسى. - وسى جاڭا، ىڭىردە قاراڭعىسىندا جالعىز قايتىپ بارادى ەكەن. ءبىر توبىمىز الدىنان توسىپ، ارتىنان ءبىر توپ بولىپ قۋىپ جەتىپ، قولى مەن كوزىن تاڭدىق تا، قۇرالىن الىپ، بىرەۋدىڭ كلەتىنە اپارىپ قامادىق. قايدا قامالعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى!» - دەپ كۇلىپتى.
«ءۇي، ول وزدەرىڭدى تانىپ قالمادى ما؟»
«قاراڭعىدا قايسىمىزدى تانيدى، كوبى وقۋشى! سونى كۇپ-كۇندىز-اق تانىتپاي تەرگەپ، قوياسىن تۇسىرەمىز، كورەسىڭ ءالى!»
اۋقان سول بەلگىسىز كلەتتە جۇزىنە تاڭبا تۇسىرمەي ىشتەتىپ سوققان قاتتى قيناۋمەن تەرگەلىپ، ءۇش كۇن ىشىندە بارلىق قىلمىسىن مويىنداپ بولىپتى. ونىڭ قورعاۋشىلارى وڭاي-وسپاق ورىنداردىڭ بارلىعىن ءتىنتىپ تابا الماي، قارسى كوزقاراستاعى توپتارمەن سوعىسىپتى. ولاردان دا دەرەك تابا الماي مىسى قۇرىعاندا ءبىر اپتادان سوڭ «پولكوۆنيكتەرىنىڭ» ءوزى شتابىنا ءبىر تۋىسقانىنىڭ ۇيىنەن شىعىپ بارىپتى. شىندىعىندا ءوزى كىم جاعىنان تۇتقىندالىپ، قايدا قامالعاندىعىن بىلمەيدى. ەسىن جيعاندا ءوزىنىڭ ءبىر تۋىسقانىنىڭ ۇيىندە كەكپەن تىكىرەيگەن ىڭعاي قىزاي مىقتىلارىنىڭ ورتاسىندا جاتىر ەكەن. سولار دايىنداعان قىلمىس فاكتتەرىنە قول قويىپتى دا، تاعى دا ءۇش كۇن سورپالانىپ-دارىلەنە جاتىپ، قاتال تالقىعا ءتۇسىپ قايتىپتى.
«اۋىرىپ، تۋىسقانىمنىڭ ۇيىنە بارىسىممەن ەستەن تانىپپىن. ەمدەلىپ جازىلىپ شىققانىم وسى!» - دەپتى قوجايىن «كومەكشىلەرىنە»، «ەسىمە كەلگەن سوڭ سىزدەرگە حابارلاپ قويۋعا جىبەرگەن ادامىم، بۇرىن قارسى توپقا جاساق بولعاندىعىنان، ءوزىنىڭ سول توبىنىڭ كورىپ قالاتىندىعىنان قورقىپ، شتابقا كىرە الماي قايتقانىن، بۇگىن تاڭەرتەڭ عانا ايتتى!» - دەي سالىپتى سوڭىندا.
اۋقان شتابىنا قايتىسىمەن سول كۇنى تۇستەن كەيىن كۇلاننىڭ ۇلكەن قاينىن اباقتىدان وڭاشا بولىمىنە شىعارتىپ اكەلىپ، قول بەرىپ امانداسىپتى.
«بۇل جولى قولعا الدىرعان قىلمىسىڭدى تەرگەۋدى جوعارى جاق ماعان عانا مىندەتتەدى، تۋىسقان! - دەپ جاۋاپكەرىنە، اتتان تۇسسە دە ۇزەڭگىدەن تۇسپەيتىن مىنەزىمەن تىك قاراپ باستاپتى ءسوزىن. ارىپتەسى دە تۇيىلە قاراعاندا «تەرگەۋشىنىڭ» ءوز كوزى تايعاناي بەرىپتى. - ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ، جاقىننان بەرى قولعا الىنعان جەرگىلىكتى حالىق قىزمەتكەرلەرىن تەرگەۋدى وسى حالىقتىڭ ءوز كادرلارىنا تاپسىرۋ نۇسقاۋى شىققان عوي. بۇل دا پارتيانىڭ قامقورلىعى، ۇلتتار اراسىنا، اسىرەسە ۇلى حانزۋ ۇلتىنا قارسى وشپەندىلىك تۋىلماسىن دەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىمىزدىڭ توڭكەرىستىك سابىمىزدىڭ ىدىراماۋى ءۇشىن بۇل تاكتيكانىڭ وتە قاجەت ەكەندىگى كورىنىپ جاتىر. سوندىقتان بۇل شتابتا سەنىڭ دەلوڭ دا، ارينە، ماعان تاپسىرىلعان. ال، مەن ءوزىم سەن سياقتى كوپ ىستەس بولعان قازاق ساپتاسىمدى سۋ تۇبىنە جىبەرمەۋدى ويلانىپ وتىرمىن.»
«سەن، اۋقان، قولىڭنان كەلسە اياما مەنى! - دەپ شورت قايىرىپتى ارىپتەس. - مەنى سۋ تۇبىنە جىبەرسەڭ دە، ءوز قىلمىستارىڭ مەنىمەن بىرگە كەتپەيدى!»
«بىراق، ماي باسىم، مىنانى ويلالىق، - قارق-قارق كۇلىپتى اۋقان. - سەنى جوعالتىپ مەن نە تاپپاقپىن؟ ال، سەنى الدىمەن اشكەرەلەپ جازالاتقان ماعان ءوزىڭ وشىككەندە عانا جالا جاۋىپ سەن نە تاپپاقسىڭ! سەنىڭ اشكەرەلەگەن ماسەلەڭ جۇقپايدى ماعان، جالا بولىپ قالا بەرەدى!»
«سەنىڭ قىلمىسىڭ مەنىمەن بىرگە كەتپەيدى دەگەنىم سول، حالىقتىڭ قولىندا قالادى دا، سەنىڭ ءوزىڭدى جوعالتپاي قويمايدى. ال، مەنى سۋ تۇبىنە ۋاقىتشا جىبەرتەرسىڭ-اق، اسقان جالاقورسىڭ عوي. بىراق، سەنىڭ شەكتەن اسقان زور قىلمىستارىڭ سوڭىنان ءوزىڭدى جەتى قابات جەر استىنا جىبەرىتىنى حاق!»
«ءسويتىپ، قايدا بولساق تا ەكەۋمىز دە كەتتىك دەلىكشى، مۇساما مىنسەم، مەنىڭ دە بوس قانا جازالاتىپ، ءتىرى قالۋىڭا جول قويمايتىندىعىم بەلگىلى عوي. بىراق، سودان ەكەۋمىزگە كەلەتىن پايدا قايسى؟"
«مەنىڭ تاباتىن پايدام، قىساسىڭا قىساس قايتارۋ عانا. ال، ءوزىڭ نە دەمەكشىسىڭ ماعان؟»
«مەن، ءوزارا قاجاسپاي عانا ىنتىماققا كەلسەك دەمەكشىمىن!»
«سونداعى ورناتپاق ىنتىماعىڭ، ءبىزدىڭ جەسىرىمىزدى قورقىتىپ تارتىپ الۋ عوي، سولاي ما؟»
«مايباسىم، وسى ەكەۋمىز، وقىعانىمىز دا بار، كومپارتيا مۇشەسىمىز عوي، سول كۇلاننىڭ ءوز تاڭداۋىنا كونسەك قايتەدى، ءوزارا وكپەلەسپەي كونسەك سونىڭ ىقتيارىنا! ەكەۋمىز دە ءسوز سالامىز، قايسىسىمىزعا كونسە، سونىمىز الامىز! فەودال ەمەسپىز عوي، ايەلدىڭ ءوز تاڭداۋىنا وشتەسپەسەك!»
«وعان ءسوز سالۋشى كودەدەن دە كوپ ەكەندىگىن بىلمەيسىڭ عوي سەن قىلقۇرت! -دەپتى مايباس، ەڭكىلدەپ كۇلە جالعاستىرىپتى ءسوزىن. - ەكەۋمىز قارماق سالعانشا مىقىنىنان ۇستاپ قاعىپ اكەتەتىن جاس امەنگەرلەر دە بار!»
«جوق، ەكەۋمىز وسى كەلىسىمگە كەلىپ، ىنتىماققا كونسەك... جول ۇلكەندىكى بولىپ شىعادى! باسقاسى ەمەس، وسى ەكەۋمىزدىڭ عانا بىرىمىزگە ءتيۋىن شارت قىپ قويامىز!»
«ماقۇل-اق بولسىن، كوردىك ءوز تالەيىمىزدەن!»
«مايباس» بۇل باسەكەگە ءوزىنىڭ اۋقاننان الدەقايدا جاس ەكەندىگىنە، كۇلانعا پانا بولىپ، جاقسىلىعىن وتكىزىپ كەلگەندىگىنە، سايرا دا ءوز بالاسى بولعاندىعىنا سەنەتىندىگىمەن كونگەن ەكەن. ال، «قىلقۇرت» كۇلاننىڭ سوڭعى كورىسكەندەگى «حات جازساڭشى» دەگەندەي جارقىلداعان پەيىلىنە، مايباستاي بالا-شاعالى ەمەس، بويداقتىعىنا، ءبارىن قايمىقتىرا الاتىن قۇقىعىنا سەنىپتى.
مايباستى اۋقان سول شارتپەن اباقتىدان شىعارىپ قويا بەرىپتى دە، كۇلانعا ولەڭمەن ايلانىپ ۇيىرىلگەن حات جازۋعا كىرىسىپتى. ال، تۇپكىش مايباس اباقتىدان شىعا سالا تۇپ-تۋرا كۇلاننىڭ وزىنە جەتىپ، الدىنا باس قويا جىعىلىپتى: «سەن ءۇشىن بار قيناۋدى كوردىم، كۇلاش، سەن ءۇشىن ولىمگە دە كوندىم، كۇلاش!» دەپ تىزەسىن ايمالاي قۇشىپتى.
«ءۇي، نە بولدى، ايتساڭشى! اباقتىدان قالاي قۇتىلدىڭ ءوزىڭ؟»
مايباس، اۋقانمەن جاساسقان كەلىسىمدى سويلەپ بەرە سالا جالىنىپتى...
«ءسويتىپ، ەكەۋمىز سەنىڭ ءوز تاڭداۋىڭا رازى بولۋعا كەلىستىك، بىراق، قالاي دا ەكەۋمىزدىڭ بىرىمىزگە عانا تيەسىڭ! مەنى ورتاق جاۋىمىزدىڭ الدىندا جەرگە قاراتپا، اعانىڭ ارۋاعى، سايراشىمنىڭ ابىرويى، ءوزىڭنىڭ ار-نامىسىڭ ءۇشىن ايا مەنى، كۇلاشجان! تۇتاس ومىرىمدە موينىما كوتەرىپ، الپەشتەپ وتەيىن!»
«مەنىڭ ار-نامىسىمدى شىنىمەن اياماق بولساڭ، ايتپا بۇل ءسوزدى! - ورنىنان ىتىپ تۇرعان كۇلان، ويلانا كىدىرىپ جالعاستىرىپتى ءسوزىن. -ەشقايسىنىڭدى جەرلەپ، جەرگە قاراتپاۋعا، قورلاماۋعا مەن دە انت ەتەيىن!»
«قايسىسىمىزدى سوندا، قايسىنىمىزدى؟.. اتاشى اتىمدى!»
«ءبارىڭدى دەدىم عوي، باسقا قايىندارىم دا، اۋقانىڭ دا بار، ءبارىڭدى!»
«ءبارىمىزدى؟ مىناۋىڭ سۇمدىق جاۋاپ قوي كۇلاش-اۋ، ءبارىمىز ءبىر قۇشاعىڭا قايتىپ سيىپ، قالاي وتاسپاقپىز، قىرقىستىراسىڭ عوي تاعى دا!»
«ءوز شارتتارىڭدا تۇرساڭدار قىرقىسپايسىڭدار، ءبارىڭدى رازى ەتەمىن! ءوز ۇيىڭدەگى كەلىنىم مەن بالالارىمدى دا جەرگە قاراتا المايمىن! اۋقان ەكەۋىڭنىڭ بىرەۋىڭە عانا تيسەم، باسقا قايىندارىم سەندەرمەن قىرقىسادى. سوندىقتان ولاردى دا جەرگە قاراتا المايمىن، ۇقتىڭ با، تۇر، ۇيىڭە بار! سەن ءۇشىن بالا-شاعاڭ شۋلاعالى قاشان، بار ۇيىڭە، تەز قۋانت ولاردى!»
«ويپىر-اۋ، نە دەپ كەتتىڭ، كۇلاش-اۋ، باسىمنىڭ مىڭعى-دىڭعىسىن شىعاردىڭ عوي، جانىم-اۋ!»
«كەيىن ۇعاسىڭ، جونەل!» - دەپ كۇلان يتەرمەلەگەندە، جۋان باسىن قوس قولىمەن قىسا جونەلىپتى مايباس.
سونىڭ ەرتەڭىنە ساسكەدە اۋقان كەلىپ، كۇلانعا جازعان حاتىن ەكى قولداپ ۇسىنىپتى. حاتتى تومسارا اشىپ، اسىقپاي وقىعان كۇلاننىڭ الدىنا يتياعاتتى شاكىرتشە ىزەتپەن تىكتەلە تۇرعان ەكەن. زورەكەرلىكتەن دانىككەن سۇعاناق سارى كوزى سوندا دا توق سۇبەلى ايەل كيگەن سىمنان الدەنە ىزدەيتىندىگىن جاسىرا الماي تەلمىرە قاراعاندا، ءتىسى دە شاقىرلاپ كەتىپتى. جالت قاراعان كۇلان، قوي تاڭىنا تونگەن اش قاسقىرشا ىرسيا قالعان بەتسىز اۋىزدان سەسكەنە شەگىنىپ بارىپ سويلەپتى:
«مىنا ولەڭدى سىزگە بىرەۋ جازىپ بەرگەن بە، اتى-ءجونىڭىز جوق قوي؟"
«اتىم بار، اتىم بار، ۇمىتىپ قالىپپىن عوي! -اۋقان ومىراۋ قالتاسىنان قالامىن الىپ، حاتىنىڭ سوڭىنا قولىن قويا سالا ايەل بەلىنەن جارماسا ءتۇسىپتى. - جۇرەگىڭە ءبىر جىلۋىم بىلىنگەن شىعار، جانىم!»
«تارت ءارى! - سەرپىپ تاستاعان كۇلان، ەسىك جاققا ىرشىپ ءوتىپتى. - مەنىڭ جۇرەگىمدى قاي جەرىمنەن ىزدەپ تۇرسىڭ! ەكىنشى بۇلاي ەسەكشە ءتونۋشى بولما، ءوزىڭنىڭ «ۇلى مارتەبەڭە» كەسىر بولادى! حا-حا-حا-ھا-ھا...ا.. مىنا ولەڭىڭدەگى تۇيسىكتىڭ دە قاي جەرىندە تۇرعاندىعىن تابا المادىم. كوبىرەك ىزدەۋىمە تۋرا كەلەتىن سياقتى!» -وزدىگىنەن ادەيىلەپ سۇراپ قول قويدىرىپ العان بۇل ولەڭسىماق حاتتى سىمىنىڭ ارتقى قالتاسىنا ادەيىلەپ تىعىپ، تاعى كۇلىپتى. (ماۋدىڭ ەڭ ادال قورعاۋشىسىمىن دەپ كورىنىپ جۇرگەن الدامشى جەندەتتىڭ «وڭشى، كەرى توڭكەرىسشى، شپيون» قاتىنعا تابىنعان تابىنىسىن زورەكەردىڭ وزىنە قارسى قۇرال ەتۋ ءۇشىن جازدىرعان ەكەن. «جالاڭدى ەندى جاۋىپ كورشى قانە» دەگەن ويمەن كۇلىپتى.) - ءجا، مەنىڭ تاعى ءبىر سۇراۋىم بار، - دەپتى سونان سوڭ. - كەشەدەن بەرى مەنىڭ الدىما حات تا، تۇمسىق تا، اۋىز دا كوپ كەلدى. ءبارىڭنىڭ ماعان ۇيمە-جۇيمە ءبىر-اق قاپتاعاندارىڭنىڭ سەبەبى نە؟»
«باسقاسىن بىلمەيمىن، كۇلاشجان، سەن مەنىڭ جەڭىسىمسىڭ، جىگەرىمسىڭ، جۇرەگىمسىڭ!...»
«يە، ءبارىڭ دە وسىلاي جازىپسىڭ، ءبارىڭ دە قىپ-قىزىل توڭكەرىسشىسىڭدەر. ال، مەن عوي قاپ-قارا وڭشىمىن. سول ماعىنادان ايتقاندا، قالپاعىم بار، ديكتاتۋرا استىنداعى كەرى توڭكەرىسشىمىن، بارىڭنەن دە قورقامىن. بىرىڭە جاسىرىن ءسوز بەرسەم-اق باسقالارىڭ كەسىر جاساماق ەكەندىكتەرىڭ بەلگىلى بولدى. تىم بولماسا ءوزارا قىرقىساسىڭدار! سوندىقتان، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ وسىندا جينالىڭدار، جاۋابىمدى اشىق بەرەمىن. شىنىمدى ايتسام، ءبارىڭدى دە تالاسسىز رازى ەتەمىن!»
«ول قالاي، مۇنداعى تاڭداۋىڭ مايباس قاينىڭ ەكەۋمىزدە عانا، باسقالاردىڭ تايىنشا بۇقاشا كولدەنەڭنەن كيلىگۋىنە جول قويمايمىز!»
«جوق، جول قوياسىڭ، اقساقال اياۋلىم. ءوز ارالارىڭدا مەن ءۇشىن ۇلكەن جانجال تۋىلاتىندىعىن جاس قايىندارىمنىڭ رايىنان ءبىلىپ بولدىم! ەرتەڭ جينالىڭدار، تىڭداڭدار جاۋابىمدى! ەشقايسىنىڭا دا زيان كەلتىرمەيمىن. قىرقىستىرمايتىن، ءوز دارەجەلەرىڭە لايىق، تالاسسىز ادىلەت تاپتىم!»
وسى مازمۇندا نەشە قايتالاپ وتىنگەن كۇلان جەڭىپ، اۋقاندى كەلۋگە كوندىرىپ قايتارىپتى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بالالارى قىزمەتكە كەتىپ، وڭاشا قالعان كۇلان ءوز بولمەسىنە مول داستارقانمەن شاي جاساپ، شاقىرعان بەس «سۇق ءيتى» كەلىپ بولعان سوڭ سويلەپتى:
«جىگىتتەر، مىنا اۋكەڭ اقساقالدىڭ جولى دا ورنى دا ۇلكەن. سوندىقتان تورىمە وتىرعىزدىم. ال، ەكىنشى ۇلكەندەرىڭ - مىناۋ، ۇلكەن قاينىم. ىنتىقباي مارقۇمنىڭ ەڭ جاقسى ءىنىسى. پاناسىز قاڭعىرىپ قالعانىمدا الدىمەن تانىپ، بالام ەكەۋمىزدىڭ كۇن كورىسىمىزگە، اعاسىنان قالعان جالعىز ۇرپاقتى باعىپ-قاعۋعا، جەتىم بولىپ قاڭعىماي، تىنىش وقۋىنا كومەكتەستى. سوندىقتان بۇل دا مەنىڭ ەڭ قۇرمەتتى كىسىمنىڭ ءبىرى. ال، قالعان ۇشەۋىڭ - كىشى قايىندارىم، سەندەردەن مەن مۇشەل جاس ۇلكەنمىن. سوندىقتان سەندەر مەنى سىيلاۋعا بورىشتىسىڭدار! قايدا وتىرساڭدار دا وتىرا الاسىڭدار، جۇرە الاسىڭدار، قۇقىقتارىڭ بار. بىراق ارتتارىڭداعى بالا-شاعالارىڭدى تاستاپ، جەتىم-جەسىر قالدىرۋعا تيتتەي دە قۇقىقتارىڭ جوق! بولاشاق جەتىم-جەسىرلەر تۇگىل، مىنا ۇلكەن كىسىنىڭ الدەقاشان جەتىم-جەسىر قالدىرعان سورلىلارىنا سوتسياليستىك قوعام نە داۋا ايتارىن بىلمەي، بەتىن جەرگە باسىپ قالدى. مەن بۇرىن اۆتونوم رايوندىق ايەلدەر بىرلەسپەسىنىڭ ءدال وسىندايدى شەشۋگە مىندەتتى قىزمەتكەرى ەدىم. تالاي جەرگە پىكىر كوتەرىپ، بۇكىل ايەلدەر بولىپ جازعىرىپ، اۋكەڭە ءسوز وتكىزە الماي قويعانبىز. سول جازعىرۋشىلاردىڭ باستىعى بولعان مەنىڭ ەندى قارتايعانىمدا وسى كىسىگە ءتيىپ، جەتىم-جەسىر سول سورلىلارعا وپاسىزدىق ىستەپ ماسقارا بولاتىن ءجونىم جوق! ءدال مەن ءۇشىن مۇنداي نامىسسىزدىقتان ءولىم جەڭىل! باسقا قالپاعىم دا جەتەدى. جانە مەن ەندى ايەل بولىپ، بالا تۋىپ ەشكىمىڭدى دە جارىلقاي المايمىن. جاسىم ەلۋدەن استى. كور اۋزىندا جۇرگەن «ءبىر وڭشى-كەرى توڭكەرىسشى» كەمپىر ءۇشىن تالاسىپ، قىرقىسىپ، باسقالاردىڭ الدىندا بەتتەرىڭە وشپەس تاڭبا بولىپ باسىلاتىن ماسقارالىق تاۋىپ الماڭدار، «كوممۋنيست توڭكەرىسشىلەرىم» ەشكىمىڭە تيمەۋىم، ەشقايسىسىڭدى مەنسىنبەي قورلاعاندىعىم ەمەس، وسى وتىرعان ءبارىڭ دە زور-زور سىن مەن سىمباتتىڭ مارتەبەلى يەسىسىڭدەر! ەگەر بىرەۋىڭە جاسىرىن ءسوز بەرىپ، جاسىرىن بايلانىس جاساسام، قالعاندارىڭ جاسىرىن ءولتىرىپ تاستاساڭدار دا وبالىم جوق بولسىن! سوڭىمنان ۇزاق جىلدىق باقىلاۋ قويىڭدار دا وسى انتىمنان جازا باسسام، اياماڭدار! وسىنداي ادىلەتكە، وسىنشالىق ادالدىققا ارقانداي ۇجدانسىزدىڭ قارسى پىكىرى بولماسا كەرەك قوي! قالعان ءومىرىن بالالارىنىڭ-نەمەرەسىنىڭ قاسىندا تىپ-تىنىش وتكىزبەك بولعان ءبىر كەمپىرگە قايسىسىڭنىڭ قانداي وكپەلەرىڭ قالماق ەكەن، ايتىڭدارشى قانە، تارازىعا سالىپ كورەلىك!»
«جوق، ەندى وكپە جوق! - دەپتى جەڭگەسىنىڭ تاربيەلەپ قويعان بىرەۋى. - جەسىردىڭ مۇنداي باس ساۋعاسىنا قازىرگى داۋىردە كىم وكپە ايتا الماق!»
كوز شۇقيتىن بۇل پىكىرگە، ۇيالعاندىقتارىنان باسقالارى دا تۇگەل قوسىلعانداي بولىپتى.
«مەنىڭ ءبارىڭدى دە جەرگە قاراتپايمىن دەگەنىم وسى جونىندە - دەپ كۇلان قورىتىندى ءجون-جوسىنىن ايتىپتى تورتەۋىنە. - ءوز ارالارىڭدا ءبىر-بىرىڭە مەن ءۇشىن قىرعي قاباق نارازىلىق، وكپە ساقتاماڭدار!... اسىرەسە، ءوز بالا-شاعالارىڭدى، كوڭىل بەرگەن جارلارىڭدى جىلاتپاڭدار! وپاسىز يتكە بەرىلىپپىن دەپ ازعىنداماي، ادامعا قوساقتالىپپىن دەپ ماحابباتىن كۇشەيتەتىن ادال جار بولىپ قالسىن! شىن نيەتىممەن بەرەر باتام وسى، ەڭ باياندى باقىتتارىڭ دا وسى جولدا!»
اۋقان زورەكەر بۇل پىكىرگە قارسى راي كورسەتكىسى كەلگەنىمىن، ءوزىن حالىقتىڭ جاسىرىن ولتىرە سالۋعا جەتكەن نارازىلىعىنان قورقىپ قالعان ەكەن. قىزايلارىنىڭ تالقىسىنان انت بەرىپ ارەڭ قۇتىلعانى بەلگىلى. مىڭق ەتىپ اۋىز اشا الماي قالىپتى...
1975 جىلى قاتتى تونگەن وسى پالەدەن وسىلاي قۇتىلعان كۇلان، تاۋعا شىققان سوڭ ەركەكشە كيىمدى دە تاستاپ، ناعىز كونە كەمپىردىڭ كيىم ۇلگىسىمەن كيىنەتىن بولىپتى.
- ەشقايسىسىن قايتا قىزىقتىرماۋىم ءۇشىن دە، شەكارادان ءوتىپ تۇراتىن شپيون بولىپ كۇمان تۋدىرماۋىم ءۇشىن دە وسى امالىم دۇرىس بولدى! -دەپ كۇلان كۇرسىنە اياقتاتتى اڭگىمەسىن. -قىزاي كەمپىرىنىڭ كيمەشەگىن كيىپ العان سەبەبىم وسى.
- وسى ايتقان تورەلىگىڭنىڭ ءوزى-اق اسپاننان كورىنەتىن نۇرداي سۇلۋلىق قوي، ونان سوڭ قىزىعۋشى بولمادى ما؟ - دەپ كۇلە سۇرادىم.
- اۋقاننىڭ ءالى دە حات جازىپ قوياتىنى بار. سويتسە دە حالىق جاعى قاماعان ءبىر اپتالىق جاسىرىن اباقتى مەن جاسىرىن تەرگەۋ، جەندەت قاسقىردىڭ جون ءجۇنىن مىقتاپ جىققان سياقتى. استامدىق زورلىق ءسوز ايتا الماي ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە بىلتىردان بەرى مادەنيەت توپالاڭىنىڭ ءوزى دە جون كورسەتە المايتىن بولىپ، بوساپ قالدى عوي. ال، ۇيىقتاي عوي، بيعاش! - دەپ ىرگە جاعىنا اۋناپ تۇسكەن كۇلان قاتتى كۇرسىندى. جۇرەك جارا كۇرسىنىسىنەن ماقپال جونىندە جوعارىدا باياندالعان كۇدىگىم قوزعالا قالدى.
- ەرتەڭ قالاعا بارايىقشى! - دەدى از تىنىستان سوڭ.
- بارماي-اق قويالىق! - مەن دە كۇرسىندىم.
- بۇلاي كۇرسىنۋدەن تەزىرەك قۇتىلۋىمىز ءۇشىن نەعۇرلىم تەزىرەك بارعانىمىز ءجون!
- ماڭدايىمىزعا جازىلعان ۇزدىكسىز كۇرسىنىس، قالاعا بارعانىمىزبەن ارىلا قويمايدى!
- جاۋىنگەر ءنازيپا مەن گۇلسىمدى كورگەندە كوكىرەگىمنىڭ كەڭي قالاتىنى بار!
- ولاي بولسا، ءوزىڭ بارىپ كەلە عوي! ءجۇنى جىعىلدى دەپ جاتقان سول اۋقانىڭ مەنى شىرامىتىپ قالسا، ءجۇنى تۇگىل بارلىق قاھارىن ءبىر-اق كوتەرەدى. اۋقان ءۇشىن مەنەن زور جاۋ جوق! ونىڭ كەسىرىنە تاعى ۇشىراماي، جولعا تەزىرەك ءتۇسۋىم قاجەت!
- بيعاش، اۋقان جەندەت حالىقتىڭ جاسىرىن تەگەۋرىنى ەندى ءبىر تيسە مويىن ومىرتقاسى مۇلدە ۇزىلەتىندىگىن سول جۇمباق اباقتىدان تولىق ءتۇسىنىپ جۋاسىدى. ال، سەنى ودان سول حالىق بار كۇشىمەن قورعايتىندىعىنا سەنىمىم تولىق!...
كورەگەن تەرگەۋشىم، حالىق اتتى مۇحيتتىڭ شەتسىز-ءتۇپسىز شىڭىراۋ ەكەندىگىن وسى تاراۋدان ايقىن كوردىڭىز بىلەم. قىراعىسىنىپ، ساياساتشى ساياتكەرسىنىپ ونى قانشالىق الداعاندارىڭىزبەن الدانىپ قالا بەرمەيدى ەكەن دە، تورلاعاندارىڭىزبەن تورلانىپ قالا بەرمەيدى ەكەن. شىندىعىندا سىزدەر سونىڭ بەتىندە قالقىپ ءجۇرىپ قانا كۇنەلتەتىن ورمەكشى مەن ماسا عاناسىزدار. استىلارىڭىزدان اڭدىپ تۇرعان ەڭ كىشكەنە قۇرتقا بالىقتارى-اق بوربايلارىڭىزدان سۇيرەپ تارتىپ جۇتا سالاتىنىن كوردىڭىز بە! قانداي قۇرتقا جۇتىپ، قاي جەرىندە ەزىپ، قاي جەرىنەن شىعارىپ تاستاعانىن دا بىلمەي قالادى ەكەنسىزدەر عوي، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا. قازىر سول قۇرتقالاردىڭ تەگىس ويانعان شاعى، ولار دا ساياسات بەلگىلەپ الىپتى. ەندى زاۋسىنباي... قىرت قىسپاساڭىزدار، قىلمىستارىڭىزدى ولار دا ءتىزىپ جۇرگەن كورىنەدى!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] كيت (قازاقشا) - كونە قۇدالىقتا قىز جاقتىڭ سايلاۋلى جاقىن ادامىنا كۇيەۋ جاقتىڭ كيگىزەتىن شاپانى، مىنگىزەتىن اتى.
[2] قىز-كۇيەۋدى توركىن جاقتىڭ تويدان كەيىن شاقىرىپ قوناقتاتىپ، ۇيىرلەستىرەتىن ادەتى.
[3] تۋانجاڭ (حانزۋشا) -پولكوۆنيك.
