اۋىت مۇقيبەك. قايران، شىعىس تۇركىستان (ايتان ءنۇسىپحانۇلىنا)
«قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى»
ۇيعىر، قازاق، قىرعىز كلۋبىندا جينالىس اشىپ،
«شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ»
قۇرىلعاندىعىن جاريالادى.
12.11.1944
(تاريحي دەرەكتەن)
ايتان ءنۇسىپحانۇلىنا
كىرلەمەگەن نە قالدى، بىلعانباعان،
ءبارىن جايپاپ بارادى جىلدام زامان.
سەرگەلدەڭگە ەشقاشان تۇسپەس ەدىك،
قايران شىعىس تۇركىستان تۇرعاندا امان.
بيىك ەدى وي قانداي، سانا قانداي،
قازاق جۇگىن كوتەرگەن قارا نارداي.
سەن دە الىستاپ كەتتىڭ-اۋ، ايتان اعا،
سول مەكەنىڭ ءبىر كەزدە پانا بولماي!
كوڭىل جارىم ءجۇردىڭ-اۋ، جان جۇدەپ تە،
شىرت ۇيقىڭنان ويانىپ تاڭعى بەستە.
باسىلماعان ىستىعى ءالى كۇنگە،
«ايتان» دەگەن اڭىز بار ارعى بەتتە.
جىل ارتىنان جىلىستاپ جىل كوشەدى،
ۇمىتادى اۋىلىن كىم كەشەگى.
شىركىن شىعىس تۇركىستان تۇرعاندا امان،
جۇرەر ەدىڭ بولىپ سەن ءبىر كوسەمى.
قاپيادا وق اتتى كىم كيىككە،
سەن قايتقاندا تولدى ءىشىم شىن كۇيىككە.
كەرەگەسىن قالاعان كەمەڭگەرلەر،
كوتەرەر ەڭ سول ەلدى ءبىر بيىككە.
كۇيگە سالدى حالقىمدى جاۋ ماسقارا،
قالدى استىندا تۇماننىڭ تاۋ قاپ-قارا.
قالانى دا قاپتاتىپ سالار ەدىك،
«قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى»
ۇيعىر، قازاق، قىرعىز كلۋبىندا جينالىس اشىپ،
«شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ»
قۇرىلعاندىعىن جاريالادى.
12.11.1944
(تاريحي دەرەكتەن)
ايتان ءنۇسىپحانۇلىنا
كىرلەمەگەن نە قالدى، بىلعانباعان،
ءبارىن جايپاپ بارادى جىلدام زامان.
سەرگەلدەڭگە ەشقاشان تۇسپەس ەدىك،
قايران شىعىس تۇركىستان تۇرعاندا امان.
بيىك ەدى وي قانداي، سانا قانداي،
قازاق جۇگىن كوتەرگەن قارا نارداي.
سەن دە الىستاپ كەتتىڭ-اۋ، ايتان اعا،
سول مەكەنىڭ ءبىر كەزدە پانا بولماي!
كوڭىل جارىم ءجۇردىڭ-اۋ، جان جۇدەپ تە،
شىرت ۇيقىڭنان ويانىپ تاڭعى بەستە.
باسىلماعان ىستىعى ءالى كۇنگە،
«ايتان» دەگەن اڭىز بار ارعى بەتتە.
جىل ارتىنان جىلىستاپ جىل كوشەدى،
ۇمىتادى اۋىلىن كىم كەشەگى.
شىركىن شىعىس تۇركىستان تۇرعاندا امان،
جۇرەر ەدىڭ بولىپ سەن ءبىر كوسەمى.
قاپيادا وق اتتى كىم كيىككە،
سەن قايتقاندا تولدى ءىشىم شىن كۇيىككە.
كەرەگەسىن قالاعان كەمەڭگەرلەر،
كوتەرەر ەڭ سول ەلدى ءبىر بيىككە.
كۇيگە سالدى حالقىمدى جاۋ ماسقارا،
قالدى استىندا تۇماننىڭ تاۋ قاپ-قارا.
قالانى دا قاپتاتىپ سالار ەدىك،
دالانى دا تولتىرىپ باۋ-باقشاعا.
بولماس ەدى جوقشىلىق ءاز حالقىمدا،
قارىق بولىپ جەردەگى قازبا التىنعا.
تۇرار ەدى ساقتالىپ ءومىر بويى،
ءتىلىم، ءدىنىم... بۇزىلماي قاز-قالپىندا.
مەكەنىنەن تاپ جىلماي ەلىم ەسكى،
بىلمەس ەدىك ارى كوش-بەرى كوشتى.
جۇرەر ەدىك ەشكىمگە جالتاقتاماي،
ازاماتقا وزىڭدەي سەنىپ ەستى.
بولدى جاۋدىڭ ىشىندە باسقا ەسەبى،
قانمەن جۋدى قىپ-قىزىل تاس كوشەنى.
اتىلمايتىن ەدى عوي وسپان باتىر،
قاليبەك تە شەتەلگە قاشپاس ەدى.
الىپ تاۋلار كوسىلگەن توڭىرەگى،
تارىقپايتىن ەدى عوي ءومىرى ەلى.
مىناۋ ەلگە «جەر جەتپەي» جاتقان كەزدە،
قازاق جەرى ءتىپتى دە كەڭىر ەدى.
قىبىلادان سوقتى دا جەل اسىعىپ،
جاتتى دارعا شەتىنەن ەل اسىلىپ.
باعار ەدى جىلقىسىن راۋشانوۆ،
ارى اسىرىپ قورعاستان، بەرى اسىرىپ.
اقىنداردىڭ جارقىراپ جان الەمى،
وزار ەدى قازاقتىڭ قارا ولەڭى.
جازار ەدى تاريحىن الىمعازى،
مەمسىيلىعىن جاركەنىڭ الار ەدى.
توستى جاۋلار سەنى دە «قوسوبادان»،
ءجۇردىڭ تىنىپ كوپ جىلدار جاساپ امان.
تۇتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن، باسىن قوسىپ،
«ءۇش وتاۋدىڭ» ءتۇتىنى وسى ارادان.
كوشسەم دەپ ەد شەتتەگى ەل بەلدەن بەلگە،
جارامادى الاتاۋ دەم بەرگەنگە.
قايران شىعىس تۇركىستان تۇرعاندا امان،
تۇسپەس ەدىك ءدال مۇنداي سەرگەلدەڭگە!
كۇيرەتتى عوي زالىمدار كۇنى كەشە،
تۇرعان ەلدى كومكەرىپ گۇلى كوشە.
بولار ەدىك ورىستان ون ەسە ارتىق،
قىتايىڭنان تۇپ-تۋرا قىرىق ەسە.
16.11.2012
الماتى
«Abai.kz»
جومارت يگىمان. جيىرما بەس جىل بۇرىن
ايتان ءنۇسىپحان...
ءتىرى بولسا 70-كە كەلگەنىنە ەل-جۇرتى ەلەڭدەپ قۋاناتىن ءبىرتۋار تۇلعا ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن قازاق ۇلتىنىڭ، قالابەردى، كۇللى تۇركى جاماعاتىنىڭ ازاتتىعى مەن ەركىندىگى جولىنداعى كۇرەسكە ءبىرجولا باعىشتاعان،
ەل باسىنا كۇن تۋعان ەكىتالاي شاقتاردا حالقىنىڭ ار-نامىسىن قورعاپ، ءسوزىن سويلەگەن، ەشقاشان جۇلدىزىنان جاڭىلماعان، وسى جولدا ايىرىقشا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ساي جۇرت قۇرمەتىنە بولەنگەن قايراتكەر ەدى.
ماقالامىزعا ارقاۋ بولعان وسى حات 1987 جىلى كەڭەستىك وداق كولەمىندە ۇلتشىلدىقتى ىزدەۋ ناۋقانى ءورىس العان كەزەڭدە قاعازعا ءتۇسىپتى.
ماسكەۋدە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ايتان ءنۇسىپحان الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ زاردابىن تارتىپ كەلە جاتقان جەرلەستەرىنە الاڭداۋلى قالىپپەن ىشتەگى شەرىن بولىسەتىن تىرەك ىزدەپ، اتاقتى جازۋشى شىڭعىس Aيتماتوۆقا تومەندەگى حاتتى جولداپتى:
- قۇرمەتتى شىڭعىس اعا! بۇل حاتتى سوناۋ موسكۆادا تۇراتىن ءبىر قازاق باۋىرىڭىز جازىپ وتىر. وتكەن جىلى "ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ" 13 اۆگۋستاعى سانىندا باسىلعان وسى گازەت تىلشىسىمەن بولعان اڭگىمەڭىزدى وقىعاننان كەيىن، سىزبەن قالايدا ءبىر تىلدەسكىم كەلگەن ەدى. بىراق، ءساتى تۇسپەگەن سوڭ قويعان بولاتىنمىن. دەكابردە الماتىدا ءجۇز بەرگەن اتىشۋلى وقيعا سول تىلەكتى قايتا جاڭعىرتىپ، وسى جولداردى جازۋعا سەبەپشى بولدى، - دەپ باستالادى ىنىلىك ىزەت تۇنىپ تۇرعان ءۇشبۋ حات. بۇدان ءارى ايتان ءنۇسىپحانۇلى نەگىزگى ماسەلەگە كوشىپ، ءوزىن تولعاندىرىپ جۇرگەن وتكىر پىكىرلەردى ورتاعا سالادى.
- اڭگىمە - وسى كەزدەسۋدە ءسىزدىڭ ۇلت ماسەلەسى تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىڭىز جايىندا. ءسىز قىرعىزداردى عانا ەمەس، قازاقتاردى دا قاتتى تولعاندىرىپ كەلە جاتقان اسا ماڭىزدى، اسا اكتۋالدى، اسا شەتىن ماسەلەنى قوزعادىڭىز. ۇلتتىق مادەنيەت بازاسىنىڭ السىرەۋى، ۇلتتىق ءتىلدىڭ جۇتاڭ تارتۋى قىرعىزستاندا قانداي بولسا، قازاقستاندا ودان ءبىر كەم ەمەس. سوڭعى جىلدارى بىرقاتار قازاق قالامگەرلەرى بۇل جونىنەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى دا. بىراق، ءدال سىزدەي وداقتىق تريبۋنادان وتكىر دە باتىل ايتقان ەشكىم بولمادى. كولگىرسىگەنىم ەمەس. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءسىز "شەكتەلگەن زونانىڭ" شەكاراسىن اتتادىڭىز. قىمس ەتكەندى "ۇلتشىلدىق" دەپ جازعىرىپ، وسىنى وزدەرىنە كاسىپ ەتىپ، نان تاۋىپ جەپ جۇرگەندەردى ولتىرە، سىنعا الدىڭىز. ال مۇنداي سىن عايىپ بولعالى قاشان؟ مەنىڭ بايقاۋىمشا، ول الدەنەشە ونداعان جىلداردىڭ ارعى جاعىندا جەرلەنگەن.
ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدى وقي وتىرىپ، ماعان مىنانداي ءبىر وي كەلگەن ەدى. "وسى ۇلت ماسەلەسىندە باسقاشا پىكىردەگىلەر بار ما؟ بار بولسا، ولار كىمدەر؟" دەپ سۇراۋ قويعان ەدىم وزىمە ءوزىم. ماسەلەن، ءسىز ايتقانداردىڭ كوبىسى - ادامدار ساناسىنا ۇزاق ۋاقىت بويى ورنىققان قاساڭ ۇعىمداردى بۇزاتىن باسقاشا پىكىرلەر. ايتماتوۆتىڭ اۋزىنان شىققان سوڭ جۇرت تا وسىلاي دەپ جورىعان ءتارىزدى. ال ەندى وسىنى باسقالارىمىز ايتساق، باسقاشا پىكىردەگىلەر ساناتىنان ورىن الار ما ەدىك؟! ءاي، كىم بىلەدى؟! "ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەس" دەيتىندى كاسىبىنە اينالدىرىپ العان اسىرە قىراعى جەلوكپەلەردىڭ دوداسىنا ءتۇسىپ كەتۋىمىز ابدەن مۇمكىن ەدى عوي.
"الماتى وقيعاسىنان" كەيىن، ورتالىق گازەتتەردە وسى وقيعاعا بايلانىستى بىرقاتار ماتەريالدار جاريالاندى. بۇل ماتەريالداردا، مەنىڭ ويىمشا، ماسەلە دۇرىس قويىلمادى. ولاردىڭ نەگىزىندە "ۇلتتار ىنتىماعىن جاقسارتۋ ءۇشىن تەك ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسۋ كەرەك" دەگەن سىڭارجاق تۇجىرىم جاتتى. سىزگە جولداپ وتىرعان مىنا ءبىر ماتەريالدى كپسس-ءتىڭ يانۆار پلەنۋمىنان ءبىراز بۇرىن دايىنداپ، "شوۆينيزممەن دە كۇرەسۋىمىز ءتيىس" دەگەن ويىمدى ايتۋىم مۇڭ-اق ەكەن، وزىممەن بىرگە ىستەپ جۇرگەن ورىس جولداستارىمنىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. ولاردىڭ ۇعىمىنشا، شوۆينيزم بۇدان 60-70 جىل بۇرىن اتى-زاتىمەن تىپ-تيپىل جويىلعان. سوندىقتان، ول ءبىر كەزەڭ تاريحتا بولىپ وتكەن قۇبىلىستار قاتارىندا عانا ەسكە الىناتىن كورىنەدى. ءوزىمنىڭ الگى پىكىرىمدى لەنيندىك قاعيدالارمەن دالەلدەۋگە تىرىسقان مەن، لەنينيزمدى جامىلىپ، ورىس حالقىن ورىنسىز كىنالاپ تۇرعان "ۇلتشىل" بولىپ كورىنگەنىم داۋسىز ەدى. باقىتىما قاراي، ارادا ون نەشە كۇن وتكەن سوڭ يانۆار پلەنۋمى ۇلتشىلدىقتىڭ دا، ءشوۆينيزمنىڭ دە كەز-كەلگەن كورىنىستەرىمەن كۇرەسۋگە شاقىردى. ءسويتىپ قىزمەتتەستەرمەن اراداعى تالاسىمىز ءپرينتسيپتى تۇردە شەشىلگەندەي بولدى.
مىنەكي، كورىپ وتىرسىز با، شىڭعىس اعا، ۇلت ماسەلەسىندە بىزدە باسقاشا پىكىر مويىندالعان ەمەس. ول اۆتوماتتى تۇردە ۇلتشىلعا جاتقىزىلىپ كەلدى. ولاي بولسا، ءبىز ەندى "وسى ۇلتشىلدىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە نارسە، ونىڭ ناقتىلى كورىنىستەرى قانداي؟" دەگەن سۇراقتارعا كەلىپ تىرەلەتىن سياقتىمىز. قازىر قازاقستاندا بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن ەمەس. بىزدە "ۇلتشىلدار" الاڭدا جۇرگەندە ۇستالدى. ال الاڭعا شىقپاعان سىزدەردە ونى قالاي تانيسىزدار؟ جيىرماسىنشى جىلدارداعى بايشىل ينتەلليگەنتسيانىڭ ۇراندارىن مالدانىپ جۇرگەندەر قازىر عوي، ارينە، جوق. وسى كۇنگى "ۇلتشىلداردىڭ" كوبى-اق سول ءوزىڭىز ايتقان پروبلەمالاردى كوتەرىپ، ءسوزىن ەشقايدا وتكىزە الماي، بايا-شايا بوپ جۇرگەندەر ەمەس پە ەكەن؟
قىرعىزداعى سياقتى قازاقتا دا ۇلت ماسەلەسىنىڭ وسى كۇنگى پروبلەمالارى ەڭ الدىمەن تىلگە بارىپ سايادى. ءبىر كەزدەگى شەشەن حالىق بولعان ءبىزدىڭ بۇل كۇندە ماقاۋ حالىققا اينالىپ بارا جاتقانىمىز ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. سوڭعى جىلدارى وسىنى تەرەڭ سەزىنگەن سىزدەر مەن بىزدەر، ء"تىل تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى" دەگەن پاتۋاعا كەلگەن سياقتىمىز. ەندەشە، ءتىلىمىزدى قايتىپ تۇزەيمىز؟ قۇرعاق ناسيحات، جارتىكەش شارالارمەن تۇزەي الامىز با؟ قيىن. ءبىز ماسەلەنىڭ كەلىپ شىعۋ تەك-توركىنىنە مۇقيات ۇڭىلسەك قانا ونىڭ قيىندىعىنا كوز جەتكىزە الامىز. مەنمۇندالاپ، كوزگە ۇرىپ تۇرعان فاكتىلەردى مويىنداتۋ وڭايعا تۇسپەي وتىرعاندا، "تەك-توركىنگە" ءۇڭىلۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ءداتى شىدايتىن شارۋا ەمەس. بىراق، شىندىقتى ايتەۋىر بىرەۋ ايتۋى كەرەك قوي.
وسى ارادا ساياساتكەر قوزعاعان ماسەلەنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا دا تولىقتاي جۇزەگە اسا قويماعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. العىشارت جاسالىنعان، زاڭ قابىلدانعان، مۇمكىندىك بار، بىراق ءوز تاراپىمىزدان ىنتا كەمشىن.
- مەنىڭ باعامداۋىمشا، ءىستىڭ توركىنى، سايىپ كەلگەندە، ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسىنا بارىپ تىرەلەدى. بايقايسىز با، ءسىز كوتەرگەن پروبلەمالار قىرعىز، قازاق ءتارىزدى ءوز رەسپۋبليكاسىندا ازشىلىققا اينالىپ قالعان حالىقتارعا وتە-موتە ءتان. حالىق سانى از بولعان سوڭ، ونىڭ جوعارعى جانە ماڭىزدى ورگاندارداعى وكىلدەرى دە از بولادى. مۇنداي جاعدايدا، "بارلىق ۇلتتارعا تەڭ مامىلە جاسايمىز!", "بارلىق ماسەلەلەردى وداقتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشەمىز!" دەگەن ۇراندارمەن رەسپۋبليكا ستاتۋسىن العان ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسىن السىرەتۋ، ءتىپتى ونى بۇتىندەي جوققا شىعارۋ وپ-وڭاي.
بۇل جەردە ماعان "سەندەرگە ءوزى، ادىلەتتىكتەن باسقا تاعى نە كەرەك؟" دەپ داۋ ايتاتىندار دا بار شىعار. ءيا، بىزگە كەرەگى - ادىلەتتىلىك. تەك ءسوز جۇزىندەگى ەمەس، ءىس جۇزىندەگى ادىلەتتىلىك. ءىس جۇزىندەگى ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. مۇنى ۆ.ي.لەنين عىلىمي تۇرعىدان مەيلىنشە ايقىن دالەلدەپ بەرگەن. ەگەر "بارىنە بىردەي مامىلە جاساۋ" پرينتسيپىمەن ادىلەتتىك، تەڭدىك ورنايتىن بولسا، وندا ورىس ەمەس حالىقتارعا اۆتونوميا، رەسپۋبليكا بەرۋدىڭ نە كەرەگى بار ەدى؟ پروۆينتسيالار مەن وبلىستارعا ءبولىپ الىپ، بارىنە بىردەي مامىلە جاساي بەرسە بولماس پا ەدى؟ وسىلايشا باسقارۋعا بولار ەدى. بىراق ولاي باسقارۋ ادىلەتتى سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە، ادىلەتسىز بولىپ شىعار ەدى. وندا ورىس ەمەس حالىقتار ەڭ قىمباتتى، ەڭ قاسيەتتى پراۆوسىنان - مەملەكەتتىلىگى پراۆوسىنان ايىرىلار ەدى.
شۇكىر، بىزدە ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسى جۇزەگە اسىرىلدى. بىراق مىنانداي جايتتى كورمەۋگە بولا ما؟ ءبىز ءستاليننىڭ تۇسىندا وتىز جىلداي، برەجنەۆتىڭ تۇسىندا جيىرما جىلداي كۋلت جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپپىز. كۋلت بولعان جەردە تولىققاندى دەموكراتيا ەشقاشان بولعان ەمەس. ال تولىققاندى دەموكراتيا بولماعان جەردە ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسى، شىن مانىندە، سالتانات قۇرا الا ما؟ بيۋروكراتتاردىڭ ادامداردىڭ قانشاما پراۆولارىن اياقاستى ەتكەنىن كورىپ وتىرمىز. سولاردىڭ ىشىندە ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسىن قۇرايتىن كومپونەنتتەر بولماۋى مۇمكىن ەمەس قوي؟ ءتىپتى، مۇنداي پراۆولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قۇرباندىققا شالىنارى دالەلدەۋدى كەرەك ەتە قويار ما ەكەن؟ ۆ.ي.لەنين: "كاپيتاليزمدى سوتسياليزمگە قايتا قۇرىپ، پرولەتاريات ۇلتتىق ەزۋدى تولىق جويۋعا مۇمكىندىك جاسايدى، "تەك - حالىقتىڭ "جاراتۋىنا" سايكەس، مەملەكەتتەردىڭ شەكارالارىن بەلگىلەۋگە دەيىن، ءبولىنىپ شىعۋعا، تولىق بوستاندىقتىڭ بولۋىنا دەيىن باراتىن سالادا دەموكراتيانى تولىق جۇرگىزگەن جاعدايدا عانا بۇل مۇمكىندىك شىندىققا اينالادى. وسىنىڭ نەگىزىندە، ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق ارازدىقتىڭ ءبارىن پراكتيكا جۇزىندە مۇلدەم جويۋ ءىسى كۇشەيەدى، ۇلتتاردىڭ جەدەلدەتىلگەن جاقىنداسۋى مەن بىرىگۋى جۇزەگە اسادى..." دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى.
ۆ.ي.لەنين تاعى دا: "ۇزاق ۋاقىت بويى ەزىلگەن ۇلتتىڭ جوعارى دارەجەدە ءوسىپ جەتىلگەن دەموكراتيالىق ءوزىن-ءوزى قادىرلەۋ سەزىمىن تەك كەشەگى ەزۋشىلەر قورلاماسا، وعان بارلىق جاعىنان، ونىڭ ىشىندە مەملەكەت قۇرىلىسىندا دا، ءىس جۇزىندە ء"وزىنىڭ" مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن دە تەك تەڭدىك بەرسە، وسى "مادەني جاردەم" بۋرجۋازيانىڭ ەزگىسىنەن ازات بولا باستاعان ەڭبەكشى بۇقارا ۇلكەن جانە الدىڭعى قاتارلى سوتسياليستىك ۇلتتارمەن وداقتاسۋعا، بىرىگۋگە بارلىق كۇشىن سالىپ ۇمتىلادى" دەگەن بولاتىن. شىنىن ايتقاندا، وسى عىلىمي تۇجىرىمدار جانىنا جاقپايتىن ورىس جولداستار بۇل كۇندە بارشىلىق. "الماتى وقيعاسىنا" بايلانىستى جارىسا جازعان جازعىشتاردىڭ لەنيننىڭ ۇلتتار قاتىناسى تۋرالى ايتقاندارىنان بىردە-ءبىر ءۇزىندى كەلتىرە الماعانى - وسىنىڭ ايقىن دالەلى.
جوعارىداعىلاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءوز رەسپۋبليكاسىندا ازشىلىققا اينالعان قىرعىز، قازاق حالىقتارىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسى سحولاستيكاعا ۇشىرادى دەگىم كەلەدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ءوز جەرىندە سان جاعىنان ۇلەسى از قازاق، قىرعىزداردىڭ مەملەكەتتىگى پراۆوسىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر زاڭ تارماقتارى قاجەت سياقتى. قىتايدا ارنايى زاڭ جاسالىپ، 1985 جىلى كۇشىنە ەندى. مىنا سىزگە جىبەرىپ وتىرعان ماقالاداعى وي-پىكىرلەردىڭ ءبىرسىپىراسى سول زاڭنىڭ نەگىزىندە الىندى (ماقالا اۆتورى - ۋلانفۋ - مونعول ۇلتىنان شىققان ادام، قكپ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ءىرى قوعام قايراتكەرى).
مۇنداي زاڭنىڭ كەرەك بولاتىن سەبەبى، ءوزىن-ءوزى بيلەۋدىڭ بەدەلىن كوتەرۋ قازىرگى كەزدە كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە دەپ بىلەم. ورىس حالقى جاعىنان بىزگە كورسەتىلگەن قۇرمەت ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى پراۆومىزعا - مەلەكەتتىك پراۆومىزعا - قاراتىلۋى ءتيىس. بىزبەن بولعان قارىم-قاتىناستىڭ قانداي ەكەنىن قالت جىبەرمەي، ولشەپ وتىراتىن "بارومەتر" ءدال وسى اراعا ورناتىلعان.
قۇرمەتتى شىڭعىس اعا! ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، مەملەكەتتىك پراۆو قۇرمەتتەلمەگەن جەردە قانداي سىيلاستىق بولۋى مۇمكىن؟ مۇنداي جاعدايدا ۇلتارالىق قاتىناستار: "سەن مەنى قۇرمەتتەۋگە، تۇسىنۋگە مىندەتتىسىڭ. ال مەن سەنى قۇرمەتتەۋگە، تۇسىنۋگە مىندەتتى ەمەسپىن" دەگەن تۇرعىدان قالىپتاسپاي ما؟ قىرعىز، قازاق ءتىلى مادەنيەتى توڭىرەگىندە پروبلەمالاردان وسىنداي مامىلەنىڭ سالقىنى سەزىلمەي مە؟
ۇلت ماسەلەسىنىڭ نەندەي ءبىر پروبلەماسىن ءسوز ەتە قالساق، بىزگە كوبىنە-كوپ: "...ولار وزدەرى قالامايدى" دەيتىن دالەلسىماق قارسى قويىلادى. "ولار وزدەرى بالالارىن قازاق بالاباقشاسىنا بەرگىسى كەلمەيدى، قازاق مەكتەبىندە وقىتقىسى كەلمەيدى. ولار وزدەرى قالادا تۇرعىسى كەلمەيدى. ولار وزدەرى جۇمىسشى بولعىسى كەلمەيدى", "ولار وزدەرى قازاق تىلىندە كىتاپتاردى المايدى", "ولار وزدەرى قازاق تەاترىنا بارمايدى", "ولار وزدەرى، ولار وزدەرى..." دەگەن بەتباقتىرماۋلار وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. يا، وسى دالەلسىماقتاردى مالدانىپ جۇگەندەردەن: "شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى بايقوڭىردان سامعاپ جاتقان عارىش كەمەلەرىنە قازاق ۇلتىنىڭ الىگە دەيىن نەگە مىنە الماي كەلەدى؟" دەپ سۇرار بولساڭىز، "ولار وزدەرى قالامايدى" دەپ جاۋاپ بەرەتىنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن.
ءبىر قاراعاندا، ولاردىڭ مۇنىسىندا شىندىق تا جوق ەمەس ءتارىزدى. كوپ جاعدايلاردا ءوزىمىزدىڭ باس تارتىپ جاتاتىنىمىز دا راس. الايدا، ادامداردى وسىنداي تارتىنشاقتىققا اپاراتىن بەلگىلى ءبىر اتموسفەرا ادەيى قالىپتاستىرىلعان جوق پا ەكەن؟ ايتالىق، ءدال وسى كەزدە، ءبىزدىڭ جاستارىمىز قالاعا كەلۋگە قۇلىقتى بولماسا، ولاردىڭ كوز الدىندا قالالىق بولام دەپ تىراشتانعان زامانداستارىنىڭ تۇتاس ءبىر تاۋقىمەتتى تاعدىرى تۇرا قالماي ما ەكەن؟ قازاق جىگىتى نەمەسە قىزى: "سول قالانى قويشى" قالادا بويداق بوپ 5-6 جىل جاتاقحانادا، وتباسىلى بولعان سوڭ 10-15 جىل پاتەردە سەرگەلدەڭ بوپ جۇرگەن ءبىر تانىسىن ەسكە المايدى دەي الامىز با؟
قازاق جاستارىنىڭ قالاماي بارا جاتقان ءبىر كاسىبى بار. ول - ءوزىنىڭ اتا كاسىبى - قوي باعۋ. انا ءبىر جىلدارى مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە شوپان بوپ كورگەنىم بار. بۇل كاسىپ وسى زاماننىڭ ەڭ ماشاقاتتى جۇمىسىنا اينالدى. سوعان قاراماستان، تابىسى دا ماردىمسىز. جاستاردى قوي باعۋعا تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن، سوڭعى ون جىل ىشىندە رەسپۋبليكادا نەندەي شارالار قولدانىلمادى دەسەڭىزشى؟! ءتىپتى، مەكتەپ بىتىرگەن قازاق بالالارىنا ءۇش جىلعا دەيىن اتتەستاتىن بەرمەي قويعان كەزدەر دە بولدى. ال ەندى وسى شارا ورىس جاستارىنا قولدانىلمادى. نەگە، "قوي باعۋ سەندەردىڭ اتا كاسىپتەرىڭ" دەيدى ولار بىزگە. سولاي-اق بولسىن. بىراق مىنانداي ەكسپەريمەنت جاساپ كورسە نە بولار ەدى؟ شوپاندارعا وسى كۇنى تولەنىپ جۇرگەن 120-150 سوم جالاقىنىڭ ورنىنا 500-800 سوم تولەپ، بەس جىلدان سوڭ ءبىر الەۋمەتتىك تەكسەرۋ جۇرگىزىلسە، قوي سوڭىندا جۇرگەندەردىڭ جارتىسى، ءتىپتى ودان دا كوبى ورىس اعايىندار بولىپ ۇلگىرەتىنىنە مەن ءشۇبالانباس ەدىم. سول كەزدە ولارعا: "جولداستار-اۋ، بۇل قازاقتىڭ اتا كاسىبى عوي" دەپ كورىڭىزشى، نە ايتار ەكەن؟! "اتا كاسىبىڭ بولسا بولعان شىعار، بىراق قازىر بۇل سوۆەتتىك كاسىپ قوي" دەر ەدى ولار بىزگە.
"الماتى وقيعاسىنا" بايلانىستى جارىسا شۋلاعان گازەتتەر، ەندى مىنە يانۆار پلەنۋمىنان كەيىن ساپ تىيىلدى. نەگە؟ سەبەبى الگى ۇلتشىلدىققا قارسى كرەست جورىعىنا اتتانعانداردىڭ پلەنۋم شەشىمىنەن سوڭ شوۆينيزم تۋرالى دا بىردەڭە ايتۋلارى كەرەك بولىپ وتىر. ال بۇعان ولار ءتىپتى دە دايىن ەمەس. الدا تاعى قانداي اۋەندەر ەستيمىز، ونى ۋاقىت كورسەتە جاتار. ال مەن قازىرشە سول باياعىداي ءبىر سەنىم، ءبىر كۇدىكپەن وتىرعانىمدى جاسىرعىم كەلمەيدى.
"ۇلتشىلدىققا" قارسى كۇرەستىڭ جەرىنە جەتە جۇرگىزىلەتىنىنە كامىل سەنەمىن. بارلىق اقپارات، بارلىق كۇش سوعان جۇمىلدىرىلعان. بۇل شەپتەگى شايقاسقا قۇلشىنا كىرىسەتىن ماماندار دا بارشىلىق. ولار بۇل سالاداعى مىندەتتەرىن اسىرا ورىنداماسا، ەشقاشان كەم سوقپايدى. ونى ءىس جۇزىندە كورسەتىپ تە جاتىر. ال شوۆينيزممەن كۇرەسكە كەلسەك، ونىڭ ويداعىداي جۇرگىزىلەتىنە كۇمانىم كوپ. شوۆينيزم كورىنىستەرىمەن دە كۇرەسۋ تۋرالى يانۆار پلەنۋمىندا ايتىلدى. بىراق بۇقارالىق ناسيحات وسىنداي دا ءبىر قاۋىپ بار ەكەنىن ءىس جۇزىندەگى فاكتىلەر ارقىلى مويىنداپ، وعان قارسى سوعىس جاريالاۋعا اسىعاتىن ەمەس. ەگەر شوۆينيستىك ءسوز-ارەكەتى ءۇشىن ەشكىم سىنعا الىنبايتىن، جازاعا تارتىلمايتىن بولسا، ونىمەن كۇرەسۋگە شاقىرعان ۇراننىڭ نەندەي قۇنى بولماق؟ ارينە، سىن، جازا دەگەندەر تۇپكى ماقسات ەمەستىگىن جاقسى بىلەمىز. بىراق ءىستىڭ لوگيكاسى بويىنشا، بۇدان باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە؟
قۇرمەتتى شىڭعىس اعا! مەن بۇل حاتتا تەك رەسمي ناسيحاتتىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقان جايتتارعا باسا كوڭىل اۋداردىم. ءسوز ەتكەن پروبلەمالاردى شەشۋدە قازاقتىڭ وزىنە قاتىستى جاعداياتتار دا از ەمەسىن، رۋشىلدىق، توعىشارلىق، مانساپقورلىق سىندى ىندەتتەردەن ارىلۋعا ءزارۋ بولىپ وتىرعان حالىق ەكەۋ بولسا - ءبىرى، بىرەۋ بولسا - ءوزى مەنىڭ ۇلتىم ەكەنىن بۇكىل جان-دۇنيەممەن كۇيزەلە وتىرىپ مويىندايمىن. ونىڭ بويىنداعى وسى كىناراتتاردان ارىلۋىنا شامام كەلگەنىنشە سەپتىگىم تيسە دەيمىن. قولعا قالام الدىرىپ، وزىڭىزگە وسى جولداردى جازۋعا ءماجبۇر ەتكەن دە سول جاۋاپكەرشىلىك سەزىمنىڭ ءامىرى. وسى شىن نيەتىمدى سىزگە سەزدىرە العان بولسام، مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك بولمايدى.
شىڭعىس اعا! ەگەر مەن دۇرىس تۇسىنگەن بولسام، ءسىز ماعان ۇلت ماسەلەسىنىڭ پروبلەمالارى حاقىندا قاتتى تولعانىپ، ۇلكەن ءبىر ويلاردىڭ سوڭىندا جۇرگەندەي كورىنەسىز. سول وي-پىكىرلەرىڭىزدىڭ كەمەلدەنە تۇسۋىنە زارەدەي بولسا دا سەپتىگى تيەر مە ەكەن دەگەن نيەتپەن وسى ماتەريالداردى جىبەرىپ وتىرمىن. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ەرتە مە، كەش پە، ۇلت ماسەلەسى حاقىندا ءبىر ۇلكەن ديسكۋسسيانىڭ بولارى داۋسىز. سوعان مەنىڭ دە وزىمشە كۇنى بۇرىن ىشتەي دايىندالىپ جۇرگەن جايىم بار. وزىڭىزگە جولداعان مىنا ەكى ماتەريالىما از دا بولسا پىكىر بىلدىرۋگە ۋاقىت تابا الساڭىز، قانداي جاقسى بولار ەدى. وسىنى سىزدەن كوپتەن-كوپ وتىنەمىن.
قۇرمەتپەن،
ايتان ءنۇسىپحانوۆ
(پسەۆدونيم: ايدار بازيلباەۆ)
موسكۆا قالاسى، 7 فەۆرال 1987 ج
ەسكەرتۋ: كەلتىرىلگەن تسيتاتالار ۆ.ي.لەنيننىڭ ء"وزىن-ءوزى بيلەۋ تۋرالى ديسكۋسسيانىڭ قورتىندىلارى" دەگەن ەڭبەگىنەن الىندى.
ايتان ءنۇسىپحانۇلى شىڭعىس ايتماتوۆقا وسى حاتپەن بىرگە شىڭجانداعى "مادەني رەۆوليۋتسيا" كەزىندە حاندىق ەمەس حالىقتاردىڭ قارسىلاسۋ قوزعالىسى تۋرالى جازىلعان ءوزىنىڭ "چەتىرە گودا ۆ حاوسە" دەپ اتالاتىن كىتابىن جانە قىتايداعى ىشكى مونعول اۆتونوميالى رايونىن ۇزاق جىلدار باسقارعان، قىتاي كومپارتياسى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، مونعول ۇلتىنان شىققان مەملەكەتتىك قايراتكەر ۋلانفۋدىڭ ۇلت ماسەلەسى تاقىرىبىنا جازعان كىتابىن دا جىبەرگەن كورىنەدى. وكىنىشكە وراي جاۋاپ بولماپتى. قسرو-داعى قازاق بىتكەننىڭ قاتاڭ باقىلاۋ استىنا الىنعان قيىن كەزەڭىندە اعامىزدىڭ ۇلت ماسەلەسىن كوتەرگەن حاتى شىقاڭا تيمەي، جول ورتادا قولدى بولىپ كەتۋى دە مۇمكىن.
جيىرما بەس جىل وتسە دە ءمانىن جوعالتپاعان، تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان وسىناۋ امانات حاتتى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. 1999 جىلى تىرلىك ساپارى شەكتەلگەن قالامگەردىڭ، ساياساتكەردىڭ جۇرتىنا دەگەن جۇرەك ءلۇپىلى ونىڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىنان ايقىن كورىنەدى.
جومارت يگىمان،
قازاقستان جازۋشىلار
وداعىنىڭ مۇشەسى.
«Baq.kz»
