(ديدار امانتايدىڭ «كوزiڭنەن اينالدىم» اڭگiمەسiن وقىعاندا تۋعان كەيبiر ويلار)

(ديدار امانتايدىڭ «كوزiڭنەن اينالدىم» اڭگiمەسiن وقىعاندا تۋعان كەيبiر ويلار)

وسى كۇنi ونەرگە قاتىستى ەسسەيستيكادا «شىعارماشىلىق بايان» («تۆورچەسكايا بيوگرافيا») دەگەن تەرمين ورنىقتى. ديدار امانتايدىڭ سوڭعى پروزاسىن وقىعاندا وسىنداي «بايان» ويعا ورالادى. بiراق، ديداردىڭ ەمەس. ايگiلi فرانتسۋز رەجيسسەرi جان ليۋك گوداردىڭ. گودار ماماندىعى بويىنشا ەتنوگراف ەكەن. تاعى بiر شەگiنiس. ەتنوگرافيا دەگەن كەيiن پايدا بولعان تەرمين. العاشىندا «حالىقتانۋ» («نارودوۆەدەنيە») دەگەن تاپ-تاماشا انىقتاما بولىپتى. الايدا، عىلىمي اۋلەت، مالiمەت جەتكiزۋشi جاي ادامداردان بiر سۇيەم بولسا دا بيiك تۇرۋعا تىرىساتىن ادەتi بويىنشا «ەتنوگرافيا» دەگەن «عىلىمدى» ويلاپ شىعارعان. وسىلايشا الەمدەگi حالىقتاردىڭ بiرەۋiن جوعارى، بiرەۋiن تومەن قوياتىن «عىلىمي جۇيە» پايدا بولعان. (البەتتە، بۇل كەيiننەن كەڭiنەن اڭگiمە بولاتىن تاقىرىپ. بۇل جەردە بiزدiكi وقىرمانعا تەك ەمەۋرiن بiلدiرۋ عانا). جان ليۋك گودار ەتنوگرافياعا قاتىستى توم-توم كiتاپ جازباپتى. بiراق، بiز ونى شىن مانiسiندەگi ەتنوگراف دەر ەدiك. بiر سوزiندە ول «ەتنوگرافيا، حالىقتىڭ وتكەنi مەن كەتكەنiن جيناپ، قاتتاپ قويعان قويما ەمەس، فولكلور ەمەس. وتكەنi مەن كەتكەنi, ول حالىقتىڭ، ال شىن مانiسiندە ادامنىڭ وتكەن زاماندا قالعان بۇگiنi, قازiرگiسi. ال شىندىعىندا وتكەن مەن كەتكەن - جوق، تەك ماڭگi بۇگiنگi عانا بار» دەگەندi ايتادى. ياعني، ول ءوزiنiڭ بۇكiل ونەرناماسىمەن كينەماتوگراف پەن ەتنوگرافيا، كينەماتوگراف پەن حالىقتانۋ، ادامتانۋ دەگەن بiر عانا كۇردەلi (مەيلi, تiپتi, ونەر بولسىن) قۇبىلىستىڭ ءتۇرلi قىرلارى ەكەنiن كورسەتكەن، دالەلدەگەن.

جان ليۋك گودار ەڭ اۋەلi كينوفابريكادا مونتاجەر بولعان، پاريجدە شىعاتىن «سينەما» جۋرنالىندا كينوسىنشى قىزمەتiن اتقارعان. كۇندەردiڭ كۇنiندە كينەماتوگرافتىڭ ونەرگە ەمەس، كەرiسiنشە، كوڭiل كوتەرۋدiڭ قۇرالىنا، ۋاقىت وتكiزۋدiڭ امالىنا اينالىپ بارا جاتقانىن بايقايدى. سودان سوڭ كاسسادا جينالعان جالاقىسىنا سول كينوفابريكادان بiر قول كامەراسىن ساتىپ الىپتى دا، قاقپادان شىعىپ، جولىندا كەزدەسكەندi تۇسiرە بەرiپتi.

جان ليۋك گودار ءوزiن «جاڭا تولقىننىڭ» پايعامبارى دارەجەسiنە جەتكiزگەن داڭقتى جولىن وسىلاي باستاعان دەسەدi.

سوۆەت زامانىندا بiزدiڭ كينوسىنشىلارىمىز بەن كينوتانۋشىلارىمىز قىرىنا العان، ەڭ كوپ سىنالعان شەت ەل رەجيسسەرi - وسى جان ليۋك گودار. «سوڭعى دەم»، «وزiنشە ءومiر ءسۇرۋ»، «كiشكەنتاي سولدات» فيلمدەرiنە قاتىستى سىنداردى وقىعاننىڭ ءوزi قىزىق. «رەجيسسەر پەسسيميست، بۋرجۋازيالىق دۇنيەدەگi تۇلعانىڭ قولىنان ەشتەڭەنiڭ كەلمەيتiندiگi, ونىڭ كۇرەسۋگە السiزدiگi»، ت.ت. ياعني، رەجيسسەر، مەنشiككە نەگiزدەلگەن، پايدا تابۋدى كوزدەگەن قوعامداردىڭ اراسىندا ۋاقىت الشاقتىعى، تاعى باسقا الشاقتىق بولعانىمەن، ادەت-سالت الشاقتىعى بولمايتىندىعىن كورسەتiپ وتىر.

مىسالعا، البەرتو موراۆيانىڭ رومانى بويىنشا تۇسiرگەن «جيرەنiش» (1963ج.) فيلمiندە گودار بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ، بۋرجۋازيالىق قاتىناستاردىڭ ادام بالاسىن قالاي ازدىرىپ توزدىراتىنىن وتە بيiك كوركەمدiك دەڭگەيدە كورسەتە بiلگەن. ونىڭ كەيiپكەرلەرi - وزدەرiن قوعامنان تىس قويعان، قاعىلعانسوعىلعان جاستار. ولار ءوزارا ءتۇرلi قاتىناسقا ءتۇسiپ، كونسپيراتسيالىق توپ بولىپ بiرiگiپ، قالىپتاسقان ءتارتiپتi وزگەرتۋگە ارەكەت جاسايدى. الايدا، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ارەكەتتەر اۋىر قىلمىستارعا ۇلاسادى. ياعني، كورiپ وتىرعانىڭىزداي، گوداردىڭ فيلمدەرiندەگi جاستار دۇنيەسi - سول قوعامنىڭ بۇكiل بولمىسىن سيممەتريالىق پرينتسيپپەن قايتالايتىن اينا iسپەتتi. كەيiننەن جاپون جازۋشىسى كەندزابۋرو وە ءوزiنiڭ «جانىمنىڭ تەرەڭiنە دەيiن شىم باتتىم» («وبيالي مەنيا ۆودى دو دۋشي موەي») اتتى رومانىندا وسى پرينتسيپتi ارى قاراي دامىتقان.

جان ليۋك گوداردىڭ، بولاشاقتا قانداي بەينەلەۋ داستۇرلەرiنە اپارارى بەلگiسiز «قاراپايىم» كينوبايانداۋ داعدىسىن سوۆەت سىنشىلارى «اگيتاتسيوننىە كينوليستوۆكي»، ياعني، كينو تiلiمەن «جازىلعان» ۇگiت-ناسيحات پاراقشالارى دەپ اتاپتى. (سەبەبi, ول، بۇل پاراقشالارىندا، بۋرجۋازيالىق قوعاممەن قاتار بiزدiڭ كوممۋنيستiك قوعامدى دا سىنايدى).

ەندi بiر سىنشى (بiزدiڭ سوۆەتتiك سىنشىمىز) بىلاي دەپ جازادى: «يدەيالىق جانە شىعارماشىلىق تىعىرىققا تiرەلگەن گودار بۇرىنعى، ءداستۇرلi كينوبايانداۋ مانەرiنە قايتىپ كەلمەك بولدى. الايدا، بۇدان كەيiنگi «ءبارi دە ويداعىداي» (1972ج.), «نومەر 2» (1975ج.), «قولىڭنان كەلسە قاشىپ قۇتىل» (1980ج.), «ىنتىزارلىق» (1982ج.) سىندى ەكسپەريمەنتالدىق فيلمدەرiندە رەجيسسەر ءوزiنiڭ ويعا العان ماقساتىنا جەتە المادى».

بiر قىزىعى، وسى «يدەيالىق جانە شىعارماشىلىق توقىراۋ» كەزەڭiندە گوداردىڭ «ونىڭ اتى كارمەن ەدi» فيلمi 1983 جىلى ۆەنەتسيالىق جىل سايىنعى بۇكiلالەمدiك كينوفەستيۆالدە باستى جۇلدەنi جەڭiپ الىپتى. سونداي-اق، ونىڭ وسى «توقىراۋ كەزەڭiندە» اشقان جاڭالىقتارى، كوركەمدiك تاسiلدەرi الەمدiك كينوونەرiنە ءالi كۇنگە دەيiن ءنار بەرiپ كەلە جاتىر. ول تاپقان مونتاجدىڭ جاڭا تۇرلەرiن كوپتەگەن رەجيسسەرلەر ءالi كۇنگە دەيiن پايدالانادى. پاۆيلوندىق دەكوراتسيانىڭ ورنىنا ناتۋرانى ءتۇسiرۋ، كوپ جەرلەردە ستاتسيونار كامەرانىڭ ورنىنا قول كامەراسىن پايدالانۋ، ديالوگتاردا كوشەنiڭ سلەنگi, جارگونى مەن «بيiك ادەبيەتتiڭ» شتامپتارىنىڭ قاتار قولدانىلۋى، ت.ت.، وسىنىڭ بارلىعى جاس گوداردىڭ قولدانىپ كورگەن تاسiلدەرi.

سونداي-اق، جان ليۋك گودار كينوفيلمدi ءتۇسiرۋ بارىسىندا وپەراتوردىڭ كەيدە رەجيسسەرگە تەڭگەرiلەتiنiن، ال كەيدە تiپتi رەجيسسەردەن ۇستەم شىعاتىنىن دا دالەلدەگەن.

وسىعان ۇقساس كەپ تۇرiكمەن رەجيسسەرi حودجاكۋلي نارليەۆتiڭ باسىندا بولعان. ح.نارليەۆ ءوز جولىن وپەراتور رەتiندە باستاپ، اقىر سوڭىندا رەجيسسەر دارەجەسiنە كوتەرiلدi. ونىڭ ەشقانداي ديالوگسىز تۇسiرiلگەن «كەلiن» فيلمi سوۆەتتiك قانا ەمەس، الەمدiك كينوكلاسسيكا دەپ اتاۋعا لايىق شىعارما.

ارينە، قازiر جان ليۋك گوداردىڭ شىعارمالارى كينومەكتەپتەردە وقۋلىق رەتiندە پايدالانىلاتىن كلاسسيكاعا، حرەستوماتياعا اينالدى، كينونىڭ تاريحىنا اينالدى. ونىڭ اشقان جاڭالىقتارى قازiرگi كامەرالارمەن، قازiرگi كومپيۋتەرلiك تەحنولوگيالار ارقىلى جاسالاتىن ادەپكi تاسiلدەرگە اينالدى. الايدا، گودار سول ەففەكتتەردi اشپاسا، بۇگiنگi مىنا تەحنولوگيالار قايدان كەلدi. ارينە، گوداردىڭ ورنىنا باسقا بiر گەني كەلەر ەدi, اشار ەدi. بiراق، بiز سول دۇنيەلەرمەن ... ءسال كەشiرەك قاۋىشار ەدiك.

وسى جەردە «كومپيۋتەرلiك تەحنولوگيالار» جايىندا، ول تەحنولوگيالاردىڭ كينو ونەرiنiڭ تاعدىرىنا قالاي اسەر ەتكەندiگi جايىندا بiر-ەكi اۋىز ءسوز. 7تكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ اياعى مەن 70-جىلدارىنىڭ باسىندا كەڭەس وداعىندا «ازات ەتۋ» («وسۆوبوجدەنيە») دەپ اتالاتىن ەپوپەيا ءتۇسiرiلدi. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستى شايقاستارىنىڭ جايىن ەكران ارقىلى بايان ەتكەن ەپوپەيا تۋرالى بiر رەجيسسەر قىلجاقتاپ «بۇل فيلمگە شامامەن سول ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شىعىنى كەتتi» دەگەن ەكەن. قۇرمەتتi وقىرمان، بۇل مىسقىلدىڭ استارىندا ۇلكەن شىندىق جاتىر. بۇعان كوزiڭiزدi جەتكiزۋ ءۇشiن، ءار كەزدە وقىعان ۇزiك-ۇزiك مالiمەتتەردi كەلتiرسەم جەتiپ جاتىر.

اتالعان فيلمنiڭ ستسەناريi بەكiتiلگەننەن كەيiن بۇكiل وداق كولەمiندە قىزۋ جۇمىس باستالعان. جوبالاۋشى-كونسترۋكتورلار ەسكi سىزۋ-چەرتەجدەردi قايتادان قاراپ وتىرىپ، 1940 جىلدارداعى نەمiس پەنەن بiزدiڭ اسكەري تەحنيكامىزدىڭ ماكەتتەرiن جاساعان. وسى ماكەتتەر بويىنشا ۆولگوگراد تراكتور زاۋىتى بiر جىل بويى نەمiستiڭ «تيگر»، «لەوپارد» تانكتەرiن، بiزدiڭ «ت-34» تانكتەرiمiزدi شىعارعان. ۇشاق جاسايتىن زاۋىتتار نەمiستiڭ «مەسسەرشميت» سياقتى تۇيعىن ۇشاقتارى مەن «يۋنكەرس» سياقتى اۋىر بومبالاۋشى ۇشاقتارىن، بiزدiڭ ءوزiمiزدiڭ، بiزگە كومەككە كەلگەن امەريكاندىق جانە اعىلشىن ۇشاقتارىن جاساعان. اسكەريلەر وسى قىرىق جىل بۇرىنعى ەسكi تەحنيكانى قايتادان جۇرگiزiپ ۇيرەنگەن. ونىڭ سىرتىندا نەمiس پەن كەڭەستiڭ تiگiلگەن اسكەري فورماسىندا، قايتادان جاسالعان اتىس قارۋىندا قيساپ جوق. فيلمگە بiرنەشە اسكەري وكرۋگتiڭ سولداتتارى قاتىسقان. بۇل فيلم كينوتەحنولوگيالاردىڭ كورiنiسi ەمەس. بۇل، بارلىعىن ومiردەگiدەي، دالiرەك ايتقاندا، شىن سوعىستاعىداي قىلىپ كورسەتۋ ءۇشiن قارجىنى اياماي توككەن كسرو-نىڭ ۇلانعايىر باي مەملەكەت بولعانىن عانا كورسەتەدi.

تاعى بiر مىسال. اۆراام لينكولننiڭ پرەزيدەنتتiگi كەزiندە امەريكاداعى قۇل يەلەنۋدi توقتاتۋ جونiندە زاڭ شىعارىلادى. الايدا، ماقتا مەن ازىق-تۇلiكتەن باستاپ امەريكانىڭ بۇكiل كەرەگiن ءوسiرiپ، ءوندiرiپ بەرiپ وتىرعان وڭتۇستiك شتاتتار بۇل زاڭدى مويىندامايدى. سونىمەن، ونەركاسiپتi دامىتقان سولتۇستiك پەن ەگiنشiلiكتi وركەندەتكەن وڭتۇستiكتiڭ اراسىنداعى ايگiلi سوعىس باستالادى. ارينە، وكiمەت پەن كەمەل قارۋلانعان سولتۇستiك ارمياسى جەڭەدi, بۇلعاقشىل وڭتۇستiكتi زاڭعا باعىندىرادى. امەريكا وسىلايشا قۇلدىقتى، قۇل يەلەنۋشiلiكتi جويىپ، دەموكراتيالىق ەلگە اينالادى، الەمدiك ۇستەمدiككە جەتكiزگەن داڭقتى جولعا تۇسەدi.

ايگiلi جازۋشى مارگارەت ميتچەللدiڭ «داۋىل سوققان تاعدىرلار» («ۋنەسەننىە ۆەتروم») رومانى وسى سوعىس جايلى. م.ميتچەللدiڭ ءوزi سول وڭتۇستiك شتاتتاردان شىققان، ءوز ولكەسiنiڭ پاتريوتى. كەيiننەن گولليۆۋد وسى رومان بويىنشا تاماشا فيلم تۇسiرگەن. قارتايىڭقىراپ قالعان جازۋشىنى ءتۇسiرۋ الاڭىنا الىپ كەلiپتi. سوندا جەر قايىسقان اسكەر مەن

قاپتاعان قارۋ-جاراقتى كورiپ تۇرىپ، مارگارەت ميتچەلل «بiزدiڭ اسكەرiمiز شىندىعىندا وسىنداي كوپ بولسا وڭتۇستiك جەڭەر ەدi» («ەسلي بى ۋ يۋگا بىلو ستولكو سولدات، مى بى پوبەديلي») دەگەن ەكەن. ارينە، بۇل دا تەحنولوگيانىڭ كورiنiسi ەمەس.

كومپيۋتەرلiك تەحنولوگيالار الەمدiك كينونىڭ تىنىسىن اشتى، ونى جاڭا، ادام ايتقىسىز بيiككە كوتەردi. مىسالعا، قيانكەسكi مايدان دالاسى ەندi مونيتوردا جاسالىنادى. وپ-وڭاي. مىسالعا، اسكەر بولىپ وينايتىن 500 ستاتيست، ينتەرنەتتە جىل سايىن جاڭارتىلىپ، جەتiلiپ وتىراتىن «ماسسيۆ» باعدارلاماسى ارقىلى سوناۋ كوكجيەككە دەيiن ساپ تۇزەپ تۇرعان الىپ ارمياعا اينالادى. بالكiم جارتى ميلليون، ال كەرەك بولسا بiر ميلليون نەمەسە ودان دا كوپ اسكەر.

مiنە، لۋكاس، سپيلبەرگ، كەمەرون سياقتى رەجيسسەرلەردiڭ اتىن شىعارعان، زور داڭققا جەتكiزگەن - وسى تسيفرلىق تەحنولوگيالار. ديدار امانتايدىڭ جاڭا اڭگiمەسiندە كينو ءتۇسiرۋدiڭ ەڭ سوڭعى تەحنولوگيالارى، ەڭ سوڭعى فورماتتار جiپكە تiزiلiپ ايتىلادى. الماتىنىڭ كوشەلەرiن ارالاپ، كوزiنە كورiنگەن ناتۋرانى كامەراعا تارتىپ الىپ كەلە جاتقان وپەراتور، وسى جوعارىدا ءوزiمiز اڭگiمە ەتكەن جاس گوداردى ەلەستەتەدi. اڭگiمەدەگi وپەراتور، العاشىندا، بەيبەرەكەت كليپ ءتۇسiرiپ كەلە جاتقان ادام سياقتى ەلەستەيدi. بiراق، بۇل الدامشى كورiنiس. پوستمودەرنيستiك كوللاجدا مىناداي پرينتسيپ بار. بۇرىنعى ادەبيەتتەن قانداي تسيتاتانى قيىپ الىپ، افوريزم رەتiندە پايدالانساڭىز - ول ەندi سiزدiكi جانە ... سiزدiكi ەمەس. جالپى ەشكiمدiكi ەمەس. نەگە دەسەڭiز، ونىڭ ەكi سەبەبi بار. بiرiنشiدەن، سiز «ح» دەگەن جازۋشىدان تسيتاتا الدىم دەپ ويلاساڭىز، «ح»-ڭ ءوزi ول تسيتاتانى باسقا بiرەۋدەن، ول تسيتاتانى كiمنەن العانىن بiلمەيتiن ... باسقا بiرەۋدەن العان. (كونە اراب پوەزياسىنداعى پلاگيات تەورياسى بويىنشا، اقىن، باسقا بiر اقىننىڭ ولەڭiن تۇتاستاي الىپ، ءوز مانەرiمەن وقىپ بەرسە، ول ولەڭ سونىڭ ولەڭiنە اينالادى ەكەن). ەكiنشiدەن، سiز قانداي جاڭالىق اشساڭىز دا، اشتىم دەپ ايتا المايسىز. سەبەبi, سiزدiڭ «اشقان» «جاڭالىعىڭىز» مiندەتتi تۇردە بۇرىنعى وتكەن اۆتورلاردىڭ ايتەۋiر بiرەۋiنەن تابىلادى. دەرريدا ايتىپتى: «قانداي دا بولماسىن تەكست - ول، سىرتىنداعى تىرناقشاسى الىنىپ تاستالعان تسيتاتا») دەپ. («ليۋبوي تەكست - ەتو راسكاۆىچەننايا تسيتاتا»).

ياعني، بۇكiل الەم ادەبيەتiن ۇلكەن بiر تسيتاتا دەپ الساڭىز، ديداردىڭ كەيiپكەرi وسى تسيتاتانىڭ iشiندە قاڭعىپ كەلە جاتقان ادام بولىپ شىعادى. كەشiرiڭiز، قاڭعىپ كەلە جاتقان كەيiپكەر بولىپ شىعادى. پوستمودەرنيستiك تەكستەن، مىسالى ديدار امانتايدىڭ اتالعان اڭگiمەسiنەن سيۋجەت iزدەمەي-اق قويعان ابزال. سەبەبi, سiزدiڭ iزدەگەن سيۋجەتiڭiز بۇل اڭگiمەدە جوق.

پسيحولوگيالىق موتيۆيروۆكا حح عاسىردىڭ باسىندا-اق جازۋشىلاردى جالىقتىرا باستاعان سياقتى. 60-جىلدارى امەريكانىڭ بiر ادەبي ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتi ءوزiنiڭ ۇستازىنا «دوستوەۆسكيدiڭ كەيiپكەرلەرi نەگە ەشقانداي سەبەپسiز، كەز-كەلگەن جەردە كەزدەسiپ، بiردەن الەمدiك پروبلەمالاردى تالقىلاي باستايدى؟» دەپ سۇراق قويىپتى. سوندا ۇستاز، مايتالمان ادەبيەتشi, ايتىپتى: «تۇپتەپ كەلگەندە، كەيiپكەرلەردiڭ قالاي كەزدەسكەنiنەن گورi, ولاردىڭ نەنi اڭگiمە قىلعاندىعى ماندiرەك ەمەس پە؟ پسيحولوگيالىق موتيۆيروۆكا، ول - بۇرىنعى مانەرلi ادەبيەتتەن قالعان، ال قازiر ەسكiرiپ، جازۋعا كەدەرگi كەلتiرiپ كەلە جاتقان ءتاسiل» دەپ.

ارينە، وقيعالى ەكشن-شىعارمالاردا پسيحولوگيالىق سەبەپ-سالدار ءتاسiلi ۇنەمi كەرەك. بiراق، بiز ححI عاسىردىڭ باسىندا قازاق جازۋشىسى جازعان (دالiرەك ايتقاندا، قۇراپ، مونتاجداپ شىعارعان) پوستمودەرنيستiك تەكستi اڭگiمە قىلىپ وتىرمىز عوي.

بiز جوعارىدا اڭگiمەنiڭ بەي-بەرەكەت تۇسiرiلگەن كليپ سياقتى ەكەنiن ايتتىق. البەتتە، بۇل بiر وقيعانىڭ توڭiرەگiنە قۇرىلاتىن، بەلگiلi بiر ويعا عانا جەتەلەپ اپاراتىن بايىرعى، ءداستۇرلi تەكستەردە تاربيەلەنگەن ادامنىڭ كوزiمەن قاراعاندا سولاي. كەيiپكەردiڭ، نەمەسە وپەراتوردىڭ الدەبiر دۋالعا كەلiپ، داربازانى اشۋى، سودان كەيiن كامەراعا تارتىلعان كورiنiستەر، كەنەتتەن پايدا بولعان سۋيتسيد تۋرالى تولعانىستار - بiر-بiرiمەن بايلانىسسىز ەپيزودتار سياقتى كورiنەدi.

ەندi ارى قاراي جۇرەمiز. مىناداي مىسال الايىق: « - مەن شارشادىم. Fمiر بiر-اق باعىتپەن بiر-اق مارتە جۇرەتiن اۆتوبۋس قۇرالپى، تالاي ادام جول-جونەكەي قاراۋىتقان ايالدامالاردان ءتۇسiپ قالدى. ولار قايدا كەتتi, الدە سول ايالدامالاردا تۇر ما ءالi, بiلمەيمiن، ايتەۋiر ءومiردiڭ ەندi سول ايالدامالارعا قايتىپ سوقپايتىنىن بiلەمiن. ناق وسى ءسات ءبارiن ساعىنامىن. مەن عانا. باسقا باسقانى ساعىنادى. سوندىقتان تiرi بولۋىڭ كەرەك. ەرتەڭ كiم ولاردى ساعىنادى، تەك مەن عانا».

« - نەسiنە اسىعاسىڭ، ەكەۋمiز دە ەرتەڭ ايالدامالاردىڭ بiرiندە قالامىز، مۇمكiن بiرگە، الدە - ەكi بولەك، بiر-بiرiنەن قاشىق، باعىت-باعدارىنان ايرىلعان قوس ايالدامادا. تاعدىردىڭ سالۋى، عۇمىردىڭ ءمانi, تiرشiلiكتiڭ مۇراتى، امال نەشiك، قازا».

بۇل ەكi ءۇزiندi العاشقى گرەك فيلالەتتەرiنiڭ (دانىشپاندىققا عاشىق كونە سوپىلار) تەكستەرiن ەلەستەتەدi. ال سودان كەيiنگi, سيۋجەت جايلى تولعانىستار فرانتسۋز سترۋكتۋراليستەرiنiڭ ماقالالارىن جاڭعىرتقانداي.

ەندi بiر مىسال: « - بiز قالالاردى الداعى عۇمىرىمىز ءۇشiن تۇرعىزامىز، بiراق ولار زيراتتار قۇساپ، سوڭىمىزدان قالىپ جاتادى. شاھاردا تازا بولمىس، تابيعي كەلبەت جوق، قولدان سومدالعان، تiرشiلiك اتاۋلىعا قارسى، ءولi قۇبىلىس، كەنت-رۋحاني كەڭiستiكتە مادەنيەتتi شەڭبەرلەپ اينالعان جاساندى سەرiك. قالا، زادى، قاشاندا تۇپنۇسقا ەمەس. ۇيلەر - العاشقى شىن قىستاۋلاردىڭ، تاس ۇڭگiرلەردiڭ كومەسكi بەينەسi, شالا كوشiرمەسi. شايىردىڭ جىرعا قوسقانى بەكەر، جالعان ماداق، ارزان اتاق، تاستاق كوشە، تەگiندە، ەسسiز قۇمارلىق، تويىمسىز ىنساپ، قاناعاتسىز اشكوزدiكتiڭ مەكەنi».

بۇل كەيدە ءداستۇرشiل (تراديتسيوناليست) عالىمداردىڭ، كەيدە رۋدولف شتاينەر سياقتى تەوسوفتاردىڭ قولىنان شىققان تەكستi ەلەستەتەتiن ءۇزiندi.

ودان سوڭ تۇيدەك-تۇيدەگiمەن كەلەتiن (نەمەسە iشتەي وقىلاتىن) جىراۋلاردىڭ ولەڭدەرi...

كامەرانىڭ وبەكتيۆi مەن سانانىڭ اعىسى، ايتىلعان نەمەسە ايتىلماي، iشكi مونولوگ كۇيiندە كەتەتiن سوزدەر، كەزدەيسوق كورiنiستەر... الايدا، سيۋجەتسiز شىعارما بولعاندىقتان وسى «كەزدەيسوق» دەگەن انىقتامانىڭ ءوزi دۇرىس ەمەس. سەبەبi, اتالعان اڭگiمەنiڭ ءوزi كiلەڭ كەزدەيسوق ەپيزودتاردان تۇراتىن ۇلكەن بiر كەزدەيسوقتىق.

ال ەندi وسى تەكستەگi بiر-بiرiمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق ەپيزودتاردىڭ باسىن بiرiكتiرiپ ۇستاپ تۇرعان نە؟ ول نارسە - بۇكiلالەمدiك بيبليوتەكا (حورحە لۋيس بورحەس). وسى اڭگiمەدە اڭگiمە ەتiلەتiن كەزدەيسوق تاقىرىپتىڭ بiردە-بiرەۋi كەزدەيسوق ەمەس. وسىندا ايتىلعاننىڭ بارلىعى بۇكiلالەمدiك بيبليوتەكانىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىندا تۇرعان، قيساپسىز قويمالارىندا ساقتاۋلى جاتقان تەكستەر. پوستمودەرنيستiك تەكستكە كەلگەندە اۆتوردىڭ شەبەرلiگi جايىندا ايتۋدىڭ ءوزi ابەستiك. سەبەبi, پوستمودەرنيزم، شەبەرلiكتiڭ ءوزiن جوققا شىعارادى. سوندىقتان، اۆتوردىڭ شەبەرلiگi دەپ ەمەس، وقىرمان رەتiندە ءوزiمنiڭ بايقاعانىم دەپ ايتايىن.

مىناداي مىسال: «... كوزiنە ءسۇيiر تۇمسىق ىقشام تورعاي iلiكتi. جۇپىنى قۇس شارباقشادا قونىپ وتىر. تەز قوزعالىپ، شالت قيمىلدايدى. ۇشىپ تومەن ءتۇستi دە، ناننىڭ قيقىمىن، كۇنباعىستىڭ ءدانiن تەرiپ كەتتi... Iشiندە قيمىل-ارەكەت ءجۇرiپ جاتقان Red One وبەكتيۆi قاھارماننىڭ شاعىن بەينەسiن Medium Long Shot مولشەرiندە ءتۇسiردi».

وسى جەردەگi «قاھارماننىڭ شاعىن بەينەسi» جۇرەكتi ەلجiرەتەدi. ويتكەنi, پوستمودەرنيزم «جوعارى-تومەن»، «ارتىق-كەم» دەگەندi بiلمەيدi. بۇل دۇنيەدە نە بار - سونىڭ ءبارi بiر-بiرiنە تەڭ پرەزۋمپتسيالار. سول سەبەپتi كiشكەنتاي تورعاي دا - قاھارمان.

البەتتە، بۇل اڭگiمەنi ءداستۇرلi ادەبيەت اڭعارىندا دا تالداۋعا بولادى. مىسالى، كوبو ابەنىڭ «جويىلعان كارتا» («سوججەننايا كارتا») اتتى رومانى بار. الدەبiر دەتەكتيۆ، جوعالىپ كەتكەن بiر ادامدى iزدەپ بۇكiل قالانى ارالاپ شىعادى. اتالعان ادامدى ەشكiم بiلمەيدi, ياعني، ول ادام ەشكiمنiڭ ەسiندە قالماعان. رومان «ادامدار بiر-بiرiنە نازار اۋدارماي ءومiر سۇرەدi, سول سەبەپتi ەشكiم ەشكiمنiڭ ەسiندە قالمايدى» دەگەن يدەياعا قۇرىلعان. بۇل روماندى وقىپ وتىرعاندا دا، دەتەكتيۆكە ەرiپ وتىرىپ، بiر-بiرiنە بايلانىسى جوق كوپتەگەن ەپيزودتاردان وتەسiز.

الايدا، بۇل، بەلگiلi بiر كوركەمدiك ماعىنانى كوزدەگەن، قالاي بولعاندا دا سيۋجەتتiك شىعارما. ال، ديدار امانتايدىڭ اڭگiمەسi, ارينە، ونداي تالداۋعا كونبەيدi.

ەندi رەتسەنزيانىڭ نەگە قامرىقتى ەكەنiنە كەلەيiك. قازiرگi قازاق ادەبيەتiنiڭ بەينەلەۋ تiلiنiڭ ەسكiرگەنiن العاش ايتقان اسقار سۇلەيمەنوۆ ەدi. 1979 جىلى بiر كەزدەسۋ كەزiندە زالدا وتىرعان وقىرمانداردىڭ بiرi «اعا، سiز بەينەلەۋدiڭ تiلi ەسكiردi دەگەندi قانداي ماعىنادا ايتتىڭىز؟» دەپ سۇراق قويىپ ەدi. سوندا اسەكەڭ ءسال ويلانىپ بارىپ، «مىسالى، مەن، بiر رومان نە پوۆەستi كونە تۇركi تiلiندە جازسام تۇسiنەر مە ەدiڭiزدەر؟» دەدi. وتىرعاندار كۇلدi. «مiنە، بەينەلەۋدiڭ تiلi ەسكiردi دەگەندi مەن وسىنداي ماعىنادا ايتىپ ەدiم» دەدi اسەكەڭ.

ارينە، اسەكەڭ ول كەزدە كوپ نارسەنi اشىپ ايتا المايتىن ەدi. كەيiننەن كەڭەستiك جۇيە كۇيرەگەندە بiراز ويلارىن رياسىز ايتقان.

«بiزدiڭ بەينەلەۋ تiلiمiزدiڭ، جارلىقتاردىڭ كوركەمدەلگەن ءتۇرi ەكەنiن ونەر ادامدارىنىڭ كوبi تۇسiنبەيدi. ناعىز ادەبيەتتە، ناعىز ونەردە كۇمان بولۋى كەرەك. ادام وسى كۇماندانا بiلۋiمەن - ادام. ال، جۇمباقتىڭ بارلىعىن شەشiپ تاستاعان، ەشتەڭەگە كۇماندانبايتىن ادەبيەت - ولگەن ادەبيەت» دەگەن ەدi اسەكەڭ. مiنە، بiزدiڭ تiلiمiز، بۇرىنعى زارداپتاردان قولدان كەلگەنشە ارىلۋعا تىرىسقان ەسكi تiل. بiز «تەمiر پەردەنiڭ» بەرگi جاعىندا تۋىپ وستiك. ال، سول «تەمiر پەردە» قۇلاعاندا بiز وقيتىنىمىزدى وقىپ، ەسەيiپ، قالىپتاسىپ بولعان ەدi. ارينە، پەردەنiڭ ار جاعىنداعى دۇنيەمەن قاۋىشتىق، كەرەگiمiزدi الدىق. بۇدان كەيiن دە كەرەگiمiزدi تابامىز، الامىز. بiراق، بiز سول پەردەنiڭ ار جاعىنداعى قۇپيا، جۇمباق دۇنيەگە وتكەندە، بويىمىزداعى جاستىق الاۋ، مۇعجيزاعا دەگەن قۇشتارلىق باياعىدا ولگەن. بارلىعىن ەستيار سۋىق اقىلمەن قابىلدادىق.

مiنە، وسى رەتسەنزيانى جازارداعى كوكiرەگiمدەگi نەگiزگi وي وسى ەدi. ديدار امانتاي جانە ونىڭ وسكەلەڭ زامانداستارىن، بۇل تاراپتا، ۋىزعا جارىپ وسكەن ۇرپاق دەر ەدiم. بارلىعىن دەر كەزiندە كوردi, دەر كەزiندە وقىدى.

ارينە، الەمدiك ونەردiڭ، الەم ادەبيەتiنiڭ تاريحى پوستمودەرنيزممەن اياقتالمايدى. پوستمودەرنيزمنiڭ ءوزi بۇگiندە ەسكiرگەن ءتاسiل بولىپ سانالادى. قازiر الەم ونەرiنiڭ، الەم ادەبيەتiنiڭ ستيلi - پوليستيليستيكا. كوپستيلدiلiك. ياعني، بارلىعىمىزعا ورىن بار. سوندىقتان، بiزدiڭ جازۋ مانەرiمiز دە بەلگiلi بiر كونتينگەنت وقىرماننىڭ كەرەگiنە جاراپ جاتىر. بۇكiل-الەمدiك بيبليوتەكادا مىڭ ءتۇرلi وقىرمان كiتاپ وقىپ وتىر. قالامىمىز قولىمىزدان تۇسكەنشە جازامىز. تەك مەنiڭ ايتايىن دەگەنiم باسقا ەدi. بiزدiڭ ادەبيەت سىنىمىز، جالپى قازاقتىڭ ارتكريتيكاسى ەسەيۋ كەرەك. ەندiگi زاماننىڭ سىنى كەسiپ-پiشiپ پiكiر ايتۋ ەمەس، كەرiسiنشە، دۇنيەدە ستيحيالى تۇردە تۋىپ جاتقان كوركەمدiك قۇبىلىستاردى قولدان كەلگەنشە ءتۇسiندiرۋ ەكەنiن ءتۇسiنۋ كەرەك.

ديدار امانتاي يننوۆاتسيالىق جاڭاشىل جازۋشى. ونى تۇسiنۋگە تىرىسۋ كەرەك. سوندا، الدىڭىزدان بۇرىن بەيمالiم بولعان مۇلدەم باسقا دۇنيە اشىلادى.

ادەبي سىن - كوركەم ادەبيەتتiڭ اكەسi ەمەس، ارiپتەسi بولۋى كەرەك. وسىنى ايتۋ ءۇشiن قولعا قالام الىپ، وسى شاعىن لەبiزدi وقىرمانعا جولداپ ەدiك.

ر.S. كiم بiلەدi, ديداردىڭ وسى اتالعان اڭگiمەسiندەگi وپەراتور كەيiن رەجيسسەرگە اينالىپ، بiزدiڭ كوزiمiزشە تۇسiرگەن ەپيزودتاردان ۇلتتىڭ مەرەيiن اسىراتىن تاماشا بiر فيلم، قازاقتىڭ فيلمiن سومداپ شىعارار.

«Abai.kz»