2013 جىلى ورتالىق ازيا قاقتىعىستاردىڭ وشاعىنا اينالادى دەپ الەم ساراپشىلارى جارىسىپ جازىپ جاتىر. مىسالىعا حالىقارالىق داعدارىس توبى كوپتەگەن سەبەپتەردى العا تارتا وتىرىپ، الەمدەگى قاقتىعىستار وشاعىنىڭ العاشقى وندىعىنا ورتالىق ازيانى ەنگىزىپتى. رەسەي مەن اقش-تىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرى دە ورتالىق ازيادا سۋ، شەكارا توڭىرەگىندە قاقتىعىستار ورىن الادى دەپ بولجام جاساۋدا. ارينە بولجامدارىن قۇداي تەرىس قابىل ەتكەي دەيمىز. دەسەك تە، قۇداي ساقتانساڭ ساقتايمىن دەگەن عوي. ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن دا جوققا شىعارا المايمىن. وسىعان بايلانىستى ورتالىق ازيانىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ بيىلعى ىشكى-سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەرىنە باسقاشا قىرىنان قىسقاشا عانا توقتالسام.

2013 جىلى ورتالىق ازيا قاقتىعىستاردىڭ وشاعىنا اينالادى دەپ الەم ساراپشىلارى جارىسىپ جازىپ جاتىر. مىسالىعا حالىقارالىق داعدارىس توبى كوپتەگەن سەبەپتەردى العا تارتا وتىرىپ، الەمدەگى قاقتىعىستار وشاعىنىڭ العاشقى وندىعىنا ورتالىق ازيانى ەنگىزىپتى. رەسەي مەن اقش-تىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرى دە ورتالىق ازيادا سۋ، شەكارا توڭىرەگىندە قاقتىعىستار ورىن الادى دەپ بولجام جاساۋدا. ارينە بولجامدارىن قۇداي تەرىس قابىل ەتكەي دەيمىز. دەسەك تە، قۇداي ساقتانساڭ ساقتايمىن دەگەن عوي. ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن دا جوققا شىعارا المايمىن. وسىعان بايلانىستى ورتالىق ازيانىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ بيىلعى ىشكى-سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەرىنە باسقاشا قىرىنان قىسقاشا عانا توقتالسام.

الەمدى بولىسكە سالىپ جاتقان الىپ كۇشتەردىڭ تەك مۇسىلمان حالىقتارىنا عانا شەتىنەن بۇلىك سالىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، ساراپشىلاردىڭ بولجامى ودان سايىن قۋات الا تۇسەرى انىق. ودان قالدى قارقىن الىپ كەلە جاتقان ەۋرازيالىق ينتەگراتسياعا قارسى اقش-تىڭ دا قارسىلىعى كۇشەيىپ بارادى. قاي كۇش بولماسىن ءوزىنىڭ بۇلىك سالۋ ارەكەتتەرىن «ازات ەتۋشى» نە «قۇتقارۋشى» اتتارىمەن بۇركەمەلەيتىنى ءسوزسىز. ۆەتنام سوعىسى تۋرالى گولليۆۋدتىق فيلمدەر ەستەرىڭىزدە بولار، كورىپ وتىرعان ادام ۆەتنامدىقتاردى اياماي ولتىرسە ەكەن دەپ وتىرادى. قىناداي قىرىلىپ جاتقان ۆەتنامدىقتارعا اشىماعان جان، ءبىر امەريكاندىق ولسە جىلاۋعا دەيىن بارادى. ناتيجەسىندە ۆەتنامدىقتار قۇبىجىقتار، امەريكاندىقتار ازات ەتۋشىلەر. رەسەيدىڭ شەشەنستان سوعىسى تۋرالى ۇگىت ناسيحاتتارى دا وسى سارىندا. تەرروريست ەل، يادرولىق بومباسىمەن الەمگە قاۋىپ ءتوندىرۋشى ەل دەگەن جەلەۋلەرمەن اۋعانستان مەن يراكتىڭ تاس تالقانىن شىعاردى. ءتۇرلى قاقتىعىس، توڭكەرىستەرمەن اراب ەلدەرىن قالپاقپەن ءبىر-اق ۇرىپ الدى. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە وزگە ەلدىڭ جەرىن باسىپ الىپ جاتقان يزرايل اسكەرلەرى وتانىن قورعاۋ ءۇشىن سوعىسىپ جاتقانىنا ەشقانداي ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ەڭ سوراقىسى قانشاما جىلدار بويى ۇزدىكسىز قارۋسىز حالىقتى ءولتىرىپ كەلە جاتقانىن الەم حالقى كورىپ وتىرسا دا شارا قولدانباۋىندا. سوندا بۇل جەردە كىم وتانىن قورعاپ جاتىر؟ الەمدە بولىپ جاتقان وسىنداي ادىلەتسىزدىكتەردەن كەيىن ورتالىق ازياعا ءتۇرلى بەتپەردەلەر كيىپ، باسىپ كىرىپ جاتسا تاڭ قالۋعا بولمايدى.

جالپى ورتالىق ازياعا سىرتتان كەلەتىن قاۋىپتەن گورى ىشكى قاۋپى، ىشكى پروبلەما الدەقايدا قاۋىپتى. ءوزارا قارىم قاتىناستارى قۋراپ تۇرعان شوپتەي سەزىلەدى. اسىرەسە وزبەكستان مەن تاجىكستان، وزبەكستان مەن قىرعىزستان ارالارى. وسى ءۇش ەلدىڭ اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتانۋ مۇمكىندىگى باسىم. اتالعان قاۋىپتى جىلدىڭ العاشقى اپتاسىندا-اق، وزبەك-قىرعىز شەكاراسىندا قاقتىعىس بولىپ ۇلگەردى. بۇل ساراپشىلار بولجامىنىڭ شىندىققا جاناساتىندىعىن سەزدىرەدى. ەگەر دە وسى جەردە تاراپتار ءبىر ءبىرىن ايىپتاپ جاتقان ەسكەرسەك، پروبلەمالاردىڭ ۇزاققا سوزىلاتىندىعىنان، ۋشىعا تۇسپەسە باسىلمايتىنىنان حابار بەرەدى جانە بۇنى جەرگىلىكتى حالىق تا، بيلىك تە، ساراپشىلار دا، بارلىق تاراپ ءبىلىپ وتىر. مىنە، وسىنىسى ءۇشىن دە، ياعني ورتالىق ازياداعى كەز كەلگەن قاقتىعىستىڭ قاۋىپتى تۇسى، ءبىر باستالسا سوڭى ۇزاققا سوزىلىپ كەتەتىندىگىندە. سەبەبى تۋىستىق بايلانىسى مىقتى دامىعان حالىقتىڭ ءبىر وكىلىن ءولتىرۋ، سونىڭ بارلىق تۋىستارىن ولتىرۋمەن تەڭ، تۋىستارىنىڭ ءبارىن ءولتىرۋ ءبىر ۇلتتى ولتىرۋمەن تەڭ. ياعني قارسى جاقتىڭ ءبىر ازاماتىن ولتىرسەڭىز، ونىڭ تۋىستارىنىڭ ءبارى سىزگە جاۋ بولادى. قانعا قان قايتارا الماۋدى ار ساناعان ۇلتتار اراسىندا قان توگىلسە ارتى ۇزاققا سوزىلارى وسىدان...

مەنىڭ ويىمشا سىرتقى كۇشتەر الدىمەن ورتالىق ازياداعى حالىقتاردى سوعىسقا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايىنداپ جاتقان سياقتى كورىنەدى. ءبىز كوبىنەسە وسى فاكتوردى ۇمىت قالدىرا بەرەمىز. مىسالىعا ورتالىق ازيا عانا ەمەس جالپى ارتتا قالعان ەلدەر اراسىندا جالعان ءپاتريوتيزمدى، ءناتسيوناليزمدى شەكتەن تىس ناسيحاتتاۋدىڭ قاۋىپتى ءتۇرى قالىپتاسىپ كەلەدى. ارينە مۇنداي قۇرعاق نە جالاڭ سەزىمدەر ارقىلى مادەنيەتى جوعارى، دامىعان ەلدەردىڭ حالىقتارىن يلاندىرا الماسى انىق. بۇل سەزىمدەردى ارامىزدا ناسيحاتتاۋدىڭ شەكتەن شىققاندىعى نەمەسە سانامىزدى جاۋلاعانى سونشا، بۇل جولدا ادامداردى قىرىپ جويۋدى ەرلىككە بالاپ كەتتى. وتاندى قورعاۋ دەگەن جەلەۋمەن ادام ءولتىرۋدىڭ وپ وڭاي ەكەنىن، لاززاتپەن ءولتىرىپ، ءتىپتى كورىپ وتىرعان ادامدا قارسى تاراپتىڭ ادامىن ولتىرسە جەڭىلدەپ قالاتىن، راحاتتانىپ قالاتىن سەزىم قالىپتاستىردى. تاريحتا ەشقانداي ەل ءوزىن باسقىنشى رەتىندە كورسەتكەن نە ناسيحاتتاعان ەمەس. بارلىعى وتان قورعاۋ ۇرانىمەن سوعىسقان. ناسيحاتتىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق شىن مانىندە قايسىسىنىڭ وتانىن قورعاپ جاتقانىن اجىراتۋ قيىنعا سوعىپ بارادى. قارقىن العان وسى تەندەنتسيانىڭ سوڭى ارتتا قالعان ەلدەردى قىرعىنعا ۇشىراتۋى مۇمكىن. سەبەبى بارلىعى وتانىن نە ۇلتىن قورعاۋ سەزىمىمەن ءبىر-ءبىرىن قىرىپ سالۋعا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايىن. ورتالىق ازياداعى ەلدەردىڭ شەكارالارىنان ءجيى وتسەڭىز اتالعان پسيحولوگيالىق جاعدايعا كۋا بولاسىز. ياعني ءبىر ءبىرىن اتىپ تاستاۋعا دايىن تاراپتاردى بايقايسىز. سوندىقتان دا ارالارىندا ءجيى قاقتىعىستار بولىپ جاتىر.

بۇل سەزىمدەردىڭ بارلىعى، ادامداردى ءولتىرۋدى مورالدىق تۇرعىدان اقتاۋدىڭ جولدارى دەپ بىلەمىن. ماقسات ادامدار ءتۇرلى سەزىمدەردىڭ جەتەگىندە ءبىر-ءبىرىن اياۋسىز ولتىرە بەرسە، قارۋ جاراقتىڭ ساۋداسى توقتاماسا. مىسالىعا، الىسقا بارماي-اق، ارامىزدا وزگە ەلدىڭ اسكەري باسقىنشىلىعىنا اتسالىسقان ازاماتتار بار. وتانىن قورعاۋشى ەلدىڭ ادامدارىن ءولتىرىپ كەلگەندى اسپەتتەپ، مەكتەپتە بالالاردىڭ الدىنا اپارىپ باتىر رەتىندە ناسيحاتتاعانىمىز قانشالىقتى ادامگەرشىلىككە نە گۋمانيزمگە تۋرا كەلەدى؟ بۇل جەردە كىم وتانىن قورعاۋشى؟ ەرتەڭ ءبىزدىڭ ەلگە باسىپ كىرۋشى ەلدىڭ اسكەرىن وسىلاي ناسيحاتتاپ جاتسا قانشالىقتى ادىلەتتى؟ بۇنىڭ ءبارى، جاڭساق تۇسىنىكتەر مەن سەزىمدەردىڭ سانامىزدى تەرەڭىنەن ۋلاعانىنىڭ كورىنىسى.

ورتالىق ازيادا وتاندى قورعاۋ جەلەۋى اسكەردىڭ ەڭ تومەنگى ساتىلارىنا دەيىن دەرت رەتىندە جايىلعاندىعىنىڭ تاعى باسقا قىرىن ايتا كەتكەن ءجون. ول، اسكەرلەردى جەكە مۇددەگە پايدالانۋ. اسكەرلەردى بىرەۋدىڭ بيزنەسىن قورعاۋعا، جەكە مۇددەسىن قورعاۋعا، ءتىپتى وگورود ەككىزىپ، بىرەۋلەردىڭ بيزنەسىن گۇلدەندىرۋگە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ساتتەر ەندىگى جاسىرىن ەمەس. كولەڭكە بيزنەستەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا قايتىس بولسا، ونى بۇركەمەلەپ وتان جولىندا قايتىس بولدى دەپ ناسيحاتتاعان كەزدەردە بولدى. قازىر اسكەردەگى بارلىق ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءتۇبىن قازبالاساڭىز بيزنەسكە كەلىپ تىرەلەدى. ال مۇنداي جاعدايدا وتاننىڭ بيزنەسكە، ساۋداعا سالىنىپ كەتۋ قاۋىپتىلىگى كۇشەيەدى. ءبىز، قازاقتار قانشا جەردەن ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ سوعىسقۇمار ەمەستىگىن، باسقا دا سەبەپتەردى ايتىپ سوعىستىڭ اۋلى بىزدەن الىس دەگەنىمىزبەن اقشانىڭ الدىندا بۇنىڭ بارلىعى ىسكە العىسىز بولىپ قالادى. قازىر اقشانىڭ قۇدىرەتتىلىگى، داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان زامان. ءتۇبى سوعىستىڭ بيزنەس ەكەنىن مويىندايتىن كەز كەلەدى.

وسىنداي ۇلكەن ويىنداردىڭ، بيزنەستەردىڭ، جەرىنىڭ استى-ءۇستى بايلىققا تولى قازاقستاندى اينالىپ وتپەسى بەلگىلى. ناركوبيزنەستەن باستاپ، باسقا ءتۇرلى كولەڭكە بيزنەستەردىڭ قازاقستاننىڭ ۇستىنەن جول سالعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر بار. مىسالىعا، رەسەيدىڭ قازاقستاننان كەلىپ جاتقان تاۋارلارى اراسىنان توننالاپ ناركوتيكتىك تاۋارلاردى تاركىلەپ جاتقاندىعى، سوڭعى بەس جىلدا كولەڭكە بيزنەستىڭ بىرنەشە ميلليارد دوللاردان اسقانى تۋرالى رەسمي مالىمەتتەر ءسوزىمدى  قۋاتتاي تۇسەدى. بالكىم وسى پروبلەمالاردىڭ اسەرى بولار نەمەسە ايتەۋىر ءبىر كولەڭكە كۇشتىڭ سالدارىنان وتكەن جىلى شەكارامىزدى قارا بۇلتتار ءبىراز تورۋىلداعانى ەستە. ال ەندى سول قارا بۇلتتاردىڭ ەندى بيىل شەكارامىزدان ءوتۋ ىقتيمالدىعى دا جوق ەمەس.

بۇعان قوسا، سىرتتان ءبىر قاۋىپ قاتەر كۇتىپ، شەكارانى قىمتاۋدان گورى ىشكى قاۋىپ قاتەرلەردىڭ ءرولىن ايتا كەتكەن ءجون. ىشكى قاۋىپتەردىڭ الدىندا ەتنيكالىق جانجال مەن تەرروريزم الدىمەن اتالادى. ءبىز سياقتى ءالى مەملەكەتتىلىك ساناسى قالىپتاسپاعان قوعامدا ەتنيكالىق جانجال تەز تۇتانارى ءسوزسىز. مىسالىعا، بىزدە ۇيعىر، شەشەن، ازەربايجان، ورىس ءۇشىن الدىمەن ءوز ۇلتتىق مۇددەسىن قازاقستاننان جوعارى قويادى. وتكەن جىلى بەلەڭ العان تەراكتىلەردىڭ بيىل بولماۋىنا كەپىلدىك تاعى جوق. مەنىڭ ويىمشا بيىل، وتكەن جىلعى تەرروريزم سياقتى قاۋىپ-قاتەرلەردەن گورى الەۋمەتتىك ارازدىق، قاقتىعىستاردىڭ قاۋپى كۇشتىرەك سياقتى كورىنەدى. باسەكەگە قابىلەتسىز ەكونوميكامىزدىڭ، كەدەندىك وداقتىڭ ەندى بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان زاردابى بيىل كۇشەيىپ، باعالاردىڭ ءوسۋى مەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن ۋشىقتىرۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە جىل باستالماي جاتىپ ءتۇرلى سالالارداعى باعالاردىڭ وسەتىندىگى تۋرالى حابار تاراپ تا ۇلگەردى. وسىلاردىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك ارازدىقتاردى قوزدىرۋشى فاكتورلار بولىپ تابىلادى. قىسقاسى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاتىستى بارلىق سالالاردا مەملەكەتتىك ورگاندار كوڭىل كونشىتەرلىك مالىمەتتەر تاراتىپ جاتقانىمەن، كەرىسىنشە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ۋاقىت وتكەن سايىن ناشارلاپ بارادى. جاڭاوزەن مۇنايشىلارى 200 مىڭ جالاقى الادى دەپ ءتۇرلى ادام سەنگىسىز تسيفرلاردى ايتىپ، الداپ كەلگەن ەدى، سوڭى قالاي اياقتالعانىن جاقسى بىلەسىزدەر. ال مۇنداي جالعان اقپاراتتار تاراتۋ ءالى دە جالعاسىپ، كەرىسىنشە ودان سايىن وركەندەپ كەلەدى. مىسالىعا، قازاقستانداعى وتكەن جىلعى ورتاشا ايلىق كورسەتكىشى 104 مىڭ تەڭگە قۇراعان ەكەن. وسىنداي ادام سەنگىسىز مالىمەتتەر، كرەديت پەن قارىزعا ءومىر ءسۇرىپ جۇيكەسى دىڭكەلەپ جۇرگەن حالىقتىڭ اشۋ ىزاسىن ودان سايىن ورشىتۋدە.

بۇعان قوسا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ شيەلەنىسۋىنىڭ ىشىندە ۇلتتىق فاكتور دا ۇلكەن ءرول وينايدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى وزگە دياسپورالاردىڭ قازاقتاردان ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسى بولۋى، شەتەلدىكتەردىڭ قازاقتاردان گورى الەۋمەتتىك جاقسى قامتىلۋى، قىسقاسى قازاقستاندا قازاقتاردىڭ عانا الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ مۇشكىلدىگى ىشكى جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىرادى. وسى ماسەلە بيىل تەرروريزمنەن دە قاۋىپتىرەك بولادى. باستى سەبەپتەرى، الەۋمەتتىك قاقتىعىستارعا حالىقتىڭ ۇلكەن بولىگى قاتىسادى. بۇل قاقتىعىستىڭ اۋقىمىن كورسەتەدى. الەۋمەتتىك قاقتىعىستاردىڭ ەڭ قاۋىپتى تۇسى، بۇنىڭ سوڭى جالپىحالىقتىق كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن.

ارينە اتالعان پروبلەمالار توڭىرەگىندە مەملەكەتتىك ورگاندار قىزۋ جۇمىس ىستەپ جاتىر، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ميللياردتاپ قارجىلار ءبولىپ دەگەندەي. بىراق ناتيجەسى جوقتىڭ قاسى. مەنىڭ ويىمشا، جوعارىدا اتالعان بارلىق ىشكى-سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ تۇبىرىندە كوررۋپتسيا جاتىر. وسى كوررۋپتسيانىڭ كەسىرىنەن اتالعان قاۋىپ قاتەرلەردىڭ بارلىعى قازاقستانعا ەداۋىر زيانىن تيگىزۋدە...

«Abai.kz»