گازەتىمىزدىڭ «وقىرمان ساۋالى» ايدارىنا بۇلتارتپايتىن دەرەكتەرىمەن ءبولىسىپ، ءۇن قوسۋشىلاردىڭ قاراسى كۇن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولاتبەك ناسەنوۆ «وقىرمان ساۋالى» ايدارىندا جارىق كورگەن «شاكارىمدى اتقان كىم؟» جانە «شاكارىمنىڭ» شىندىعى» اتتى سپەكتاكلگە قاتىستى جاريالانعان ماقالالارعا وراي ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. مەن 1999-2000 جىلدارى رەسپۋب­ليكا­لىق ورتالىق كىتاپحانانىڭ ارحيۆىندە 6 اي وتىرىپ، «ەكپىن»، تاعى باسقا گازەت­تەر­دەن كەيبىرەۋلەر «شاكارىمدى ءولتىردى» دەپ جۇرگەن قاراسارتوۆتىڭ 1928-1930 جىل­دارى جاريالانعان بىرنەشە ولەڭدەرىنە كەز بولدىم. جىر جولدارى لاتىن ارپىمەن جازىلعان. ولەڭدەردىڭ باسىندا «بۇل ولەڭدەردى شاكارىم اقىن وقىپ، وڭدەپ بەرگەن» دەگەن ءسوز بار بولاتىن.

گازەتىمىزدىڭ «وقىرمان ساۋالى» ايدارىنا بۇلتارتپايتىن دەرەكتەرىمەن ءبولىسىپ، ءۇن قوسۋشىلاردىڭ قاراسى كۇن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولاتبەك ناسەنوۆ «وقىرمان ساۋالى» ايدارىندا جارىق كورگەن «شاكارىمدى اتقان كىم؟» جانە «شاكارىمنىڭ» شىندىعى» اتتى سپەكتاكلگە قاتىستى جاريالانعان ماقالالارعا وراي ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. مەن 1999-2000 جىلدارى رەسپۋب­ليكا­لىق ورتالىق كىتاپحانانىڭ ارحيۆىندە 6 اي وتىرىپ، «ەكپىن»، تاعى باسقا گازەت­تەر­دەن كەيبىرەۋلەر «شاكارىمدى ءولتىردى» دەپ جۇرگەن قاراسارتوۆتىڭ 1928-1930 جىل­دارى جاريالانعان بىرنەشە ولەڭدەرىنە كەز بولدىم. جىر جولدارى لاتىن ارپىمەن جازىلعان. ولەڭدەردىڭ باسىندا «بۇل ولەڭدەردى شاكارىم اقىن وقىپ، وڭدەپ بەرگەن» دەگەن ءسوز بار بولاتىن.
بۇل نەنى اڭعارتادى؟ شاكارىم اتا قا­راسارتوۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان جانە دە سپەكتاكلدە كورسەتىل­گەندەي، ماقالادا جازىلعانداي شالا ساۋاتتى ەمەس. 1931 جىلى شاكارىم اتانى ەشكىم دە تەرگەۋ ورنىنا شاقىرعان جوق. وعان ۇلگەرمەگەن. قاراسارتوۆ اۋداندىق ميليتسيانىڭ باستىعى بولعاندىقتان، بىرنەشە ميليتسيانى ەرتىپ، ساي-سايدان قاشىپ جۇرگەن كوتەرىلىسشىلەردى جيناۋعا شىققان. سول كەزدە شاكارىم اتا قاراسارتوۆتارعا قارسى كەزدەسىپ قالادى. ول ەكەۋى قال-جاي سۇراسقان سوڭ قارا­سار­توۆ: «شاكە، ءسىزدى كوتەرىلىستى باسقارۋشى، دەم بەرۋشىسى دەيدى. راس پا؟» دەپ سۇرايدى. شاكارىم اتا: «جوق، قاراعىم، ەش قاتىناسىم جوق» دەپ جاۋاپ بەرگەن. وسى كەزدە قاراسارتوۆ ءوز مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن: «توسا تۇرىڭدار. شاكە، مەن قايتىپ كەل­گەن سوڭ اۋدان ورتالىعىنا بارىپ ءسوي­لەسەيىك» دەگەن. ءسويتىپ، شاكارىم اتا­مىزدىڭ جانىنا حاليتوۆ دەگەن باشقۇرت پەن شاكەڭنىڭ وزىنە تۋىستىعى بار، بىراق وشتەسىپ جۇرگەن ميليتسيانى قالدىرىپ كەتەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ەرەگىستى قاراسارتوۆ بىلمەگەن. قايتىپ كەلسە، شاكارىم اتامىزدى اتىپ ءولتىرىپتى. ءاي­تەۋىر قارالاۋدىڭ ءجونى سول ەكەن دەپ باسقا حالىقتىڭ وكىلىنە جابۋ ءبىزدىڭ ادەتىمىز عوي. ونى «حاليتوۆ اتىپ ءولتىرىپتى» دەپ شىعارعان. ال ارحيۆتە حاليتوۆ: «مىنا ميليتسيونەر اتىپ تاستادى. ەكەۋى قاتتى ايتىستى. مەن سىرتقا شىعىپ كەلگەندە، شاكارىم ءولىپ جاتىر ەكەن» دەيدى. (ول ءبىر جاعدايمەن سىرتقا شىققان بولۋى كەرەك). 1970 جىلدارعا دەيىن: «سول ميليتسيونەر ءتىرى ەكەن. شار اۋدانىندا تۇرادى. مو­يىن­داپتى» دەگەن سوزدەردى ەستىگەن ەدىم.
ال رۋ اراسىنداعى ارازدىقتى قوزدىرۋ ءۇشىن شاكارىمدى قاراكەسەك رۋىنىڭ وكىلى قاراسارتوۆ اتىپ تاستاپتى دەگەن اڭگى­مە­لەر 1940 جىلداردان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. سپەكتاكلدەردى قويماس بۇرىن ارحيۆكە ۇڭىلۋگە بولاتىن. وندا قويىلىمعا قاجەت سيۋجەتتەر كوپ ەدى. بەرتىن كەلگەندە قارا­سارتوۆ قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى «قىرعىز» سوۆحوزىندا تۇرىپتى. ۇلى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ەكەن. مەن سول سوۆحوزدا 1994 جىلى بولىپ، ۇلىمەن كەز­دەستىم. سوندا ول ماعان: «اكەم ولە-ءول­گەنشە قايتا-قايتا ايتا بەرەتىن: «ىشىمدە اۋىر دەرت كەتىپ بارادى. مەن شاكارىمدى اعا دەپ سىيلادىم. ەش قاستىعىم بولعان جوق. ونى اتىپ ولتىرگەن ءوز تۋىسى. مەن ەشنارسەمەن دالەلدەي المايمىن. حالىق­تىڭ اراسىنا سول ميليتسيونەر: «قارا­سارتوۆ اتىپ ءولتىردى» دەپ تاراتىپتى. ول كەزدە رۋلار اراسىندا قاتتى ايتىس-تارتىس بولدى. مەن قاراقارالىدان كەل­گەن جالعىز قاراكەسەك رۋىنان ەدىم. جا­زىعىم جوق، قاراعىم. تىم بولماسا سەن سەنشى دەپ جالىندى» دەدى.
«كوزى ءتىرى كەزىندە اتاقتى عالىم ەۆنەي بوكەتوۆتى ادەيىلەپ شاقىرىپ، ول كىسىگە دە ايتقان ەدى. بىراق ول اعايدىڭ ءوز باسىنا قارا-تۇنەك ۇيمەلەگەننەن بە، الدە باسقا سەبەپ بولدى ما، بىلمەيمىن، كاسسەتاعا جازىپ العان سوزدەرىن جاريالامادى. مەن تابا الماي ءجۇرمىن» دەيدى ۇلى داۋرەن.
مەنىڭ قاراسارتوۆتى وسىنشاما قور­عاشتاۋىما ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى، جەرگىلىكتى جازۋشى وسى تاقىرىپقا سايكەس سپەكتاكلدى شاكارىم اتامىزدىڭ 150 جىلدىعىندا قاراۋىلدا، سەمەيدە كور­سەتتى. سوندا «اتاڭا نالەت قاراسارتوۆ» دەگەن لاعنەت سوزدەر بار ەدى.
مەن، تاعى باسقا دا جۇزدەگەن زيالى ازاماتتار: «استاپىراللا! مىناسى دۇرىس ەمەس قوي» دەدىك. قازاقتا «كىمدى قارعاساڭ، سول قارعىس ءوز باسىڭا كەلەدى» دەگەن جورامال بار. مەن سول سپەكتاكلدى كورىپ زارەم ۇشىپ، «اللا، بۇل نەعىلعان كورگەن­سىز­دىك. جازىقسىز ادامنىڭ ارۋاعىن قور­لاعانى قالاي؟ بۇل جاقسىلىق ەمەس» دەپ سپەكتاكلدىڭ اۆتورىن ىزدەدىم. سويتسەم بىرەر جىل بۇرىن جاس جازۋشى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ال ەندى مىنا سپەكتاكل­دە بىلاي دەپتى: «وقيعا جەلىسى ويشىلدىڭ ولىمىنە تىكەلەي قاتىسى بار ابزال قارا­سارتوۆ پەن راحمەتوللا حاليتوۆتىڭ تەرگەۋىنەن باستالادى. شاكارىمدى سان سۇراقتىڭ استىنا الىپ، تەرگەي تۇسەدى. جاڭا ورناعان وكىمەتتىڭ سويىلىن سوققان ەكى شالاساۋاتتى ميليتسيونەر شاكارىمدەي ويشىلعا اقىل ۇيرەتىپ، ءمىنىن تۇزەمەكشى. كوكىرەگىندە ساۋلەسى جوق، قاراڭعى جاندار شاكارىمنىڭ «حالىقتى قادىرلە»، «ادال باسشى بول» دەگەن سوزدەرىن قۇلاعىنا دا اسپايدى. اقىرى ناقتى دالەلدەرى تابىلماي، سالى سۋعا كەتكەن جاندايشاپتار اقىندى ۇيىنە قايتارۋعا ءماجبۇر بولادى». ال «الماتى اقشامى» گازەتىندە (№246, 4 جەلتوقسان، 2012 جىل), وتەش قىرعىزباي «شاكارىم شەرى» دەگەن ماقالاسىندا سپەكتاكلدە وگپۋ تەرگەۋشىسى حالي­توۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن كەلتىرىپتى:
«شاكارىم اعا، ءسىزدىڭ جازعان ولەڭ­دە­رىڭىزدىڭ كوپشىلىگىن جاتقا بىلەمىن. سىزگە شاكىرت بولسام، قابىلدار ما ەدىڭىز؟ ءات­تەڭ، وعان ۋاقىتتىڭ ىڭعايى بولماي تۇر. زامان قاتاڭ بولۋدى تالاپ ەتەدى. بىزدە جوسپار بار. ارتىقتاۋ كەتسەم، ايىپ ەتپەڭىز. ءبىز - رەۆوليۋتسيا قۇلىمىز» دە­گەنى دە الدامشى ءسوز دەپتى.
مىنە، شاكارىم اتامىزبەن ءبىر مي­نۋت تا سويلەسپەگەن جانمەن سويلەستىرىپ قويىپ­تى. ءارى ەكى ماقالادا دا «شالا ساۋاتتىلار» دەگەن ءسوز كەزدەسەدى. سوندا ول قالايشا شاكەڭنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا بىلگەن بولار ەدى. ونىڭ ورنىنا شىن مانىندەگى ميليتسيونەرمەن ايتىستىرىپ قويعانى دۇرىس ەمەس پە ەدى؟
سپەكتاكلدەگى مىنا ءبىر جولدار تىم دورەكى، ءارى نانىمسىز: «...قاراسارتوۆتان كەلگەن اجال وعىن دا قاسقايىپ تۇرىپ، قارسى الدى» دەيدى. قالايشا قاراسارتوۆ ولتىرەدى، شاكەڭدى ول قايتىپ كەلگەنگە دەيىن اتىپ تاستاعان بولسا؟!
قاراسارتوۆتىڭ ۇرپاعى ءتىرى. كەڭەس زامانىندا دا، بۇگىنگى زاماندا دا كورنەكتى قىزمەت اتقارىپ وتانعا ادال ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قايراتكەر. ونىڭ ءىشى ورتەنەدى. سپەكتاكلدى قويۋشىلار ونى تاۋىپ الىپ بەتپە-بەت سويلەسۋىنە بولاتىن ەدى عوي. كەزىندە جازىلعان كاسسەتا تابىلۋى دا ءمۇم­كىن عوي. ونداعى سوزدەردى تىڭداۋ قا­جەت ەمەس پە؟
وتە مادەنيەتتى، زيالى ازاماتتاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە اكەسىن قورلاعاندارى ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟ وڭباعان، قانىشەر، ساۋاتسىز ميليتسيونەردەن زيالى ازاماتتار تاربيەلەنىپ شىعا ما؟
جوعارىداعى سوزدەر - اۆتوردىڭ قيا­لى. تاپ-تازا وتىرىك. شاكارىم اتامىزدى بار-جوعى از ۋاقىت قۋ دالادا ۇستاپ، ءوز تۋى­سى (وشتەسكەن) ميليتسيونەردىڭ اتىپ تاس­تا­عانىن سپەكتاكلدەن شىعارىپ تاس­تاپ، قاراسارتوۆ مارقۇمدى قارالايدى. قان­­داي قيانات! ارۋاعى اتىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ قيالدىڭ سوڭىنان قۋىپ، ومىردە بول­ما­عاندى «بولدى» دەۋدىڭ ءوزى - جاۋىز­دىق. ەكى ەلدىڭ اراسىنا وت جاعۋ ەمەس پە؟
ارحيۆتە جاتقان دەرەكتەردىڭ بىردە-بىرىندە جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ اتىنان 1931 جىلى دا 1955 جىلدارى دا شاكارىم اتامىزدى «قاراسارتوۆ اتىپ ءولتىردى» دەگەن ءسوز جوق. سول ارحيۆتە پاكەتكە وراپ، اينالاسىن قولمەن تىگىپ تاستاعان ءبىر داپتەر جاتىر. سونى قۇرتىپ جىبەرمەسە دەپ قورقامىن. سول داپتەردى ۇقك-نىڭ توراعاسى ارقىلى رۇقسات الىپ، اشىپ وقۋ كەرەك. سوندا كوپ سىرلار جاتقان شىعار.

بولاتبەك ناسەنوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، 28 تومدىق ەنتسيكلوپەديالىق قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى كىتاپتاردىڭ اۆتورى، مۇ­راعاتشى

"ايقىن" گازەتى