جازىلعان جايدىڭ جاڭعىرىعى

"جاس الاش" گازەتi, "الاش" تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى، قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعى بiرiگiپ "ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ساكەن سەيفۋلليننiڭ ومiرباياندىق دەرەكتەرiن ايقىنداۋ، جەرلەنگەن ورنىن تابۋ، سۇيەكتەرiن ەلگە جەتكiزۋ - ۇرپاق پارىزى" دەگەن كونفەرەنتسيا وتكiزگەنi ءمالiم. كونفەرەنتسيا كوتەرگەن ماسەلەگە وراي رەداكتسيامىز­عا حاتتار وتە كوپ كەلiپ تۇسۋدە. بiز بۇگiن وسى حاتتاردىڭ iشiنەن iرiكتەپ، ەكi حاتتى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بۇل تاقىرىپ وتكەن جىلداعىداي بيىلعى جىلى دا گازەت بەتiندە جالعاسىن تابادى.

1991 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رەسپۋبليكالىق راديودان حابار بەرiلدi. حاباردا تورعاي وبلىسى، ارقالىق اۋدانى، قا­يىڭدى كەڭشارىنىڭ تۇرعىنى مىرسالىق يسمايلوۆ اقساقالدىڭ ساكەن سەيفۋللين تۋرالى اڭگiمەسi بەرiلدi.

سول مىرسالىق اقساقالعا رىمجاننىڭ اتىنان حات جازىپ، مىناداي جا­ۋاپ الدىق (ماقالا اۆتورى قارپىق قۇسا­يىنوۆ - ساكەن سەيفۋللين­نiڭ كۇيەۋبالاسى، ال رىمجان - ق.قۇ­سايى­نوۆتىڭ جۇبايى، ءماجيت سەيفۋل­ليننiڭ كەنجە قىزى - رەداكتسيا):

جازىلعان جايدىڭ جاڭعىرىعى

"جاس الاش" گازەتi, "الاش" تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى، قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعى بiرiگiپ "ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ساكەن سەيفۋلليننiڭ ومiرباياندىق دەرەكتەرiن ايقىنداۋ، جەرلەنگەن ورنىن تابۋ، سۇيەكتەرiن ەلگە جەتكiزۋ - ۇرپاق پارىزى" دەگەن كونفەرەنتسيا وتكiزگەنi ءمالiم. كونفەرەنتسيا كوتەرگەن ماسەلەگە وراي رەداكتسيامىز­عا حاتتار وتە كوپ كەلiپ تۇسۋدە. بiز بۇگiن وسى حاتتاردىڭ iشiنەن iرiكتەپ، ەكi حاتتى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بۇل تاقىرىپ وتكەن جىلداعىداي بيىلعى جىلى دا گازەت بەتiندە جالعاسىن تابادى.

1991 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رەسپۋبليكالىق راديودان حابار بەرiلدi. حاباردا تورعاي وبلىسى، ارقالىق اۋدانى، قا­يىڭدى كەڭشارىنىڭ تۇرعىنى مىرسالىق يسمايلوۆ اقساقالدىڭ ساكەن سەيفۋللين تۋرالى اڭگiمەسi بەرiلدi.

سول مىرسالىق اقساقالعا رىمجاننىڭ اتىنان حات جازىپ، مىناداي جا­ۋاپ الدىق (ماقالا اۆتورى قارپىق قۇسا­يىنوۆ - ساكەن سەيفۋللين­نiڭ كۇيەۋبالاسى، ال رىمجان - ق.قۇ­سايى­نوۆتىڭ جۇبايى، ءماجيت سەيفۋل­ليننiڭ كەنجە قىزى - رەداكتسيا):

"قاراعىم رىمجان! سiزدiڭ جازعان حاتىڭىزدى الدىم. مەن قازiر 88 جاستامىن. كوزiم كورمەيدi, قۇلاعىم ەستiمەيدi. ءوزiم 18 جىل تۇرمەدە وتىرىپ كەلدiم. مەنiڭ ساكەن تۋرالى بiلەتiنiم تومەندەگiدەي: الماتىدا 1937 جىلدىڭ مارت ايىنا دەيiن "سوسنوۆىي پاركتiڭ" تۇرمەسiندە وتىردىق. 1938 جىلدىڭ مارت ايىندا اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدىق. "اتىلدى" دەپ حابارلادى. بiراق بiزدەردi (ساكەن تiرi) جابىق ماشينامەن، جابىق پويىزبەن يگاركا دەگەن جەرگە الىپ كەلدi. ودان بودايبو دەگەن جەرگە اپاردى. سودان كەيiن سولوۆكiگە اپاردى. 1942-نiڭ اياعى، 1943 جىلدىڭ باسىندا ساكەن سەيفۋللين قازا تاپتى. ساكەندi مەن ورىس جiگiتiمەن شۇقىر قازىپ كومدiك. سودان كەيiن مەن ول جەردەن كەتiپ، بiزدi قايتادان بودايبوعا اكەلدi. ول كiسiنiڭ سۇيەگiن تاۋىپ الۋ مۇمكiن ەمەس.

ساكەننiڭ ەڭبەكتەرiن تولىق شىعارىپ، ەل يگiلiگiنە ۇسىنساڭدار، ۇلكەن عانيبەت سول عوي. مەنiڭ اقىلىم: ءسا­كەننiڭ سۇيەگiن iزدەپ، تەككە اۋرە بولماڭدار! تابۋ وتە قيىن.

ساۋلەم رىمجان! ۇلكەن تالابىڭ بار ەكەن، ورىندالۋى ەكiتالاي، وزدە­رiڭ شەشiڭدەر. ساۋ بول، باقىتتى بول! ءۇي-iشiڭە تەگiس سالەم.

تiلەكتەستiك نيەتپەن يسمايلوۆ مىرسالىق اقساقال. 07.04.1991 جىل".

مiنە، مىرسالىق اقساقالدىڭ بiزگە قايتارعان جاۋابى. حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتاۋلى. ەشبiر وزگەرiسسiز كەلتiرiپ وتىرمىز.

ال وسى مىرسالىق اقساقال كiم؟ بۇل جونiندە جاقىندا عانا "جاس الاشتا" باسىلعان ماقالاسىندا ادەبيەت سىنشىسى جۇما-نازار سومجۇرەك بىلاي دەدi:

"م.يسمايلوۆ - قازiرگi قوستاناي وبلىسى، امانكەلدi اۋدانى تاريحىندا اتى قالعان تاريحي تۇلعا. امانكەلدi اۋدانى 1928 جىلى قۇرىلعاندا، اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ ەڭ العاشقى بiرiنشi حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1938 جىلى حالىق جاۋى دەگەن جالا جابىلىپ، سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان. بiراق الگi اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعاندار بۇل ۇكiمنiڭ كۇشi دە جويىلماي، قايتادان دا قارالماي، سiبiر لاگەرلە­رiن­دە ايداۋدا بولىپ، قارا جۇمىستار­عا جەگiلگەن.

ستالين ولگەننەن كەيiن اقتالىپ، ەلگە ورالىپ، سول امانكەلدi اۋدانىنىڭ قا­يىڭدى كەڭشارىنداعى ورتا مەكتەپتە زەينەتكەرلiككە شىققانعا دەيiن مۇعالiم بولدى. 1993 جىلى 89 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. "...1938 جىلى 18 ناۋرىز كۇنi 18 ادامعا اتۋ جازاسى بۇيىرىلدى. اتۋ جازاسىنا ۇكiم شىعارىلعانىمەن، ەش­قايسىمىز اتىلعان جوقپىز. ۇكiم ورىندالدى دەپ iس قاعازدارىن جازدى دا، سiبiر لاگەرلەرiنە جۇمىسقا ايداپ جiبەرiپ جاتتى. 72 ادامدى الدىمەن يگاركاعا، ودان كامچاتكا ەتەگiندەگi سولوۆكا لاگەرiنە اپاردى...", - دەيدi مىرسالىق اقساقالدىڭ ءوزi..."

كوردiڭiز بە، اتۋ جازاسىنا ۇكiم شىعارادى دا، ولاردى اتپايدى، سiبiرگە جەر اۋدارادى. وسى ماسەلەنi تۇبەيتتەپ زەرت­تەۋ كەرەك سياقتى.

قارپىق قۇسايىنوۆ،

الماتى قالاسى.

"ماگادانعا مولا Iزدەپ بارا بەرمە..."

كونفەرەنتسيادا كەلتiرiلگەن دايەكتەرگە زەيiن سالىپ، وي ەلەگiنەن وتكiز­گەن­نەن كەيiن مەن وسى كونفەرەنتسيادا ءوز پiكiرiمدi بiلدiردiم دە. دەگەنمەن، ءوز پiكiرiمدi تاعى دا جۇيەلەي تۇسەيiن دەگەن نيەتپەن پiكiرiمدi "جاس الاشقا" جولداپ وتىرمىن.

"اق بوز اتتى قۇلاتقان جالا كەرمە،

ماگادانعا مولا iزدەپ بارا بەرمە.

ساكەن دەگەن حالىقتىڭ رۋحى عوي،

رۋحتار كومiلمەيدi قارا جەرگە", -

دەپ اقىن عالىم جايلىباي وتە ادەمi جازدى.

ساكەنگە، ماعجانعا قاتىستى الىپقاشپا اڭگiمەلەردiڭ كوبەيiپ كەتۋiنiڭ سەبەبi نەدە؟ مۇنىڭ سەبەبi دە جوق ەمەس. سول كەزدەگi ۇكiمەتتiڭ ساياساتى بويىنشا، اتىل­عانداردىڭ تۋىستارىنا "10 جىلعا حات الماسۋعا تىيىم سالىنىپ، سوتتالدى" دەپ جالعان اقپارات بەرiپ وتىرعان. مiنە، "ولار اتىلعان جوق، سوتتالىپ كەتتi..." دەگەن سىبىس وسىدان كەيiن وربiگەن. ۇكiمەت نەگە جال­­عان اقپارات بەرگەن؟ ويتكەنi اتىل­عانداردىڭ سانى كوبەيiپ كەتكەن. 1937 جىلى جالپى سوتتالعانداردىڭ 44 پا­يىزى اتىلسا، ال 1938 جىلى بۇل كور­سەت­كiش 59 پايىزعا جەتكەن. سول سە­بەپتi دە نكۆد-نىڭ 1939 جىلدىڭ 11 مامىرىندا "اتىل­عان ادامداردىڭ تۋىستارىنا جالعان اقپارات بەرۋ جونiندە" قۇپيا قاۋلىسى شىققان. ءسوزiمiز ناقتىراق، دالەلدi بولۋ ءۇشiن مىسال كەلتi­رەيiك. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋىستارىنا "ول 1943 جىلى قوستانايدا اۋىرىپ ءولدi" دەگەن انىقتاما بەرگەن. مەن تۇرار رىسقۇلوۆ جايلى دەرەكتi فيلم ءتۇسiرۋ بارىسىندا "1938 جىلى 8 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسiلسiن" دەگەن ۇكiمدi كەزدەستiردiم. رەسەيدiڭ فسب قىزمەت­كەر­­لەرiنەن "وعان اتۋ جازاسى بەرiلiپ ەدi عوي، قوستانايدا قايدان ءجۇر؟ سوت ۇكiمi ورىندالماي تۇرمەگە قامالسىن دەپ وزگەرتiلسە، سول ءجونiن­دە­گi قۇجات قايدا؟" دەدiم. وسىدان كەيiن ولار ماعان ونىڭ 1938 جىلى 10 اقپاندا اتىلعانى تۋرالى انىقتامانى بەردi. ودان سوڭ ونى كiمنiڭ اتقانىن، قايدا جەرلەن­گە­نiن تاپتىق. سول قاسiرەتتi جىلدارى قازاقتىڭ 130 مىڭداي ارىس-ازاماتتارى سوتتالىپ، 25 مىڭى اتىلىپ كەتتi. اتىلعانداردىڭ بiرi دە امان قالعان جوق. ماسكەۋ ءوزiنiڭ جاۋىزدىق ساياساتىن، قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشiن، وزدەرiن سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەتiپ كورسەتۋ ءۇشiن، اتىلعانداردىڭ تۋىستارىنا ادەيi "اۋىرىپ ءولدi", تاعى باسقا سەبەپتەرمەن ءولدi دەپ، جالعان اقپارات بەرiپ وتىر­عان. اڭقاۋ قازاق ءالi دە سوعان سەنiپ كەلە جاتقانداي...

ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگiن ماگاداننان iزدەۋ "ناۋقانىن" توقتاتۋ كەرەك. ايتپەسە، كۇننەن-كۇنگە "كورگەندەر" ونان سايىن كوبەيiپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن. ەندi بەيiم­بەت مايلينمەن دە ايداۋدا بiرگە بولىپ، ونى كورگەندەر تابىلىپ جاتىر. "ەلدەن اقشا جينايىق، قور قۇرايىق" دەۋشiلەر دە بار. سوندىقتان دا الىپ­قاشپا اڭگiمەنi توقتاتقان ءجون.

ەركiن راقىش،

كينورەجيسسەر.

"جاس الاشتان": بiز مۇنى ەركiن راقىشتىڭ جەكە پiكiرi رەتiندە جاريالاپ وتىرمىز. نكۆد-نىڭ "ۇكiم ورىندالدى" دەگەن تiلدەي قاعازىنا سەنiپ، تالاي ماقالا، كiتاپ جازعاندار، كينو تۇسiرگەندەر تiرi كۋالاردىڭ تابىلعانىنا نەلiكتەن سەنبەستiكپەن قارايتىنى تۇسiنiكتi. "اتىلعانداردىڭ سانى كوبەيiپ كەتكەندiكتەن "اتىلعان ادامداردىڭ تۋىستارىنا جالعان اقپارات بەرۋ جونiندە" قۇپيا قاۋلى شىقسا (راقىشەۆتىڭ پiكiرiنشە), ول قاۋلى قايدا ەكەن؟ "اتىلعانداردىڭ سانى كوبەيiپ كەتكەن سوڭ", سونداي جازاعا كەسiلگەندەرگە شىعارىلعان ۇكiم ورىندالماستان، ولاردى قارا جۇمىسقا سالۋ، بiراق تiرi قايتارماۋ تۋرالى قۇپيا قاۋلى بولسا كەرەك" دەيتiن دە بولجام ايتىلار. قايسىسىنا سەنسەك تە، نەمەسە سەنبەسەك تە، ارىستارىمىزدى iزدەۋدi توقتاتا المايمىز. ول "ەلدەن اقشا جيناپ، قور قۇرۋ" ءۇشiن ەمەس، ۇرپاقتىق پارىزىمىزدى وتەۋ ءۇشiن كەرەك. اسىل ازاماتتارىنىڭ شىنايى جوقشىسى بولا الماعان ۇلتتان ءۇمiت كۇتۋ بەكەر.

«جاس الاش» گازەتى