جۋىقتا قازاقستاندىق تانىمال ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءزارۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ويىن Region.kz ينتەرنەت-سايتىندا جاريا ەتىپتى. «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەگەندەي، ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرى گازەت وقىرمانى ءۇشىن دە، رەسەيمەن وداقتاسۋعا اڭسارى اۋعان قازاقستان بيلىگى ءۇشىن دە قىزعىلىقتى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ماقالانىڭ اۋدارماسىن جاريا ەتۋدى گازەتكە ۇسىنىپ وتىرمىن.

ادەتتە قوعامدىق ورتانى ءتىلىپ تۇسەردەي تاۋەلسىز پىكىر ايتاتىن تالانتتى ساياساتتانۋشىنىڭ بۇل جولعى پايىمىن بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ورتاسىنداعى التىن قازىق دەپ قابىلداعىم كەلەدى. ءبىرى - رەسەيمەن وداقتاسپاي كۇنىمىز جوق دەيتىن، ەكىنشىسى - ورىسقا وتار بولۋدىڭ نەوكولونيالدىق ساياساتىنا قۇل بولماۋعا مۇقىم حالىقتى شاقىرعان - ازىرگە ءالسىز تەكەتىرەستە وسىنداي وي ورامىنا دەس بەرگەن ابزال شىعار.

قالاي بولعاندا دا، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ماسەلەسىنىڭ ساياسيلانعان سوڭى حالىقتىڭ قاتىسىنسىز شەشىلمەسى انىق. اقوردا قانشاما كۇشتىمىن، جالپاق ەلدى جۇمىلعان جۇدىرىعىمدا ۇستاپ وتىرمىن دەسە دە، ورىس پەن قىتاي ماسەلەسىندە شەشۋشى داۋىستى حالىق ايتادى. ولاي بولماعان جاعدايدا وداقتاسۋ ورايىن بيلىك مەنبىلەمدىكپەن «تىزەگە سالىپ» شەشەر بولسا، نازارباەۆتىق تۇراقتىلىقتىڭ تاعانى تەڭسەلىپ كەتەدى.

بۇل - كورەگەندىك ەمەس. بۇل - بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىنىڭ وزىندە ورىستانۋ اۋرۋى مەڭدەگەن ەلدىڭ يممۋنيتەتكە اينالعان يمانى.

جۋىقتا قازاقستاندىق تانىمال ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءزارۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ويىن Region.kz ينتەرنەت-سايتىندا جاريا ەتىپتى. «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەگەندەي، ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرى گازەت وقىرمانى ءۇشىن دە، رەسەيمەن وداقتاسۋعا اڭسارى اۋعان قازاقستان بيلىگى ءۇشىن دە قىزعىلىقتى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ماقالانىڭ اۋدارماسىن جاريا ەتۋدى گازەتكە ۇسىنىپ وتىرمىن.

ادەتتە قوعامدىق ورتانى ءتىلىپ تۇسەردەي تاۋەلسىز پىكىر ايتاتىن تالانتتى ساياساتتانۋشىنىڭ بۇل جولعى پايىمىن بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ورتاسىنداعى التىن قازىق دەپ قابىلداعىم كەلەدى. ءبىرى - رەسەيمەن وداقتاسپاي كۇنىمىز جوق دەيتىن، ەكىنشىسى - ورىسقا وتار بولۋدىڭ نەوكولونيالدىق ساياساتىنا قۇل بولماۋعا مۇقىم حالىقتى شاقىرعان - ازىرگە ءالسىز تەكەتىرەستە وسىنداي وي ورامىنا دەس بەرگەن ابزال شىعار.

قالاي بولعاندا دا، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ماسەلەسىنىڭ ساياسيلانعان سوڭى حالىقتىڭ قاتىسىنسىز شەشىلمەسى انىق. اقوردا قانشاما كۇشتىمىن، جالپاق ەلدى جۇمىلعان جۇدىرىعىمدا ۇستاپ وتىرمىن دەسە دە، ورىس پەن قىتاي ماسەلەسىندە شەشۋشى داۋىستى حالىق ايتادى. ولاي بولماعان جاعدايدا وداقتاسۋ ورايىن بيلىك مەنبىلەمدىكپەن «تىزەگە سالىپ» شەشەر بولسا، نازارباەۆتىق تۇراقتىلىقتىڭ تاعانى تەڭسەلىپ كەتەدى.

بۇل - كورەگەندىك ەمەس. بۇل - بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىنىڭ وزىندە ورىستانۋ اۋرۋى مەڭدەگەن ەلدىڭ يممۋنيتەتكە اينالعان يمانى.

ءدۇيىم دۇنيەدە دەربەس ەل بولۋعا قۇمار حالىق ەندىگى جەردە اقوردانىڭ ايداۋىمەن وتارلىق ەزگىگە ەنە قويمايدى. سوندىقتان ەل ىشىندەگى وسىنداي ەستى ويلاردى ەكى جاق تا، «مامبەت» پەن «ماڭگۇرت» تە ەسكەرە جۇرگەنى ءلازىم.

ەرمۇرات باپي

قاسقىرلار، قويلار جانە يتتەر

قازىرگى الەمدە ەشكىم باسەكەلەستى قوزداتۋعا قۇمار ەمەس. قازاقستان باسقا ەلدەرمەن قانداي دا ستراتەگيالىق ارىپتەستىك جانە تاتۋ كورشىلىك كەلىسىمدەر جاساسسا دا، جاھاننىڭ بارلىق ەلدەرىن «قاسقىرلارعا»، «قويلارعا» جانە «يتتەرگە» بولەتىن الەمدىك ساياساتتىڭ قاتاڭ ءتارتىبى بار.

«قاسقىرلار» - ءوز ويىن ءتارتىبىن وزگەگە تاڭاتىن گەگەموندار. دەگەنمەن، ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ، حالىقارالىق تەررورلىق ىنتىماقتاستىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستىڭ، سول سياقتى ينتەرنەتتىڭ دەگەنى باسىم جاعدايدا باسقاعا ويىن ءتارتىبىن تاڭۋدىڭ قيسىنى قيىنداپ بارادى.

«قويلار» - ءىزباسارلار توبىنداعى ەلدەر. جەكەلەگەن ساياساتتانۋشىلار ولاردى باسقا ەلدەرگە عانا ەمەس، ءتىپتى ترانسۇلتتىق كومپانيالارعا (تۇك) دا مۇددەلى بولۋعا ءماجبۇر مەملەكتتىلىگى جوق مەملەكەتتەرگە بالايدى.

ءدال وسى جاعدايدا «يتتەر» ءوز تەرريتورياسىمەن بىرگە ءوز «قويلارىن» دە ساقتاۋعا تىرىسادى. سويتە تۇرا، ولار جاھاندىق جارىسقا تۇسكىسى كەلەدى. ادەتتە مۇندايلارعا ايماقتىق ماسشتابتاعى ەلدەردى جاتقىزادى.

ارينە، قازاقستاننىڭ باستى ماقساتى - «قوي» بولماۋ. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدى «قاسقىرلار» مارتەبەسىنە ۇمتىلعان ەلدەر: رەسەي مەن قىتاي قورشاپ تۇر. قازاقستاندىق قوعامنىڭ ءبىر بولىگى ءدال وسى ەكى ەلدى ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزگە ەمەۋرىن تانىتۋشىلار دەپ سانايدى. ازىرگە بۇل ەمەۋرىن ەكونوميكالىق سالادا عانا سەزىلەدى.

ۇكىمەتكە تۇك تۇتقا

2009 جىلى «ازات» پارتياسى قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىنا قىتايدىڭ قاتىسۋى كەڭەيىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق تانىتقانى بار. «بيلىك ساياساتىندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قىتايدىڭ قاتىسۋىنا كەڭشىلىك بەرىلگەن اۋىتقۋشىلىق پايدا بولدى، - دەپ جازدى سول كەزدە «ازات». - وندىرىلگەن ءونىمنىڭ ۇشتەن ءبىرى قىتايلىق كومپانيالارعا تيەسىلى، ال بۇل جىلىنا 20 ملن. توننادان اسادى. ءبىز ەكونوميكانىڭ شيكىزات سەكتورىندا دا ءوزارا ءتيىمدى جانە تەڭ دارەجەلى قارىم-قاتىناستى قولدايمىز. بىراق «مەملەكەتارالىق ارىپتەستىكتىڭ» بىزدەگى مىسالدارى ەكونوميكامىزعا، ءتىپتى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ورنى تولماس نۇسقان كەلتىرۋى مۇمكىن».

ال قر مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆ قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىنا قىتايدىڭ 2010 جىلعى ينۆەستيتسياسى 22%-دى قۇرايدى دەگەن رەسمي دەرەكتى عانا جاۋاپ رەتىندە جاريا ەتتى.

مۇناي-گاز بەن ەگەمەندىك تاقىرىبىنىڭ جالعاسى جىرعاپ تۇرعان جوق. مۇنايدىڭ دالەلدەنگەن قورىنىڭ 90%-ى ءۇش ءىرى كەنىشتىڭ: تەڭىز، قاراشىعاناق جانە قاشاعاننىڭ ۇلەسىنە تيەتىنىن ەسكەرسەك، بىزدەگى جاعداي بىرەگەي ەمەستىگى كورىنەدى. ال بۇلارداعى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ پارمەنى باسىم.

ايتپاقشى، 2012 جىلدىڭ قازان ايىندا ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى ەربولات دوساەۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا ەلدىڭ ەكونوميكالىق جوسپارلارى قاراشىعاناق پەن قاشاعان سياقتى ءىرى مۇناي-گاز جوبالارىن دامىتۋعا مۇددەلى ەكەندىگىن مويىندادى. ياعني، ەلدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قيمىلىنا قاتىستى بولعانى. دەگەنمەن، ەگەر سۇيىق كومىرسۋتەگىنىڭ جالپىرەسپۋبليكالىق كولەمدە «قازمۇنايگازدىڭ» ۇلەسى نەبارى 28% ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇعان تاڭدانۋدىڭ دا رەتى جوق.

تاياق كىمنىڭ باسىنا تيەدى؟

رەسەيگە قاتىستى ايتار بولساق، قازاقستانداعى ۇلت پاتريوتتارىنىڭ ءبىر بولىگى ونىڭ يمپەريالىق ارىنىنا: الدىمەن رەسپۋبليكا ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلعان سوڭ، رەسەي، قازاقستان جانە بەلارۋستىڭ بىرەگەي ەكونوميكالىق كەڭىستىگى ەۋرازيالىق وداققا كوشكەن كەزدە ساياسي تاۋەلسىزدىككە دە قاتەر تونەدى دەگەن الاڭداۋشىلىق تانىتادى.

ونىڭ ۇستىنە اقش مەمحاتشىسى حيللاري كلينتوننىڭ دۋبليندە ادام قۇقىقتارى شەڭبەرىندە وتكەن كونفەرەنتسيادا ايتقان: كەدەندىك وداق مۇشەلەرى شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيادا «سوۆەتيزاتسيانى تىرىلتۋگە» ارەكەت ەتىپ جاتىر دەگەن ءسوزى ۇلت پاتريوتتارىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەندەي بولدى. ال بۇل تاياق رەسەيدىڭ باسىنا تيگەنى انىق.

مىناداي دەرەكتە دە ءمان بار: وتكەن جىلى «راكۋرس» ەكونوميكالىق تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى وراز جاندوسوۆ رەسەي مەملەكەتتىك بانكىلەرىنىڭ قازاقستاندىق قارجى جۇيەسىنە ەنۋى قازاقستان قارجى جانە مونەتارلىق بيلىگىنىڭ باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك، سەبەبى بۇل جاعداي ەلدىڭ ەكونوميكالىق ەگەمەندىگىنە قاۋىپ توندىرەدى دەپ مالىمدەمە جاسادى. ال ونىڭ الدىندا «حالىق بانكى» باسقارماسىنىڭ باستىعى ءۇمىت شاياحمەتوۆا دا رەسەي مەن قىتاي مەملەكەتتىك بانكىلەرى تاراپىنان قازاقستانعا قىزىعۋشىلىق وسە بەرەر بولسا، بۇل كوممەرتسيالىق مۇددەدەن بۇرىن، ساياسي مۇددە بولۋى كەرەك دەگەن ويدىڭ ۇشىعىن قىلتيتتى.

ول مۇددەلەردىڭ ارتىندا كىم تۇرۋى مۇمكىن؟

كەز كەلگەن شەتەلدىك ءىرى بيزنەستىڭ تاساسىندا ادەتتە بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ سۇلباسى تۇرادى. ول سۇلبا قازاقستان ساياسي ەليتاسىندا ءوز مۇددەسىن بەلسەندى تۇردە جەتەكتەيتىن لوببيستىك توپتىڭ بولعانىن قالايدى. ال بۇل دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ناقتى قاتەر توندىرەر جاعداي دەپ قاراۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، تۇركيانىڭ، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ بيزنەسى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا كوندىككەندىك بەلگى تانىتادى. كوپ جاعدايدا مۇنداي كوندىگۋ وسى ەلدەر مەن ايماقتار كومپانيالارى ءۇشىن بىزدە قالىپتاسقان ەكونوميكالىق ويىن تارتىبىنە (ماسەلەن، جوعارعى دەڭگەيدەگى جەمقورلىق پەن باسقارۋدىڭ اشىق ەمەس جاعدايىنا) داعدىلانۋعا بايلانىستى. ال مۇنداي جاعدايدا قازاقستاننىڭ ساياسي جانە بيزنەس-ەليتاسىنان وزدەرىنىڭ اسەر ەتۋشى اگەنتتەرىن تابۋ اسا قيىن بولمايدى. ەگەر وسى كەلەڭسىزدىك وسىنداي ەكپىنمەن ءورشي بەرەر بولسا، قۋىرشاق رەجيمگە اينالۋدىڭ اۋىلى دا الىس قالمايدى.

قالدىقتى ەكونوميكا

دەموكراتيالىق اقش پەن ەۋروپالىق وداق ۇيىقتاپ جاتىپ، قازاقستاندى جاڭا ازيالىق «بارىسقا» بالايدى دەۋگە الدانۋعا بولمايدى. ۆاشينگتون، بريۋسسەل جانە G8-ءدىڭ بىرنەشە مۇشەسى بيلىك جۇرگىزەتىن بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قازاقستاننىڭ بولاشاقتا ەنۋى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن جوعالتۋىنا سوقتىرادى دەگەن پىكىرلەر قازىردىڭ وزىندە ايتىلىپ ءجۇر.

بۇل قاۋىپ نەگىزسىز دە ەمەس. قازاقستان كوپتەگەن ەلدەرگە ءوز ونىمدەرىن وتكىزەتىن رىنوك جانە الەمدىك ەكونوميكانىڭ قورجىنى (پريداتوك) رەتىندە عانا قىزعىلىقتى. اقش ساۋدا وكىلى دەمەتريوس ءمارانتيستىڭ وتكەن جىلعى ماۋسىم ايىندا ايتقان ءسوزىنىڭ ادالدىعىنا يلانۋ قيىن: «قازاقستاننىڭ بسۇ-نا كىرۋى قازاقستاندىق ءونىم ءوندىرۋشىنىڭ باسقا ەلدەر رىنوگىنا ەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل سونىمەن بىرگە باسقا ماقساتقا جەتۋگە - ءوز ەكونوميكاسىن ديۆەرسيفيكاتسيالاۋعا جاعداي جاسايدى. قازىر قازاقستاندى مۇنايى مەن گازى بويىنشا تانيدى، ال دسۇ-نا كىرگەن سوڭ، قازاقستان ەكونوميكانىڭ باسقا سەكتورىندا دا تانىمال بولا باستايدى».

ءدال وسى ساتتە امەريكاندىق بيزنەستىڭ ءوزى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ شيكىزات سالاسىنا عانا قاتىسۋدا جانە ول قازاقستاندىق ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا سوندايلىق اسەر ەتپەۋدە. دەمەتريوس ءمارانتيستىڭ وسى ءماتىن تۇرعىسىنداعى قازاقستاننىڭ دسۇ-نا كىرۋى « قازاقستان بيزنەس جۇرگىزۋگە اشىق جولدى، ەلدە بيزنەس جۇرگىزۋدى جەڭىلدەتەتىن ساۋدا ساياساتىن قالاپ العان ەل رەتىندە بارشا الەم ينۆەستورلارىنا بەلگى بەرەدى» دەۋى ەكىۇشتى ەستىلەدى. سەبەبى، بۇل ارادا «قويلار» ەمەس، «قاسقىرلار» جاساعان جانە سولار تىقپالاعان ساۋدا ساياساتى جونىندە ءسوز بولىپ تۇرعانى وزىنەن-ءوزى بەلگىلى.

قازاقستانعا دا سوققى بولعان الەمدىك قارجىلىق-ەكونوميكالىق داعدارىس رەسپۋبليكامىزدىڭ سىرتقى فاكتورلارعا مۇددەلى ەكەندىگىن كورسەتتى. داعدارىسقا قارسى باعدارلاما جاساۋدىڭ ءوزى ۇكىمەت ەلدىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق دامۋ باعىتىنا قاتىستى ستراتەگيالىق باستامانى بىلمەي، الەمدىك ەكونوميكانىڭ باسقا ەلدەرى ۇرلەگەن وتقا ۇمتىلعان ءورت سوندىرۋشىلەر سياقتى بولعانىن كورسەتتى. ءدال وسى ساتتە ەل ىشىندەگى ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردى قازاقستاندىق ۇكىمەت ەمەس، شيكىزات نارىعىنداعى باعا كونيۋنكتۋراسى رەتتەگەنىنە كوز جەتتى. بىزدە ءتىپتى ەل بيۋدجەتىنىڭ ءوزى مۇنايدىڭ باعاسىنا بايلانىستى جاسالادى. ماسەلەن، 2013 جىلى مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 90 دوللار، ال كەلەسى ەكى جىلدا - $88,5 كولەمىندە بولادى دەگەن بال اشۋعا بولجام جاسالدى.

ال الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسى قازاقستاننىڭ قالاۋى مەن تىلەگىنە ەمەس، كەز كەلگەن جاعدايعا - نيگەرياداعى جاڭا تەراكتىلەرگە، ليۆيا نەمەسە باسقا دا مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردەگى بيلىكتىڭ اۋىسىنا، ساۋد اراۆياسىنىڭ مۇناي ساياساتىنا، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىم ىرعاعىنا بايلانىستى بولادى. بەينەلەپ ايتقاندا، قازاقستاندىق بيۋدجەتتىڭ كىرىس جاعى الەمدەگى باسقا ايماقتار مەن ەلدەردەگى ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي جاعدايعا بايلانىستى جاسالادى.

وسى كورىنىس تۇرعىسىنان كەلگەندە قر پرەمەر-ءمينيسترى سەرىك احمەتوۆتىڭ وتكەن جىلعى قاراشا ايىندا قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ونىمىندەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ (شوب) ۇلەسى نەگىزىنەن ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان ءىرى مۇناي-گاز جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋعا بايلانىستى كەمۋدە دەگەن ءسوزى تاڭدانىس تۋدىرادى. «بۇگىندە ءىجو-دەگى شوب-ءتىڭ ۇلەسى  20%-عا جۋىق، - دەدى پرەمەر «روسسيا 24» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا. - ارينە، مولىراق بولعانى جاقسى ەدى. رەسەيدەگى سياقتى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى دا مۇناي-گاز جانە تاۋ-كەن وندىرىسىنە بايلانىستى. مۇنايگاز سالاسىندا قوسىمشا ءونىم كولەمىن بەرەتىن جانە ءىجو-دەگى وسى سالانىڭ ۇلەسىن ۇلكەيتەتىن ءبىرشاما ەلەۋلى جوبالار جۇزەگە اسۋدا. سوندىقتان بىزدە شوب پەن اگروكەشەننىڭ ۇلەسى كەمىپ جاتىر».

ياعني، ەل مۇناي-گاز سالاسىنىڭ سىرتقى نارىققا تاۋەلدىلىگى ەكونوميكانىڭ باسقا سالاسىنداعى باسەكەلەستىكتى سوققىعا تاپ قىلىپ، ونى شيكىزات قورجىنى رەتىندە عانا قالدىرادى دەگەن ءسوز. ال كەز كەلگەن شيكىزات كوزى تاۋەلسىز بولا المايدى. قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى شيكىزات وندىرۋگە قاتىسى جوق باسقا سالالاردىڭ ديستروفيالىق جاعدايى ەلىمىزدى وندىرىستىك جانە ازىق-تۇلىك تاعامدارىنىڭ يمپورتىنا تاۋەلدى ەتۋگە الىپ كەلدى. بۇل، ارينە، ءبىزدىڭ دسۇ مەن كەدەندىك وداققا قالىپتاسۋىمىزعا قولعابىس ەتەدى، بىراق رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە المايدى.

قازىر بىزدە ەگەمەندى ەلدىڭ ەلەسى عانا بار: ءوز تەرريتوريامىز، شەكارامىز، اسكەرىمىز، مەملەكەتتىك اپپاراتىمىز، قۇقىقتىق جۇيەمىز، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جۇيەمىز بار. ەندى وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعى ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋگە كوشۋى ءتيىس.

شولىركەۋدىڭ سەبەبى

تاياۋدا قىتاي ەلى الداعى 50-60 جىلدىڭ ىشىندە سۋ رەسۋرستارىنا شولىركەگەن سولتۇستىككە وڭتۇستىك وزەندەرىن بۇرۋ ءۇشىن $77 ملرد بولەدى دەگەن حابار تارادى. 2012 جىلى ءبىزدىڭ كورشىمىز بۇل ماقساتقا $10 ملرد قارجى جۇمسادى. وسىنىڭ ءبارى قىتايداعى سۋ قورى پروبلەماسى جىلدان-جىلعا ۋشىعىپ كەلە جاتقانىن بىلدىرسە كەرەك. ال بۇل قحر-مەن بىرنەشە جىلدار بويى ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتقان قازاقستان ءۇشىن دە پروبلەما. سۋ ماماندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قىتاي جاعى قارا ەرتىستەن سۋ الۋدى ازايتپايتىن بولسا، 2050 جىلعا ءبىزدىڭ كورشىمىز بۇكىل وزەندى بۇرىپ الاتىن كورىنەدى. بۇل جاعدايدا شىعىس قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق الەۋەتى ءادىرام قالادى دەگەن ءسوز.

تۇتاس ورتالىق ازيا ايماعىندا سۋ تاپشىلىعى قاتەرى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇل - پروبلەمانىڭ ءبىر جارتىسى عانا بولماق. ماسەلەن، ءوزىنىڭ «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن» ويلاعان بىشكەك سۋدى مۇناي مەن گاز سياقتى تاۋار ەتۋدەن كەتارى ەمەس. ارينە، وعان قازاقستان مەن وزبەكستان قارسىلىق كورسەتۋدە.

مۇزداقتاردا اۋىز سۋدىڭ ۇلكەن قورى (ورتالىق ازياداعى قوردىڭ 60%-ى) ارقىلى ايماقتاعى سۋ رەسۋرسىن رەتتەۋشى ەل تاجىكستاننىڭ دا قىرعىزداردان قالعىسى جوق. سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ باسىن قۇرايتىن تاۋلى ايماقتاردا قازىردىڭ وزىندە مۇزداقتاردىڭ جەدەل ەرۋ ءۇردىسى جۇرۋدە. جۋىق 50 جىلدىڭ ىشىندە مۇنداعى سۋ قورى 40%-عا قىسقارادى دەگەن بولجام بار.

قازىردىڭ وزىندە قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، رەسپۋبليكا وزەندەرىندەگى سۋ قورى جەدەل كەمۋ ۇستىندە. بۇل جونىندە تاياۋدا وتكەن «ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن شەشۋ جولدارى جونىندەگى» دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا ۆەدومستۆونىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى مارات تولىباەۆ مالىمدەمە جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى وزەندەردىڭ جىلدىق كولەمى 105,5 تەكشە/شاقىرىم ەكەن. ونىڭ ىشىندە كورشى ەلدەردەن كەلەتىن سۋدىڭ مولشەرى 44 ت/ش: رەسەيدەن - 7,4 ت/ش، وزبەكستاننان - 13,7, قىرعىزستاننان - 3, قىتايدان - 19,9 ت/ش سۋ كەلەدى.

ازىقتى باقىلاۋ ارقىلى ادامدى باقىلاۋ

وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى ۆلاديمير بوجكو دا 2050 جىلى قازاقستاننىڭ مۇزداقتارى ەرىپ بىتەدى دەگەن بولجام ايتتى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى مەرزىمگە تاياۋ ۋاقىتتا عالامدىق جىلىمىق سالدارىنان قازاقستاننىڭ اۋا تەمپەراتۋراسى 3 گرادۋسقا ارتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە شولەيت جەردىڭ كولەمى سولتۇستىككە قاراي 300-400 شاقىرىمعا ەندەپ، ەلدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر تونەدى ەكەن. «اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ءوسۋى جەم-ءشوپ قورىنىڭ 30-90%-عا كەمۋىنە، قوستاناي، اقمولا جانە پاۆلودار وبلىستارىنداعى استىق شىعىمىنىڭ 25-60%-عا، سولتۇستۇك قازاقستان وبلىسىندا 70-90%-عا كەمۋىنە اسەر ەتەدى» (2010-2020 جىلدارعا ارنالعان «قازاقستان ەكولوگياسى» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ جوباسىنان).

الدەكىم: «استىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قانداي قاتىناسى بار؟» دەپ سۇراۋى مۇمكىن. بۇل ساۋالعا حالىقارالىق ارەناداعى قاتال ويىن ءتارتىبىن جاقسى تۇيسىنگەن ادامنىڭ سوزىمەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى. اقش-تىڭ ءبىر كەزدەرگى مەملەكەتتىك حاتشىسى گەنري كيسسيندجەر ايتقان ەكەن: «مۇنايعا باقىلاۋ جاساۋ ارقىلى ءسىز تۇتاس مەملەكەتكە باقىلاۋ جاسايسىز; ال ازىق-تۇلىككە باقىلاۋ جاساۋ ارقىلى حالىققا باقىلاۋ جاسايسىز»، - دەپ.

قورىتا كەلگەندە، ءبىزدىڭ ىشكى ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەكونوميكالىق، ازىق-تۇلىكتىك، ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىمىز ءۇشىنشى ەلدەرگە بايلانىستى ەكەن. ەندەشە وسى الارمەستيكالىق بولجامنىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسىنا ساي كەلەر-كەلمەسى تۇسىنىكسىز بولىپ قالادى. ەندى جيىرما جىلدان سوڭ ءبىز يننوۆاتسيامەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا كورشىلەرمەن سۋ ءۇشىن سوعىسىپ جۇرمەيمىز بە؟ نەمەسە تابيعات اپاتىنان زارداپ شەككەن مىڭداعان بوسقىنداردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن، ولاردىڭ الدىنا باس ءيىپ بارۋعا ءماجبۇر بولمايمىز با؟

اقپاراتتىق وتارلاۋ

باسەكەگە قابىلەتتى باق-نىڭ تاپشىلىعى قازاقستاندى بوگدە اقپارات پەن باسقا ەلدىڭ يدەولوگياسىن تۇتىنۋعا ءماجبۇر ەتەتىن اقپاراتتىق پەريفەرياعا اينالدىرۋى مۇمكىن. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «ەگەر مەملەكەت الەمدىك اقپاراتتىق-تەلەكوممۋنيكاتسيا جۇيەسىنە دەربەس ويىنشى رەتىندە ەنە الماسا، مۇنداي مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگى ۇلكەن قاتەرگە تاپ بولادى».

بۇنى رەسمي بيلىك تە مويىنداي باستاعان سياقتى. ماسەلەن، 2009 جىلى سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ بىلاي دەگەن-ءدى: «قازاقستاندىق باق-نا قانشاما قۇرمەت كورسەتسەك تە، الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ساۋالناماسىنا زەر سالار بولساق، ەلدىڭ 55 % تۇرعىندارى رەسەيلىك اقپارات كەڭىستىگىندە تۇرىپ جاتقان كورىنەدى».

2010 جىلى پرەمەر قازاقستاندىق جاستاردىڭ ساناسىنا شەتەلدىك سەريالداردىڭ كەرى اسەر ەتىپ جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق تانىتتى. «ماسەلەن، تارازدا وتكەن قۇقىق قورعاۋ وكىلدەرىنىڭ جينالىسىندا جەكەلەگەن سەريالدار حالىققا ءبىزدىڭ بارلىق ناسيحاتىمىزدان دا قاتتى اسەر ەتەتىنى جونىندە ايتىلدى»، - دەدى پرەمەر-مينيستر 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن تالقىلاۋ بارىسىندا.

«قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى 23-ءشى بابىندا قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق مۇقتاجدىققا تاپ بولۋىنا جانە باسقا ەلدەر تاراپىنان اقپاراتتىق ەكسپانسيا مەن بلوكادا جاساۋىنا جول بەرمەۋ جونىندە ناقتى جازىلعان. ال قازىر بيلىكتىڭ اقپاراتتىق الاڭمەن جۇمىس جۇرگىزۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق باستاماسى جوقتىڭ قاسى ەكەنىن بىلەمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە قوعامدىق سانا مەن پىكىرگە كوممۋنيكاتسيانىڭ بيرەسمي ارنالارى: ينتەرنەت (بيلىكتىڭ اسەرى بوساڭ بالاما اقپاراتتىق ارنالارعا ازاماتتاردىڭ كوشۋى), بالاما اقپاراتتىق ورتالىقتار (ونىڭ ىشىندە راديكالدىسى دا بار) جانە وسەك-اياڭ ء(بىر كەمپىر ايتىپتى دەگەندەي) بارلىق رەسمي باق-نان قاتتى اسەر ەتۋدە.

ال قوعامدىق ساناعا اسەر ەتەتىن اقپاراتتى باسقارا الماعان ادام ادەتتە ءوز مەملەكەتىن دە باسقارا المايدى. وندايدا الدىمەن ميسسيونەر، ودان سوڭ - ساۋداگەر، ال سوڭىندا - اسكەر كەلەدى دەگەن ءسوز. باسقاشا ايتقاندا، الدىمەن اقىل تۇتقىندالادى، ودان كەيىن - ءاميان، اقىر سوڭىندا مەملەكەتتىڭ ءوزى تۇتقىنعا اينالادى. جۇزدەگەن جىلدار وتسە دە، وسىنداي قاتاڭ ويىن ءتارتىبىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم وزگەرتە العان جوق.

دوسىم ساتپاەۆ،

ساياساتتانۋشى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 01 (177) 17 قاڭتار 2013 جىل