قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى (2006ج.، قازان) سەسسياسىنداعى تىلدىك ساياسات پەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدى جاقسارتۋعا بايلانىس­تى ۇسىنىستارىنىڭ بىرىندە لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇستارىن باعدارلاۋ جونىندەگى بەرىلگەن تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوز جوسپارىنا سايكەس لاتىن قارپىنە كوشكەن تۇركيا، ءازىربايجان جانە وزبەكستان - ءۇش تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالاردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ، قاراستىرۋ ءۇشىن 2007 جىلدىڭ كوكتەمىندە عىلىمي ءىسساپار ۇيىمداستىرعان بولاتىن. ءىسساپار بارىسىندا قازاق عالىمدارى وسى ەلدەردە ءالىپبي رەفورماسىن جاساۋعا بەلسەنە قاتىسقان مەملەكەتتىك، ۇكىمەتتىك، لينگۆيستيكالىق كوميسسيالار قۇرامىنا مۇشە بولعان بەدەلدى عالىمدارىمەن، قوعام قايراتكەرلەرىمەن جانە وسى ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن تۇلعالارمەن سۇحبات، كەزدەسۋلەر وتكىزدى.وسى ەكسپەديتسيانىڭ ءتىلتانۋشى مۇشەسى رەتىندە ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرۋ ءۇشىن مىناداي ماقسات-مىندەتتەردى العا تارتقان ەدىك. ەڭ الدىمەن تۇركيا، ءازىربايجان، وزبەكستان ەلدەرىندەگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تاجىريبەسىن زەرتتەۋ، ونىڭ لينگۆيستيكالىق، اسپەكتىدەگى ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇستارىن، قولايلى-قولايسىز جاعدايلارى مەن وڭ-تەرىس اسەرلەرىن انىقتاۋ. ول ءۇشىن:
- تۇركيا، ءازىربايجان، وزبەكستان ەلدەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسى نەگىزدى جازۋعا كوشۋىنە سەبەپ بولعان نەگىزگى فاكتورلارىن انىقتاۋ;

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى (2006ج.، قازان) سەسسياسىنداعى تىلدىك ساياسات پەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدى جاقسارتۋعا بايلانىس­تى ۇسىنىستارىنىڭ بىرىندە لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇستارىن باعدارلاۋ جونىندەگى بەرىلگەن تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوز جوسپارىنا سايكەس لاتىن قارپىنە كوشكەن تۇركيا، ءازىربايجان جانە وزبەكستان - ءۇش تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالاردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ، قاراستىرۋ ءۇشىن 2007 جىلدىڭ كوكتەمىندە عىلىمي ءىسساپار ۇيىمداستىرعان بولاتىن. ءىسساپار بارىسىندا قازاق عالىمدارى وسى ەلدەردە ءالىپبي رەفورماسىن جاساۋعا بەلسەنە قاتىسقان مەملەكەتتىك، ۇكىمەتتىك، لينگۆيستيكالىق كوميسسيالار قۇرامىنا مۇشە بولعان بەدەلدى عالىمدارىمەن، قوعام قايراتكەرلەرىمەن جانە وسى ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن تۇلعالارمەن سۇحبات، كەزدەسۋلەر وتكىزدى.وسى ەكسپەديتسيانىڭ ءتىلتانۋشى مۇشەسى رەتىندە ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرۋ ءۇشىن مىناداي ماقسات-مىندەتتەردى العا تارتقان ەدىك. ەڭ الدىمەن تۇركيا، ءازىربايجان، وزبەكستان ەلدەرىندەگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تاجىريبەسىن زەرتتەۋ، ونىڭ لينگۆيستيكالىق، اسپەكتىدەگى ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇستارىن، قولايلى-قولايسىز جاعدايلارى مەن وڭ-تەرىس اسەرلەرىن انىقتاۋ. ول ءۇشىن:
- تۇركيا، ءازىربايجان، وزبەكستان ەلدەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسى نەگىزدى جازۋعا كوشۋىنە سەبەپ بولعان نەگىزگى فاكتورلارىن انىقتاۋ;
- وسى فاكتورلاردىڭ ىشىندەگى باسىمدارىن ايقىنداۋ;
- اتالمىش ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە وتكەنگە دەيىنگى تىلدىك جاعداياتىنان اقپارات الۋ;
- وسى ەلدەردە لاتىن ارپىنە ءوتۋ كەزەڭى جانە ودان كەيىنگى تىلدىك جاعداياتتى ايقىنداۋ;
- وتكەنگە دەيىنگى جانە وتكەننەن كەيىنگى تىلدىك جاعداياتتى سالىستىرۋ;
- تۇركيا، ءازىربايجان، وزبەكستان ەلدە­رىندەگى لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندەگى جازۋدىڭ الدىڭعى جازۋعا قاراعاندا ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى تۋرالى اقپارات الۋ;
- لاتىن ءالىپبيى جوبالارىن تالقىلاۋدىڭ بارىسى تۋرالى اقپارات الۋ;
- جاڭا ءالىپبي جوبالارىنىڭ لينگۆيستيكالىق نەگىزدەرى جاعىنان ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن ايقىنداۋ;
- جاڭا ءالىپبي جوبالارىنداعى گرافەمالار قۇرامى مەن ونىڭ اتالعان ۇلتتار ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە سايكەستىگىن ايقىنداۋ;
- جاڭا ءالىپبي جوبالارىنىڭ قازىرگى قولدانىسى تۋرالى اقپارات الۋ;
- جاڭا الىپبيدەگى دياكريتيكالىق تاڭبالار جايىن ءبىلۋ;
- ءتول دىبىستارعا الىنعان تاڭبالار تۋرالى اقپارات الۋ;
- جاڭا ءالىپبي جوباسىن ۇسىنىپ، ەنگىزۋدەگى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرى;
- جاڭا جوبانى تاڭداۋدىڭ نەگىزگى كريتەريلەرى قانداي بولدى;
- اتالعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندەگى گرافيكا سىندى جەتىستىكتەردىڭ، جاڭا ءالىپبيدى قولدانۋداعى وڭتايلىلىقتىڭ جانە ونى وقىپ-ۇيرەنۋدەگى جەڭىلدىك­تەردىڭ نەمەسە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى بولعان العا باسۋلاردىڭ سەبەبىن انىقتاۋ;
- اتالعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندەگى گرافيكا سىندى كەمشىلىكتەردىڭ، جاڭا ءالىپبيدى قولدا­نۋ­داعى قولايسىز­دىق­تار­دىڭ جانە ونى وقىپ-ءۇي­رە­نۋدەگى قاتە­لىكتەردىڭ نەمەسە ءبىلىم بەرۋ سا­لا­­سىنداعى بولعان داعدارىستاردىڭ سەبەبىن انىقتاۋ;
- لاتىن گرافيكاسى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق تىلدەرىنىڭ دامۋىنا قالاي اسەر ەتكەنىن انىقتاۋ;
- ءتىل عالىمدارىنىڭ كوزقاراسى مەن وسى ءىستى جۇزەگە اسىرۋعا قانشالىقتى قاتىستىرىلعانىن انىقتاۋ;
- اتالمىش ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن قورىتۋ بويىنشا قازاقستان تاجىريبەسى ءۇشىن قاجەتتى ۇسىنىستار جاساۋ مىندەتتەرى قويىلدى.
تۇركيا. ستامبۋل، انكارا قالالارىن­داعى عالىمدارمەن كەزدەسۋ بارىسىندا انىقتالعان اقپاراتتار بويىنشا تۇركيادا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، لينگۆيستيكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك تۇرتكى­جايتتار سەبەپ بولدى. تۇرىكتىڭ اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جازۋىنا رەفورمالار جاساۋ ماسەلەسى، ونىڭ قولايسىزدىعى تۋرالى پىكىرتالاستار تۇرىك رەسپۋبليكاسى جاريالانباي تۇرعانداعى وسمان يمپەرياسىنىڭ كەزىنەن باستاپ كوتەرىلگەن. كەيىننەن وسى يدەيانى ۇستانعان باسقا عالىمدار دا تۇرىك ءتىلىنىڭ اراب گرافيكاسىن رەفورمالاۋدان گورى ودان مۇلدە باستارتىپ جاڭا جازۋ لاتىن جازۋىنا كوشۋدى وڭتايلى دەپ تابادى.
تۇركيانىڭ مينيسترلەر كەڭەسى 1928 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا «الفاۆيت جونىندەگى كوميسسيا» قۇرىپ، ول 8 جانە12-شىلدەدەگى ءوزىنىڭ وتىرىسىندا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا تۇرىك ءالىپبيىن قابىلدايدى. بۇل «ءارىپ رەۆوليۋتسياسى» دەپ اتالاتىن قازىرگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى م.ك.اتاتۇرىكتىڭ جۇزەگە اسىرعان ماڭىزدى رەفورمالارىنىڭ ءبىرى بولدى دەۋگە بولادى. ونىڭ باستى سەبەبى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز دامۋ باعىتىندا باتىس­تى باعدارعا ۇستاعانىنان، ياعني باتىستىڭ مەملەكەتتىك مودەلىن نەگىزگە العانىنان جانە كورشىلەس ەۋروپا مەملەكەتتەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستى ورناتۋدى كوزدەۋىنەن شىعادى.
ءداستۇرلى جازۋ گرافيكاسىن جاڭا الىپبيگە اۋىستىرۋعا ساياسي فاكتورلار باسىم سەبەپ بولدى. مۇنىڭ دالەلى رەتىندە پروفەسسور ەرتەم رەيكىن «ءبىز تەك الىپبيدە عانا اراب داستۇرىنەن باتىس داستۇرىنە وتكەن جوقپىز، ءبىز بۇل باعىتتى جۇيەلى ۇستاندىق، كۇنتىزبەمىزدى دە، ۋاقىتتى ولشەۋدى دە (ساعاتتى), ولشەم بىرلىكتەردى دە، ءتىپتى كەيبىر اتاۋلاردى دا اراب ۇلگىسىنەن باتىس ۇلگىسىنە اۋىستىردىق» دەيدى (مىسالى، تۇرىك تىلىندە «مادەنيەت» ەدى، قازىر «كültür»).
تۇركى دۇنيەسىنەن الشاقتا ەۋروپانىڭ ورتا­سىندا وتىرعان جاڭا رەسپۋبليكانىڭ ەكونومي­كاسىنىڭ قارقىنداپ دامۋى ءۇشىن كورشىلەس باتىس ەلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن لاتىن نەگىزدى جازۋعا كوشۋدىڭ ماڭىزى زور بولدى. بۇل جاڭا الىپبيگە كوشۋدىڭ ەكونوميكالىق جاعىن انىقتايدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

تىلدىك فاكتور. ارينە، قازىرگى اقپاراتتار زامانىندا جازۋ-سىزۋ ءتىلدىڭ ەڭ ءبىر كۇردەلى ماسەلەسى بولىپ سانالادى. وسىنى سەزىنگەن تۇرىك عالىمدارى سەميت-حاميت توبىنداعى اراب ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تولىق كورسەتە الاتىن اراب گرافيكالى جازۋدىڭ تۇرىك ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمسىز ەكەنىن، ونىڭ ۇستىنە وسى جازۋ تۇرعاندا، ولار ەشقاشان وسمان يمپەرياسىنىڭ رەاكتسيالىق اسەرلى قۇبىلىستارىنان قۇتىلا المايتىنىن سەزىندى. ەلدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ قىسپاعىمەن اتالعان تىلدىك پروبلەمالاردىڭ شەشىمى راديكالدى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ، تىپتەن جاڭا الىپبيگە كوشۋ تۋرالى كوزقاراستار جەڭىپ شىقتى.
لاتىن ارپىنە دايىندىق، ءوتۋ كەزەڭى جانە ودان كەيىنگى تىلدىك جاعدايات. دايىندىق كەزەڭىندە اتاتۇرىكتىڭ باسشىلىعىمەن 1928 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا «الفاۆيت جونىندەگى كوميسسيا» قۇرىلىپ، ول:
لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا تۇرىك ءالىپبيىن قابىلدايدى;
جاڭا گرامماتيكانىڭ جوباسىن جاسايدى;
وسى جوبالاردى قولدانىسقا ەنگىزۋ جولدارىن كورسەتەدى.
تۇركيادا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ كەزەڭى بار-جوعى 1 جىلعا عانا سوزىلدى. 1928 جىلدىڭ 1 قا­راشاسىندا م.ك.اتاتۇرىك «جاڭا تۇرىك ءارىپ­تە­رى­نىڭ قابىلدانۋى مەن قولدانۋى تۋرالى» زاڭ شى­عاردى. بۇل زاڭ بويىنشا 1929 جىلدان باس­تاپ مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ لاتىن ءالىپ­بيى­نە ءوتىپ، اراب گرافيكاسىن قولدانۋىنا رۇقسات بە­رىل­مەدى. 1929 جىلدىڭ 1-ماۋسىمىنا دەيىن عانا قاتار قولدانىلىپ كەلگەن اراب گرافيكاسىنا ىسقاعازدار جۇرگىزۋدە مۇلدەم تىيىم سالىندى. لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ كەزەڭىندە نەگىزگى كۇش اكىمشىلىك جۇيەگە سالىنعانى انىقتالدى. وسىنىڭ ءناتي­جە­سىندە جاڭا الىپبيگە ءوتۋ كەزەڭى قىسقا بولدى. سونداي-اق انكارا قالاسى مۋنيتسيپالي­تەت باس­شى­سىنىڭ ايتۋىنشا، 1928 جىلى ونوماس­تيكا ءجو­نىندە بىرىڭعاي مەملەكەتتىك ەرەجە قا­بىل­دا­نىپ، ستامبۋل، انكارا قالالارىنداعى ماڭ­داي­­شا­لار، سودان كەيىن باسقا اۋداندار مەن ورتا­لىق­­تارداعى كوشە، قالا، الاڭ، اۋىل اتتارى سول بو­يىن­شا لاتىن قارىپتەرىنە اۋىستىرىلدى. ول ەرەجە ءبۇ­گىنگى كۇنگە دەيىن مۇلتىكسىز ورىندالىپ كەلەدى.
جوعارىدا اتالعان كوميسسيا تۇرىك ءتىلىن اراب-پارسى سوزدەرىنەن تازارتۋ، سونىمەن بىرگە ەۋروپا سوزدەرىن ءوز تىلىنە يكەمدەپ يگەرۋ ىسىمەن دە اينالىستى. ولار: ا) اراب-پارسى سوزدەرىنە تۇرىك تىلىنەن بالاما تاۋىپ، بەكىتتى;
ءا) ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تىلىنەن كەلگەن سوزدەردىڭ وزگەرىسسىز قولدانۋىنا توسقاۋىل بولدى، ول ءۇشىن ەنگەن سوزدەرگە تۇرىك تىلىنەن بالاما تاۋىپ بەكىتتى نە شەت ءتىلدى سوزدەردى ءوز تىلدەرىنىڭ دىبىستىق زاڭدىلىقتارىنا قاراي يكەمدەپ، تۇرپاتىن تۇركىلەندىرىپ، وزگەرتىپ وتىردى;
ب) وسى سوزدەردىڭ بارلىعىن جانە ولاردى يگەرۋگە قاتىستى ەرەجەلەر دايىنداپ، سوزدىكتەر جاسادى.
«تۇرىك ءتىلى قۇرامىنىڭ» قازىرگى توراعاسى شۇكرۋ حالىق اكاليننىڭ سارالاۋىنشا، «اراب گرافيكاسىن پايدالانعان وسمان يمپەرياسى تۇسىندا تۇرىك حالقىنىڭ ساۋاتتىلىعى 10 پايىز­دى عانا قۇرايتىن، ال لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ كەزەڭى اياقتالعاننان كەيىنگى ساۋاتتىلىق دەڭگەي 60 پايىزعا ءوستى. سەبەبى جاڭا الىپبيگە ۇيرەتۋدى كوزدەگەن ەڭ العاشقى ۇلتتىق مەكتەپتەر مەن كۋرس­تار اشىلدى. ول كەزدە تۇركيا حالقىنىڭ سانى 15 ملن. بولدى، 1 جىلدا وسى كۋرستاردان 3 ملن. ادام ديپلوم الىپ شىعاتىن، كۋرستار 3-4 جىل بويى جۇمىس جاسادى، سوندا وسى مەرزىمنىڭ ىشىندە 10-12 ملن. ادام ساۋات اشىپ شىقتى. قازىرگى كەزدە تۇركيا حالقىنىڭ 90 پايىزى ساۋاتتى. ال قالعان 10 پايىزىنىڭ كوپ بولىگىن اۋىلدى جەرلەردە ءدىني نانىم-سەنىمدەرىمەن وقىماي قالعان قىز بالالار قۇرايدى».
قازىرگى تۇرىك ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە نە­گىزدەلگەن جازۋىنىڭ ارتىقشىلىعىن تۇرىك عالىمدارى بىلاي دەپ كورسەتەدى:
1) ءاربىر ءارىپ بولەك-بولەك تاڭبالانادى، ال اراب جازۋىندا بىرگە جازىلادى;
2) الەمنىڭ كوپ بولىگىندەگى داستۇرگە سايكەس لاتىن جازۋى سولدان وڭعا قاراي جازىلادى، ال اراب جازۋىندا وڭنان سولعا جازىلاتىن;
3) لاتىن گرافيكاسى تۇرىك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى نەگىزگى دىبىستاردى بەلگىلەيدى، ال اراب گرافيكالى جازۋ تۇرىك تىلىندە جوق، بىراق اراب-پارسى سوزدەرىندەگى بوتەن دىبىستاردى دا تاڭبالايتىن;
4) لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن كەزدە تۇركى تىلدەس باسقا حالىقتار دا لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعان بولاتىن، سوندىقتان تۇركى الەمىنە ورتاق جازۋ ورتاق اقپارات الماسۋعا قولايلى بولدى;
5) ەكونوميكاسىنىڭ باتىستىق دامۋ باعىتى­نا لاتىن گرافيكالى جازۋ ءتيىمدى بولدى;
6) لاتىن گرافيكالى جازۋ-سىزۋ ساۋات اشۋشىلار ءۇشىن ءارىپ سانى از بولۋىنا بايلانىستى ىڭعايلى كەلدى.
تۇرىك جازۋ-سىزۋى ءۇشىن قازىرگى تۇرىك ءتىلىنىڭ لاتىن ءالىپبيىنىڭ كەمشىلىكتەرىن تۇرىك عالىمدارى بىلاي دەپ كورسەتتى:
1. جاڭا ءالىپبي جاسالعان تۇستا تۇرىك ادەبي ءتىلىنىڭ جالپىحالىقتىق نەگىزدە قالىپتاس­پاعاندىعى مەن تۇرىك ءتىلىنىڭ نەگىزگى دىبىستىق قورىنىڭ تولىقتاي ايقىندالماعاندىعى سالدارىنان قازىرگى گرافيكادا جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ دىبىستىق قورىنداعى ءۇش نەگىزگى دىبىس­تى تاڭبالايتىن ارىپتەر ءالىپبي جۇيەسىنە ەنبەي قالعاندىعى. ولار: Q [ق]، W [داۋىسسىزۋ]، Ŋ [ڭ];
2. اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن سان عاسىر­لىق مۇرالاردىڭ بارلىعىن تولىقتاي حالىق پايدالانا المايدى.
تۇركيادا جاڭا ءالىپبي جوباسىن ەنگىزۋدىڭ جەتىستىكتەرى رەتىندە اكىمشىلىك جۇيەنىڭ بەلسەندى جۇمىسىن ايتۋعا بولادى. سەبەبى م.ك.اتاتۇرىكتىڭ ساياساتىمەن نەگىزگى كۇش وسى الەۋمەتتىك توپقا ءتۇستى. 1928 جىلدىڭ ورتا شەنىندە قابىلدانعان زاڭ بويىنشا بارلىق ىسقاعازدار مەن اكىمشىلىك مەكەمەلەر 5 ايدىڭ ىشىندە لاتىن گرافيكالى جازۋعا كوشتى. كەمشىلىكتەرى رەتىندە، عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا حالىقتىڭ تالقىسىنا سالىنباي، پسيحولوگيالىق دايىندىققا از ۋاقىت بەرىپ، بىردەن جاڭا جازۋدى ەنگىزىپ جىبەرگەنىندە دەپ ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، بۇنى وزدەرى زامان وتكەننەن كەيىن كەمشىلىكتەن گورى كورەگەن ساياسات جەتىستىگى دەپ باعالايدى. سونىمەن بىرگە ءداستۇرلى ءدىنى يسلامنىڭ كانوندارىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى اراب جازۋىنان لاتىنعا اۋىسۋ كوپ حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى.
جاڭا جوبانى تاڭداۋدىڭ نەگىزگى كريتەريلەرىنە تۇرىك عالىمدارى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ
- تۇرىك ءتىلىنىڭ ستامبۋل ديالەكتىسىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلۋىن;
- اراب-پارسى تىلدەرىنىڭ دىبىستارىن بەلگىلەيتىن ارىپتەردىڭ بولماۋىن;
- ءاربىر بولەك دىبىسقا ءبىر تاڭبا بولۋىن;
- لاتىن ءالىپبيى جۇيەسىندەگى نەگىزگى تاڭبالاردان تىس ءارىپ بولماۋىن;
- ءتىل جۇيەسىندەگى ەرەكشە دىبىسقا لاتىن قورىنىڭ گرافەمالارى جەتكىلىكسىز بولعاندا، نەگىزگى لاتىن گرافەمالارىنا قوسىمشا بەلگى قويۋ ارقىلى تۇرىك گرافەماسىن جاساۋدى;
- جازۋعا وڭتايلىلىق پرينتسيپىنە جاۋاپ بەرۋىن العا تارتتى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

تۇرىك جازۋىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تاجىريبەسىن قورىتۋ.
1 فاكت. نەگىزگى كۇشتى اكىمشىلىك جۇيەگە سالۋ ارقىلى مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسى مەن ىسقاعازدار جۇرگىزۋ جاڭا الىپبيگە قىسقا مەرزىمدە كوشىرىلدى (1928 جىلدىڭ ماۋسىمى - قاراشاسى).
ءتۇيىن. قازىرگى قازاقستاننىڭ مۋلتيمادەني قوعامىنىڭ ءاربىر الەۋمەتتىك، كونفەسسيالىق، ۇلتتىق جانە ت.ب. ەرەكشە توپ وكىلدەرىنىڭ اراسىنان وسى پروتسەسكە قاتىستى پىكىر قايشىلىعى شىعىپ، تالاس-تارتىس، تالقىنىڭ سوڭى قايتىمسىز پروتسەستەرگە اكەلۋ قاۋپىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، تۇرىكتەردىڭ ۇزاققا سوزباي، جاڭا جازۋعا بىردەن كوشىرۋ تاكتيكاسى ءتيىمدى.
2 فاكت. م.ك.اتاتۇرىكتىڭ تاباندىلىعى مەن ءوزىنىڭ بەلسەنە كىرىسۋى حالىقتىڭ جاڭا جازۋدىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىن كۇشەيتىپ، رۋحتانۋىنا تۇرتكى بولدى (م.ك.اتاتۇرىك ستامبۋلداعى حالىق پاركىنە ۇلكەن قارا تاقتا قويدىرىپ، حالىقتى لاتىن قارپىمەن جازۋعا ۇيرەتتى).
ءتۇيىن. قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق سانانىڭ كوتەرىلۋى، پاتريوتتىق سەزىمنىڭ ارتۋىن جاڭا جازۋ جۇيەسىنە ءوتۋ پروتسەسىمەن بايلانىستىرۋ جازۋ رەفورماسىنىڭ جەڭىل وتۋىنە سەپ بولادى.
3 فاكت. جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى تۇرىك جازۋى كىرمە سوزدەردى يگەرۋدىڭ كۇشتى مەحانيزمىنىڭ نەگىزىنە اينالدى. ۇلتتىق تىلگە قىزمەت ەتەتىن جازۋ جۇيەسى قالىپتاستى (شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەر تۇرىك ايتىلىمى بويىن­شا جازىلادى).
ءتۇيىن. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قوسامجار ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىنىڭ پروب­لەماسىن شەشىپ، ۇلتتىق سيپاتتاعى جازۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدا قاجەتتى تاجىريبە.
4 فاكت. جاڭا الىپبيگە ۇيرەتۋ ارقىلى حالىقتى جالپى ساۋاتتاندىرۋ پروبلەماسى شەشىلدى (تۇرىكتەردىڭ ساۋاتتىلىعى وسمان يمپەرياسى كەزەڭىندە جاڭا جازۋعا وتكەنگە دەيىن 10 پايىزدى، لاتىنعا وتكەننەن كەيىن 63 پايىزدى قۇرادى).
ءتۇيىن. لاتىن گرافيكاسى نەگىزدى جازۋعا وقىتۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى قازاقستانداعى ءورىستىلدى حالىقتى، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن قازاقتاردىڭ وزدەرىن دە قازاق تىلىندە جازۋ-سىزۋمەن قاتار سويلەۋگە ءبىرشاما ۇيرەتىپ الۋعا بولادى.
ءازىربايجان. باكۋ قالاسىنداعى عالىمدارمەن كەزدەسۋ بارىسىندا انىقتالعان اقپاراتتار بويىنشا ءازىربايجاندا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، لينگۆيستيكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك تۇرتكىجايتتار سەبەپ بولدى. وسى اتالعانداردىڭ ىشىندە العاشقىسى ساياسي، ودان كەيىنگى كەزەكتەگىسى ەكونوميكالىق، تىلدىك تۇرتكىجايتتار بولعان.
1991 جىلى 25 جەلتوقساندا ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ا.مۋتاليبوۆ «لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى ءازىربايجان ءالىپبيىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويادى. بۇل زاڭ بويىنشا ءازىربايجاندا 1940 جىلعا دەيىن قولدانىلعان 32 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن گرافيكاسىنداعى ءالىپبي ازىن-اۋلاق وزگەرىستەرمەن قالپىنا كەلتىرىلۋ ۇيعارىلدى. بۇل شارالار كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىنگى كەڭىستىكتەگى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ەگەمەندىك الۋىمەن بايلانىستى ۇلتتىق سانانىڭ كوتەرىلۋىمەن، ءوز رامىزدەرىن، ۇلتتىق ناقىشىن بەلگىلەۋ پروتسەسىنىڭ جەمىسى بولدى. ونىڭ ۇستىنە ءازىربايجان ەلى شەكارالاس جاتقان باۋىرلاس تۇركيا مەملەكەتىمەن تىعىز مادەني قارىم-قاتىناسى دا وسى پروتسەستىڭ ءازىربايجاندا ءبىرىنشى بولىپ باس­تالۋىنا سەبەپشى بولدى. ءازىربايجان زيالىلارى ەلدە حح عاسىردىڭ 90 جىلدارى ۇلكەن وتانشىلدىق سەرپىلىس، ۇلتتىق سانانىڭ اسقاقتاپ كوتەرىلگەن كەزەڭى بولدى دەيدى. وسى اتالعاندار گرافيكا رەفورماسىنا سەبەپ بولعان ساياسي تۇرتكىجايتتارعا جاتادى.
«ءازىربايجان ءتىلىنىڭ كيريلل ءالىپبيى نەگىزىندەگى جازۋدىڭ ەكىجاقتى بولعانى جازۋداعى داعدارىسقا اكەلدى» دەيدى ءازىربايجان عالىمدارى. سەبەبى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى وزگەرىسسىز جازۋعا ارنايى جاسالعان كيريلل گرافيكاسى ولاردىڭ تۇرپاتىن وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق. سونىمەن بىرگە مونوكونفەسسيالىق (مۇسىلمان ءدىنى) ءازىربايجان ءۇشىن كيريلل جازۋى ءار ۋاقىتتا دا ءدىني جاتتىعىمەن كورىنىپ تۇردى. وسى اتالعاندار لينگۆيستيكالىق فاكتوردى بىلدىرەدى.
ودان كەيىنگى كەزەكتە مادەني-الەۋمەتتىك تۇرتكىجايتتار ورىن الدى:
1) ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق سانانىڭ كوتەرىلۋىمەن بولعان ەلدەگى ۇلتتىق وتانشىلدىقتىڭ سەرپىلىسىنە جاۋاپ بەرەتىن ناقتى شارالار كەرەك بولدى، ۇلتتىق جازۋعا نەگىزدەلگەن گرافيكا تالاپ ەتىلدى;
2) كورشىلەس مەملەكەت تۇركيامەن تەلەديدار، ساۋدا، باق قۇرالدارى ارقىلى دا كەڭىنەن تاراپ، ورنىققان مادەني قارىم-قاتىناس ناتيجەسىندە وسى ايادا قولايلى بولاتىن جازۋدى تالاپ ەتتى.
لاتىن قارپىنە وتكەنگە دەيىنگى جاعدايات: 1) پوستكەڭەستىك داعدارىس كەزەڭىندە ەلدە كوپتەگەن ساياسي اعىمدار مەن ءدىني سەكتالار كوبەيىپ، ۇلتتىق وتانشىلدىق سەزىمىنىڭ كوتەرىلۋ پروتسەسىمەن قاتار ۇلكەن ساياسي پىكىرتالاس، تارتىس كەزەڭى قاتار ءجۇردى. وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن شارالار قولعا الىنۋ كەرەك بولدى. ونىڭ بىردەن-ءبىر امالى مەملەكەتتىك ءتىلدى بارلىق مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتكىزۋ بولدى. ال ورىس جازۋىنا نەگىزدەلگەن كيريلل گرافيكاسى ءتىلدىڭ وسىنداي قىزمەتىنە جاۋاپ بەرە المادى;
2) حالىق اراسىندا لاتىن جازۋىمەن وركەندەپ ءوسىپ جاتقان تۇرىك مەملەكەتىنىڭ مادەنيەتىنە، ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا بەت بۇرۋ كەرەك دەگەن سياقتى كوزقاراستار كۇشەيدى;
3) ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن كيريلل جازۋى ءدىني جاعىنان بىرتەكتى مۇسىلمان بولىپ كەلەتىن ءازىربايجان حالقى ءۇشىن پراۆوسلاۆيە دىنىنە قىزمەت ەتەتىن جازۋ دەگەن سيپاتىنان اجىرامادى;
4) ءازىربايجان ءتىلىنىڭ ءوز ىشىندە دە ديالەكتىلىك تارماقتار مەن ايىرماشىلىعى ءبىر-بىرىنەن الشاق سويلەنىستەردىڭ بولۋى جالپىعا ورتاق باسىم ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى جاسادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە جازۋدى رەفورمالاۋ ءۇشىن قاجەتتى العىشارتتىڭ ءبىرى ەدى;
5) ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دامۋ قارقىنىنا ىلەسۋدى كوزدەگەن مەملەكەتتىك ساياسات ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بودان ەلى پسيحولوگيا­سىنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى ءوز اتريبۋتيكاسى مەن رامىزدەرىن بەلگىلەۋ بولىپ تابىلدى;
6) ءازىربايجان ءتىلىنىڭ 1940 جىلدارعا دەيىن قولدانعان الىپبيىنە قايتا ورالۋ پروب­لەماسى كوتەرىلدى;
7) ەلدە ورىس ءتىلىنىڭ بەدەلى كۇرت تومەندە­دى، مۇنىڭ سەبەبى ءازىربايجان حالقىنىڭ ەڭ كوپ پايىزىن ازىربايجانتىلدىلەر قۇرادى. مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا تيتۋلدىق ۇلتتىڭ پايىزى ۇستەم بولعاندىقتان، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىندا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر از بولدى;
8) ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن «نارودنىي فرونت» («حالىق مايدانى») اتتى ساياسي باسىم كۇشتەردىڭ ۇيىمى بەلسەندىلىك تانىتىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ وزگەرىستەرىنە قاتىسىپ وتىردى.
لاتىن ارپىنە دايىندىق، ءوتۋ كەزەڭى جانە ودان كەيىنگى جاعدايات. لاتىن گرافيكاسىنداعى ءالىپبي ازىن-اۋلاق وزگەرىستەرمەن قالپىنا كەلتىرىلگەن (1991) كەزەڭنەن باستاپ لاتىن قارپىنە وتۋگە دايىندىق جۇرگىزىلدى. بىرتىندەپ ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جانە باسقارۋ جۇيەلەرى قاتار ءوتتى.
ءازىربايجان عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، 1991 جىلى ءازىربايجاندا تۇرىك ءتىلىنىڭ نۇسقاسىنداعى ءالىپبي قابىلداندى; العاشقى زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن ەل ىشىندە وسى ماسەلەگە قاتىستى ءارتۇرلى كوزقاراستار بولدى; وسىنى ۇزاققا سوزىپ، اياعىن ۋشىقتىرىپ جىبەرمەس ءۇشىن ۇكىمەت قاتاڭ قاداعالاۋ ساياساتىن ۇستاندى; ارتىق-اۋىس پىكىر بىلدىرۋگە تەرىس قارادى، ءتىپتى اگرەسسيالىق قاتاڭدىقپەن بارلىق قارسىلىقتاردى ­تىيىپ وتىرۋدى ۇستاندى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە نەگاتيۆتى جايتتار كوپ ورىن العان جوق; ەلدىڭ بەتى بىردەن بەرى قارادى; بىرجاقتىلىقتى ۇستانعان ساياسات ءوز جەمىسىن بەردى; قازىرگى كەزدە ءازىربايجاندا لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ پروتسەسى اياقتالدى، وسى كەزەڭگە دەيىن اتالعان ماسەلە بويىنشا ايتارلىقتاي نارازىلىق بولعان جوق.
1991-2001 جىلدار ارالىعىندا مىناداي شارالار جۇزەگە اسىرىلدى:
- ەڭ ءبىرىنشى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبى مەن باسقا سىنىپتارى لاتىن گرافيكاسىندا ءبىلىم الدى;
- 5-6 جىلدىڭ ىشىندە بارلىق ىسقاعازدارى كەزەڭىمەن جاڭا قارىپكە كوشىرىلدى;
- وسى ارالىقتا بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر لاتىن جازۋىنا كوشىرىلدى;
- سوڭىندا بارلىق باق لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلدى.
ءسويتىپ، ءوتۋ كەزەڭىنىڭ سوڭىندا ءار پرەزيدەنتى گ.اليەۆ 2001 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا «مەملەكەتتىك ءازىربايجان ءتىلىن قولدانۋدى جەتىلدىرۋ تۋرالى» جارلىق شىعارادى. پروتسەستىڭ اياقتالعانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ 2001 جىلدىڭ 9 تامىزىنداعى «ءازىربايجان ءتىلى مەن ءازىربايجان ءالىپبيىنىڭ كۇنىن وتكىزۋ تۋرالى» جارلىق قابىلدادى.
لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندەگى جازۋدىڭ الدىڭعى جازۋعا قاراعاندا ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى ماسەلەسىندە ارتىقشى­لىقتارىنا الدىمەن تولتالايىق. ءازىرباي­جان جازۋ-سىزۋى ءۇشىن قازىرگى ءازىربايجان ءتىلىنىڭ لاتىن ءالىپبيى مەن وعان كوشۋ كەزەڭى­نىڭ ارتىقشىلىعىن عالىمدارى بىلاي دەپ كورسەتتى:
1) لاتىن گرافيكاسى ءازىربايجان ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى فونەمالاردى بەل­گىلەيدى، ال ورىس گرافيكالى جازۋ ءازىرباي­جان تىلىندە جوق، بىراق ورىس تىلىنەن كەلگەن سوزدەرىندەگى بوتەن فونەمالاردى دا تاڭبالايتىن;
2) لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن كەزدە تۇركىتىلدەس باسقا حالىقتار دا لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعان بولاتىن، سوندىقتان تۇركى الەمىنە ورتاق جازۋ ورتاق اقپارات الماسۋعا قولايلى بولدى;
3) گرافەمالىق جۇيەسى ىقشام ءارى قولايلى بولعاندىقتان، ءازىربايجان تىلىنەن ساۋات اشۋ پروتسەسى جەڭىلدەدى.
4) جاستار مەن ساۋدا ادامدارى لاتىن قارىپىن تەز ۇيرەنىپ الىپ، ونىڭ تارالۋىن قولداپ وتىردى;
5) كورشىلەس مەملەكەت تۇركيانىڭ رەسمي ءارى كوممەرتسيالىق تەلەارنالارى ءازىرباي­جاندا ەركىن كورسەتىلەتىندىكتەن، لاتىن گرا­في­كاسى نەگىزىندەگى بەينەاقپارات لەگى ءالىپ­بيدىڭ يگەرىلىپ، قولدانىلۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزدى;
ءازىربايجان جازۋ-سىزۋى ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ كەمشىلىكتەرىن ءازىربايجان عالىمدارى بىلاي دەپ كورسەتتى:
1) مەكتەپتەر لاتىن قارپىنە كوشىرىلگەن العاشقى جىلدارى ولاردى وقىتاتىن باس­تاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرىن دايىنداۋ ءىسى بىردەن العا باسا المادى، مۇعالىم تاپشى بولدى. كيريلل گرافيكاسىندا ءبىلىم العان مۇعالىمدەر ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىن وقىپ-ۇيرەنۋ قيىنعا سوقتى;
2) بالالارعا ارنالعان لاتىن قارپىندەگى ادەبيەتتەر تاپشى بولدى;
3) ەرەسەكتەرگە ارنالعان لاتىن جازۋىن وقىتاتىن كۋرستاردىڭ ازدىعىنان ۇرپاق اراسىنداعى تۇسىنىستىك قيىنداپ قالدى;
4) كيريلل گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءبىر عاسىرلىق مۇرالاردىڭ بارلىعىن تولىقتاي حالىق پايدالانا المادى.
ءازىربايجان ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا الىپبيىندە 32 گرافەما، ءبىر اپوستروف تاڭباسى بار، ول ۇلت ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە سايكەس دەپ انىقتالادى. گرافەمالار تۇرپاتىنا كەلگەندە، كوزشالىمدىق جاعىنان جاعىمدى بولۋ ءپرينتسيپى باسىم ءتۇسىپ، جىڭىشكە ا داۋىستىسىن بەينەلەيتىن لاتىن جۇيەسىنەن تىس ءا گرافەماسى قابىلداندى. بۇل - ا گرافەماسىنىڭ ۇستىنەن دياكري­تي­كالىق بەلگىلەردى قويۋدان باستارتۋدىڭ سالدارى. بۇنى ءازىربايجان عالىمدارى ءا فونەماسىنىڭ ءسوزدىڭ بارلىق بۋىن­دارىندا قولدانىلىپ، جيىلىگىنىڭ كوپتىگىمەن تۇسىندىرەدى، ەگەر اتالمىش ءارىپ دياكريتيكالىق تاڭبامەن بەرىلسە، ءسوزدىڭ گرافيكالىق تۇرپاتىندا كوزشالىمعا قولايسىز قوسالقى تاڭبالار كوبەيىپ، جازۋ جىلدامدىعىنا نۇقسان كەلەدى دەپ ءتۇسىندىردى ءتىلتانۋشى ازىربايجاندىق عالىمدار.
ءازىربايجاندا جاڭا ءالىپبي جوباسىن ەنگىزۋدىڭ جەتىستىكتەرى:
- ۇكىمەت تاراپىنان ەلدەگى وسى ماسەلەگە قاتىستى رەاكتسيالىق توپتاردىڭ ارەكەتتەرىن قاتاڭ تىيىپ وتىرۋى;
- مەكتەپتى كوشىرگەندە الدىمەن مەكتەپ مۇعالىمدەرىن دايىنداۋعا دەن قويىلعان، ول ءۇشىن مۇعالىمدەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ مەكەمەلەرى لاتىن قارپىن وقىتۋمەن اينالىسقان;
- ەرەسەكتەرگە ءبىلىم بەرەتىن كۋرستار اشىلىپ، ولاردى تامامداعان ازاماتتارعا لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كۋرسىن بىتىرگەنى تۋرالى سەرتيفيكات تاپسىرىلدى;
- كيريلل گرافيكاسىنداعى ءازىربايجان مادەني مۇراسىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرىلەتىن ەڭبەكتەردىڭ العاشقى ءتىزىمى جاسالىپ، ولار العاشقىدا تەگىن تاراتىلدى;
- جوعارى وقۋ ورىندارى فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىنە «ءازىربايجان گرافيكاسى تاريحى» ءپانى ەنگىزىلدى.
كەمشىلىكتەرى: - ەرەسەكتەردى وقىتاتىن كۋرستاردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن جاسى الپىس­تان اسقاندار مەن زەينەتتەگى ازاماتتار لاتىن قارىپىمەن جازۋدى مەڭگەرمەي قالدى;
- اسىرەسە تەحنيكا سالاسىنداعى وقۋلىقتار مەن عىلىمي ادەبيەت لاتىنعا بىردەن كوشىرىلمەگەندىكتەن، وسى سالا ماماندارىنا قيىنعا سوقتى;
- قابىلدانعان ءالىپبيدىڭ جەتىلدىرىلمەگەن تۇستارى بولعاندىقتان، قاتە كوپ بولدى، ءازىربايجان جازبا ءتىل مادەنيەتىندە ءبىراز داعدارىس بولدى.
جاڭا جوبانى تاڭداۋدىڭ نەگىزگى كريتەريلەرىنە ءازىربايجان عالىمدارى ەڭ الدىمەن ونىڭ:
- ءازىربايجان ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنا نەگىزدەلۋىن;
- ءازىربايجان ءتىلىنىڭ باكۋ ديالەكتىسىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلۋىن;
- كوزشالىمعا وڭتايلى بولۋىن (ماسەلەن جىڭىشكە ء[ا] فونەماسىن (نەگىزگى دىبىسىن) ا ءارپىنىڭ ۇستىنەن ەكى نوقات قويىپ جازۋدان قاشىپ، لاتىن جۇيەسىنەن تىس ءا گرافەماسى، ياعني كيريلل ءالىپبيىنىڭ ءارپى وسى ءۇشىن الىنعان). ەگەر ويتپەگەندە ءازىربايجان تىلىندە قولدانىلۋ جيىلىگى جوعارى ء[ا] دىبىسىن ا-نىڭ ۇستىنە ەكى نوقات قويىپ جازىلعان ماتىندە ۇساق ءارىپۇستى تاڭبالارى جىپىرلاپ، ءماتىن وقۋ (كوزشالىم) ءۇشىن دە، جازۋ (قولتانىم) ءۇشىن دە قيىنداپ كەتەر ەدى دەپ كورسەتتى ءتىلتانۋشى ماماندار);
- ءاربىر بولەك فونەماعا ءبىر تاڭبا، ونىڭ ىشىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ قۇرامىنداعى كەيبىر فونەمالارعا جەكە تاڭبا الىنۋىن (ماسەلەن، ك فونەماسى - كومسومول);
- ءتىلدىڭ بارلىق دىبىستىق قورىن بەينەلەي الماي جاتقان جاعدايدا لاتىن ءالىپبيى جۇيەسىندەگى نەگىزگى تاڭبالاردان تىس تا تاڭبا الىنۋىن;
- ءتىلدىڭ جۇيەسىندەگى سپەتسيفيكالىق دىبىسقا لاتىن قورىنىڭ گرافەمالارى جەتكىلىكسىز بولعاندا، نەگىزگى لاتىن گرافەمالارىنا قوسىمشا بەلگى قويۋ ارقىلى ءازىربايجان گرافەماسىن جاساۋدى;
- جازۋعا وڭتايلىلىق پرينتسيپىنە جاۋاپ بەرۋىن العا تارتتى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

لاتىن گرافيكاسى ءازىربايجان ۇلتتىق ءتىلىنىڭ دامۋىنا قالاي اسەر ەتتى. ەڭ الدىمەن لاتىن گرافيكالى ءازىربايجان جازۋى، عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ورىس، ەۋروپا تىلدەرىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ ايتىلۋ ناقىشىنىڭ ءازىربايجانشالانۋىنا، سونىمەن بىرگە حالىقتىق ءتىلدىڭ جازبا ادەبي ءتىل مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور سەبەپ بولىپ، جازۋدىڭ ۇلتتىق ءتىل مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋىنە جول اشتى.
ءازىربايجان جازۋىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تاجىريبەسىن قورىتاتىن بولسا، مىنا فاكتىلەر ايقىندالادى:
1 فاكت. ءازىربايجان ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن لاتىن گرافيكاسىنداعى جازۋ كيريلل الىپبيىندە قالىپتاسقان قوسامجار ورفوگرافيادان ارىلۋدىڭ جولىنا اينالدى.
ءتۇيىن. قازىرگى قازاق ورفوگرافياسىنداعى ءدال وسى پروبلەمانى تۇبەگەيلى رەفورما جاساۋ، ياعني ءالىپبي الماستىرۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولاتىنى ايقىن.
2 فاكت. تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق جاڭا ءالىپبي نەگىزىندە باۋىرلاس ەلدەرمەن، اسىرەسە كورشىلەس تۇركيامەن مادەني قاتىناستاردى جاقسارتۋ كوزدەلدى;
ءتۇيىن. قازاق حالقىندا باۋىرلاس ەلدەرمەن ورتاق تۇركىلىك بىرەگەيلىك (يدەنتيچنوست) تومەندەپ كەتتى، تۇركى دۇنيەسىنە ورتاقتانىپ كەلە جاتقان لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا جازۋ ونى جاڭعىرتۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
3 فاكت. جاڭا گرافيكا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بودانىنان بوساعان جاڭا مەملەكەتتە ۇلتتىق سانانىڭ كوتەرىلۋ، ءوز رامىزدەرىن، ۇلتتىق ناقىشىن بەلگىلەۋ پروتسەسىنىڭ جەمىسى رەتىندە قارالىپ، ءارتۇرلى ساياسي قارسى توپتار تاراپىنان بولعان قارسىلىقتار مەملەكەتتىڭ قاتاڭ ساياساتى ارقىلى تويتارىلىپ وتىردى.
ءتۇيىن. قازاقستاندا جاڭا ءالىپبي وتانشىلدىقتىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە تانىلىپ، ونىڭ بەكۋىنە قارسىلاردىڭ بارلىعىنا تويتارىس بەرەتىن مىقتى قوعامدىق-الەۋمەتتىك كۇش قالىپتاستىرۋ كەرەك.
4 فاكت. ۇلتتىق ءتىلدىڭ ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلگەن جاڭا جازۋ رەسپۋبليكادا ءازىربايجان تىلىندەگى مونوتىلدىك جاعداياتتىڭ (سيتۋاتسيا) قالىپتاسۋ پروتسەسىن ۇدەتە ءتۇستى. قازىرگى كەزدە ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل ەليتارلىق ءتىل سانالادى.
ءتۇيىن. جاڭا الىپبيمەن ساۋاتتاندىرۋ پروتسەسى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىلىن ەليتارلىق تىلگە اينالدىرۋعا جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
وزبەكستان. وزبەك ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋعا كوشۋىنىڭ سەبەپتەرى:
1. ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق سانانىڭ كوتەرىلۋىمەن بولعان ەلدەگى ۇلتتىق وتانشىلدىقتىڭ سەرپىلىسىنە جاۋاپ بەرەتىن ناقتى شارالار كەرەك بولدى، ۇلتتىق جازۋعا نەگىزدەلگەن گرافيكا تالاپ ەتىلدى.
2. الەمدىك ساۋدا، ەكونوميكالىق قاتىناستار ءۇشىن لاتىن گرافيكالى جازۋدىڭ ءتيىمدى بولعانى العا تارتىلدى.
3. دۇنيەجۇزى بويىنشا اقپارات الماسۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى لاتىن قارىپتەرى نەگىزىندە ۇلتتىق جازۋ ءالىپبيىن جاساۋ قازىرگى اقپارات زامانىنىڭ تالابى بولدى. ءسويتىپ، وزبەكستان ءۇشىن لاتىن گرافيكالى جازۋعا كوشۋدىڭ ەڭ باستى سەبەبى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇركىجايتتاردان كەلىپ تۋىندادى.
ارينە، ءتىل پروبلەماسى دا وزەكتى بولدى. وزبەك ءتىلىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن بەينەلەيتىن جازۋ كەرەك بولدى، ويتكەنى و باستا كيريلل جازۋى كەڭەستىك وكىمەت تاراپىنان كۇشتەپ ەنگىزىلگەن گرافيكا بولعاندىقتان، وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنىڭ ۇلتتىق ارنادا دامۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرمادى.
لاتىن ارپىنە دايىندىق، ءوتۋ كەزەڭى جانە ودان كەيىنگى تىلدىك جاعدايات. دايىندىق كەزەڭى. 1989 جىلى 21 قازاندا «وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، وزبەك تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلدى.
1993 جىلى 2 قىركۇيەكتە وزبەكستان رەس­پۋبيكاسى «لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى وزبەك ءالىپبيىن ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدادى. بۇل زاڭعا سايكەس 26 ءارىپ، ءۇش ارىپتىك تىركەستەن تۇراتىن گرافەمالار جۇيەسى قابىلداندى. 1994 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا وسى زاڭدى جۇزەگە اسىرۋشى مەملەكەتتىك باعدارلاما بەكىتىلدى. وسى باعدارلاما بويىن­شا ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەردە وزبەك ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ وقۋلىقتارىن، وزبەك ءتىلىنىڭ سوزدىكتەرىن جاساۋ جوسپارلاندى.
وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ءماجىلىسىنىڭ 1995 جىلى 21 جەلتوقساندا قابىلداعان «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىن جۇزەگە اسىرۋ تارتىبىنە قاتىستى» جارلىعى بويىنشا وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ لاتىن جازۋىنا كوشۋىنىڭ سوڭعى كەزەڭى بولىپ 2005 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگى قابىلداندى.
اتالعان 1993 جىلدان باستاپ لاتىن قارپىنە ءوتۋ جۇرگىزىلدى. بىرتىندەپ ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جانە باسقارۋ جۇيەلەرى قاتار ءوتتى.
1993-2007 جىلدار ارالىعىندا مىناداي شارالار جۇزەگە اسىرىلدى:
- ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبى مەن باسقا سىنىپتارى لاتىن گرافيكاسىندا ءبىلىم الدى;
- وسى جىلدار ىشىندە مەملەكەتتىك ىسقاعازدارىنىڭ ءبىر بولىگى جاڭا قارىپكە كوشىرىلدى;
- بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اتاۋ­لارى مەن ماڭدايشالارداعى جازۋ لاتىن ارپىنە كوشىرىلدى;
- رەسمي باق لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلدى;
- جەكەمەنشىك مەكەمەلەردەگى ىسقاعازدار تولىق كوشكەن جوق;
- ورىس جانە قازاق مەكتەپتەرىندە كيريلل جازۋىمەن ءبىلىم بەرىلەدى.
- وسى كەزەڭدە وزبەك ءتىلىنىڭ 4 تومدىق اكادەميالىق سيپاتتاعى تۇسىندىرمە سوزدىگى دە قۇرىلىپ اياقتالىپ قالدى.
-مينيسترلەر كابينەتىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى جۇزەگە اسىرۋشى مەملەكەتتىك باعدارلاماعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار تۋرالى 1996 جىلدىڭ 10 قىركۇيەكتەگى جارلىعى بويىنشا «O'zbegim dasturlari» ەلەكتروندىق باسپالار رەداكتسياسىمەن ءتىل ماماندارى بىرىگە وتىرىپ، 120 مىڭ ءسوزدى قامتيتىن «ءىbora» اتتى وزبەكشە-ورىسشا-اعىلشىنشا ەلەكتروندىق سوزدىك قۇراستىرىلدى. بۇل سوزدىك كوپشىلىكقولدىلىعىمەن، تولىقتىعىمەن ەرەكشەلەنەدى، مۇندا سوزدەر تەك كيريلل ەمەس، سونداي-اق لاتىن الىپبيىمەن دە بەرىلگەن.
دەگەنمەن، وزبەكستاندا لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ كەزەڭى ءالى دە تولىق اياقتالماعان سوڭ، كوشۋدىڭ كەزەڭىن مەملەكەت 2010 جىلعا دەيىن سوزۋدى بەكىتتى.
وزبەك جازۋ-سىزۋى ءۇشىن قازىرگى وزبەك ءتىلىنىڭ لاتىن ءالىپبيى مەن وعان كوشۋ كەزەڭىنىڭ ارتىقشىلىعىن عالىمدار بىلاي دەپ كورسەتتى:
1) لاتىن گرافيكاسى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى فونەمالاردى بەلگىلەۋگە نەگىزدەلگەن، ال ورىس گرافيكالى كيريلل جازۋى ورىس ءتىلى سوزدەرىندەگى بوتەن فونەمالاردى دا تاڭبالايتىن;
2) لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن كەزدە تۇركىتىلدەس باسقا حالىقتار دا لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعان بولاتىن، سوندىقتان تۇركى الەمىنە ورتاق جازۋ اقپارات الماسۋعا قولايلى بولدى;
3) ەكونوميكاسىنىڭ باتىستىق دامۋ باعىتىنا لاتىن گرافيكالى جازۋ تولىق جاۋاپ بەردى;
4) جاستار مەن ساۋدا ادامدارى لاتىن قارىپىن تەز ۇيرەنىپ الىپ، ونىڭ تارالۋىن قولداپ وتىردى.
وزبەك جازۋ-سىزۋى ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ كەمشىلىكتەرىن وزبەك عالىمدارى بىلاي دەپ كورسەتتى:
1) ەڭ الدىمەن مەكتەپتەر لاتىن ارپىنە كوشىرىلگەندىكتەن، ولاردى وقىتاتىن مۇعالىمدەردى دايىنداۋ ءىسى جولعا قويىلمادى; كيريلل گرافيكاسىندا ءبىلىم العان مۇعالىمدەر ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىن وقىپ-ۇيرەنۋ قيىنعا سوعىپ وتىر;
2) بالالارعا ارنالعان لاتىن قارپىندەگى ادەبيەتتەر تاپشى بولىپ وتىر.
3) وزبەك ادەبي ءتىلى گەتەروگەندىك (كوپنەگىزدى) سيپاتتا بولۋى سەبەپتى وندا جالپىحالىقتىق تىلدەگى دىبىستار مەن جازبا تىلدەگى ەسكى تۇركى ءتىلىنىڭ، سونداي-اق جازبا ءتىل ارقىلى قالىپتاسقان اراب-پارسى سوزدەرىندەگى فونەمالارى ارالاسىپ جازۋدا تاڭبالانىپ كەلدى. جاڭا الىپبيگە كوشۋ كەزەڭىندە عىلىمدا ولاردىڭ اراقاتىناسى جەتكىلىكتى انىقتالماعاندىقتان، قازىرگى گرافيكاسىندا ءبىر تاڭبامەن ءارتۇرلى فونەمالىق ستاتۋستاعى دىبىستار بەلگىلەنىپ ءجۇر; بۇل جاڭا جازۋدا كورىنىس بەرىپ، ونىڭ حالىق اراسىندا بىردەن تۇسىنىكتى بولىپ كەتۋىنە كەدەرگى كەلتىردى;
4) وزبەك ءتىلىنىڭ جاڭا ءالىپبي جوباسىن جاساۋدا ءتىلشى عالىمدار پىكىرلەرى تىڭدالىپ، ونى قابىلداۋ كەزىندە ينتەرنەتكە يكەمدەۋدى ءجون كورگەن كومپيۋتەرلىك تەحنيكا سالاسى ماماندارىنىڭ ۇسىنىستارى باسىمدىق الىپ كەتكەن; قازىرگى كەزدە وزبەك ءالىپبيى ينتەرنەت جەلىسىنە يكەمدى بولعانىمەن، ۇلتتىق ءتىلدىڭ مۇددەسىنەن شىقپاي وتىر دەگەن كوزقاراستار باسىم ايتىلىپ ءجۇر;
5) جاڭا لاتىن گرافيكاسىندا الىنعان 3 ارىپتىك تىركەس ءبىر سوزدەر قۇرامىندا ءبىر دىبىس رەتىندە وقىلسا، كەلەسى ءبىر سوزدەردە ەكى دىبىس تۇرىندە وقىلىپ، جازۋدا ەرەجەلەرمەن دە رەتتەلە المايتىن كەلەڭسىزدىكتەر، ەكىۇشتى وقىلۋلار پايدا بولعان; بۇنىڭ ءبارى وزبەك جازۋىنىڭ ماعىنانى دۇرىس جەتكىزۋ سيپاتىنا نۇقسان كەلتىرىپ، جازبا ءتىل بەدەلىن تومەندەتكەن.
جاڭا ءالىپبي جوباسىنىڭ لينگۆيستيكالىق نەگىزدەرىنە ينتەرنەت جۇيەسىندەگى اقپاراتتار تاسۋشى تاڭبا تالاپتارىنا سايكەستىك ءپرينتسيپى الىندى. بۇل پرينتسيپپەن قاتار وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىن تولىقتاي بەلگىلەۋ جاعى دا الىندى، ياعني جاڭا لاتىن ءالىپبيى ۇلتتىق ءتىلدىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن جازۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك بولاتىن. دەگەنمەن، وزبەك ادەبي ءتىلىنىڭ گەتەروگەندىك ­سيپاتىنا بايلانىستى جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ دىبىستىق قورىنداعى بارلىق فونەمالار، سونىمەن بىرگە ورىس ءتىلىنىڭ اسەرىمەن ەنگەن سوزدەر قۇرامىنداعى ورىس فونەمالارىنىڭ سوزىندەگى <و>، ەسكى جازبا تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ قۇرامىندا ساقتالىپ قالعان اراب-پارسى فونەمالارىنىڭ قايسىسىن گرافەمالىق جۇيەدە كورسەتۋ كەرەك دەگەن پروبلەما ءالى كۇنگە دەيىن تالاس تۋدىرىپ كەلەدى.
سونىمەن بىرگە ءبىر دىبىسقا ءبىر گرافەما ءپرينتسيپى تولىق ساقتالمادى. ءارىپ تىركەستەرى الىنىپ، ءبىر دىبىسقا ەكى ءارىپ ءپرينتسيپى قوسا ءجۇردى. ايتسە دە مۇنداي تىركەستەر قۇرامىنداعى ارىپتەر جەكە تۇرعاندا دا تولىق ماعىناسى، ياعني بەلگىلەيتىن جەكە دىبىسى بولعاندىقتان، ەكى ءتۇرلى وقىلدى. مىسالى، Ishak - 1) يسحاك; 2) يشاك. مۇنداي ارىپتىك تىركەستەردى الۋعا ينتەرنەت جۇيەسىندە تاڭباعا قويىلاتىن تالاپتارعا يكەمدى بولۋ ءپرينتسيپى نەگىز بولدى.
وزبەك ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا الىپبيندە 26 گرافەما 3 ارىپتىك تىركەس، ءبىر اپوستروف تاڭباسى بار.
وزبەك ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تاجىريبەسىن قورىتۋ.
1 فاكت. وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن لاتىن گرافيكاسىنداعى جازۋ كيريلل الىپبيىندە قالىپتاسقان قوسامجار ورفوگرافيادان ارىلۋدىڭ جولىنا اينالدى;
ءتۇيىن. قازىرگى قازاق ورفوگرافياسىنداعى ءدال وسى پروبلەمانى رەفورمانى تۇبەگەيلى جاساۋ، ياعني ءالىپبي الماستىرۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولاتىنى ايقىن.
2 فاكت. جاڭا ءالىپبي وزبەك جازبا ءتىلىنىڭ جۇيەلەنۋىنە، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزدى.
ءتۇيىن. جاڭا جازۋ جۇيەسىن قابىلداۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ فونەتيكا، فونولوگيا، گرامموتولوگيا سالالارى بويىنشا ءبىلىمنىڭ جۇيەلەنۋىنە اكەلەدى.
3 فاكت. جازۋ رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋشى قۇزىرلى ورىندار قۇرامىنا وزبەك ءتىل ءبىلىمىنىڭ فونەتيكا، فونولوگيا، گرامموتولوگيا سالاسىنداعى لينگۆيست مامانداردىڭ از تارتىلىپ، ولاردىڭ پىكىرى نەگىزگە الىنبادى.
ءتۇيىن. تىلگە قاتىستى ماسەلەدە شەشۋشى ءسوزدى وسى سالادا بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندار ايتۋ كەرەكتىگىن وزبەكستاننىڭ وسى تاجىريبەسى دالەلدەپ وتىر.
4 فاكت. جاڭا ءالىپبي جوباسى ينتەرنەت جەلىسىنە قولايلى بولۋ كەرەك دەگەن پرينتسيپ باسىم ءتۇسىپ كەتكەن. كەيبىر دىبىستاردى قوسالقى تاڭبالارمەن بىرگە قولدانىلاتىن ءبىر ارىپپەن بەلگىلەۋدەن قاشىپ (ينتەرنەت ءۇشىن قولايسىز بولعاندىقتان), ءبىر دىبىستى ەكى ءارىپتىڭ تىركەسىمەن تاڭبالاعان.
ءتۇيىن. قانداي جازۋ بولماسىن ەڭ الدىمەن سول ءتىلدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتىپ، ونىڭ ەركىن دامۋىنا، سىرتقى اسەردى وزىنشە يگەرىپ الۋ قابىلەتىنە قىزمەت ەتۋ كەرەكتىگى ەسكەرىلمەگەن جاعدايدا، ول جازۋدىڭ قولايلى بولۋى ەكىتالاي.
5 فاكت. وزبەك ءتىلىنىڭ جاڭا الىپبيىندەگى گرافەمالار جۇيەسى گەتەروگەندىك سيپات­تاعى ادەبي ءتىلدىڭ دىبىستىق قورىنا نەگىزدەلگەندىكتەن، ءبىر ءارىپ بىرنەشە فونەمانىڭ رەپرەزەنتانتى بولىپ قابىل­دانعان. جالپىحالىقتىق ءتىل ەلەمەنتتەرى وزبەك فونەتيكاسىندا باسىم ەمەس، سوندىقتان حالىقتىڭ ساۋات اشۋ ءىسىن جاڭا ءالىپبي ءبىراز قيىندىققا سوقتىردى.
ءتۇيىن. ا.بايتۇرسىنۇلى توتە جازۋعا كوشىرۋ رەفورماسى كەزىندە قازاق جازۋىن جالپىحالىقتىق تىلگە نەگىزدەپ بەرگەندىكتەن، قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي تىلىندە ەسكى كىتابى ەلەمەنتتەر باسىم ەمەس، فونەتيكالىق جۇيەسى بىرتەكتى جالپىحالىقتىق ەلەمەنتتەر نەگىزىنە قۇرىلعان، سوندىقتان گرافيكا الماستىرۋ ماسەلەسىندە وزبەك تىلىندەگىدەي قيىندىقتار بولمايدى.
قورىتىندى. گرافيكا اۋىستىرۋ، جازۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ ىسىندە ءار ەلدىڭ وسىعان سەبەپ بولعان تۇرتكىجايتتارى، تىلدەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيى، شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭدەرى، ءارىپ تاڭداۋ ءپرينتسيپى ءارتۇرلى. سوندىقتان باسقا ەلدىڭ وڭ تاجىريبەسىن وزگەرىسسىز قابىلداي سالۋعا نەمەسە تەرىس تاجىريبەسىن تالداۋسىز جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ەڭ باستى ماقسات ءوز ەلىمىزدەگى جاعدايدى تالداپ، ءتىلدىڭ مۇقتاجىن، حالىقتىڭ قالاۋىن، قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق ءتىل رەتىندەگى، سونداي-اق ادامزات مادەنيەتىندەگى ەرەكشە فەنومەن رەتىندەگى ساقتالۋى مەن بولاشاقتاعى دامۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋدى ءبىرىنشى كەزەكتە ويلاۋ كەرەك.

انار فازىلجانوۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ
ورىنباسارى، فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

"انا ءتىلى" گازەتى