2022 جىلى 22 قازان كۇنى قكپ-نىڭ حح سەزى جانە 1-پلەنۋمى اياقتالدى. سەزدىڭ ءبىرىنشى كۇنى سي تسزينپين جاساعان بايانداماعا نەگىزدەلىپ الدىن الا ايتقان بولجامدارىمىز تولىعىمەن كەلدى (قاراڭىز: «قىتايدا سي تسزينپين ءداۋىرى باستالادى» Abai.kz.18.10.2022 ج.). ارينە، ءبىز سەزدىڭ سوڭعى كۇنگى وتىرىسىنان ەكس-باس حاتشى، مەملەكەت توراعاسى، اسكەري كەڭەستىڭ توراعاسى بولعان حۋ تسزينتاودىڭ كۇشتەپ شىعارىپ جىبەرىلەتىنىن بولجاي المادىق، وندايدى بولجاۋ دا مۇمكىن ەمەس. بۇل قكپ تاريحىندا بولماعان ماسقارا وقيعا الەمدى تاڭقالدىردى. مۇنىڭ ءوزى ءبىز ايتقانداي سي تسزينپين ءداۋىرىنىڭ باستالعانىن ايعاقتايتىن قۇبىلىس بولدى.

حح سەزدىڭ 1-پلەنۋمىندا قكپ ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرى، كانديدات مۇشەلەرى، ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى، ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرى جانە تۇراقتى مۇشەلەر سايلاندى. ساياسي بيۋرو جانە ساياسي بيۋرونىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى سي تسزينپين جانە ونىڭ «ارمياسى» دەپ اتالاتىن ەڭ سەنىمدى جاقتاستارىنان قۇرىلدى. سونىمەن «وداق توبى» (كوممۋنيستىك جاستار وداعى «tuan pai») نەمەسە رەفورماشىلار وكىلدەرى تولىعىمەن بيلىكتەن تازارتىلدى. دەمەك، بۇل رەتكى سايلاۋ ايقاسىندا سي تسزينپين تولىق جەڭىسكە جەتىپ، ەلدەن ەرەكشە ءۇشىنشى كەزەك باس حاتشىسى بولىپ سايلاندى.

قىتايدا قكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ جەتى مۇشەسى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستايدى. جاڭا قۇرامداعىلاردىڭ قىزمەت ءبولىسى: سي تسزينپين - قكپ وك-نىڭ باس حاتشىسى، قكپ وك اسكەري كەڭەستىڭ توراعاسى; لي تسيان - قحر پرەمەر ءمينيسترى (2023 جىلى ناۋرىزدا وتەتىن بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسىندا سايلانادى), چجاو لەتسزي - بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسى كوميتەتىنىڭ باسشىسى (ول دا 2023 جىلى ناۋرىزدا سايلانادى), ۆان حۋنين - بۇكىلقىتايلىق ساياسي كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەسى كوميتەتىنىڭ توراعاسى (بۇل دا 2023 جىلى ناۋرىزدا سايلانادى), تساي تسي - ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كويتەتىنىڭ باسشىسى، دين سيۋەسيان - پرەمەر ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، لي سي  - وك سەكرەتاريات حاتشىسى بولىپ بەلگىلەندى. قىتاي باسشىلىعىن تەك ءبىر تاراپتىڭ ادامدارى يەلەنۋى العاش رەت بولىپ وتىر. ماو تسزەدۋن داۋىرىندە دە ونداي بولا الماعان-دى. ماو بولسىن، دەن بولسىن جوعارى بيلىك بولىسىنە ءار تاراپتىڭ وكىلدەرىنە ءتيىستى ورىن بەرەتۇعىن.

قىتايدىڭ كۇشتىك مينيسترلىكتەرى، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالالار، ماڭىزدى پروۆينتسيالار مەن اۆتونوميا اۋداندارىنىڭ باسشىلارى ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسىنا سايلانادى. ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرى بۇرىن 25 ادام بولۋشى ەدى، بۇل جولى 24 ادامعا قىسقارعان. ساياسي بيۋرو مۇشەسىنەن شىڭجاڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكس-حاتشىسى چين تسيۋانگو شىعارىلىپ، ونىڭ ورنىنا قازىرگى حاتشى ما سينجۋي ەنگىزىلىپتى.

قكپ – قىتايدىڭ بىردەن ءبىر باستاۋىش پارتياسى. ونىڭ ساياسي باعىتى «پارتيا جارعىسىندا» انىقتالادى. ال «پارتيا جارعىسى» ءار رەتكى سەزدەردە وڭدەلىپ، كەزەكتەگى پارتيا باسشىلارىنىڭ يدەيالارىمەن تولىقتىرىلىپ وتىرادى. بۇل جولى دا «پارتيا جارعىسىنا» وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. قكپ حح سەزىنىڭ «پارتيا جارعىسى (وزگەرتىلگەن نۇسقاسى)» جونىندە قابىلداعان قاۋلىسىندا: «سي ءتسزينپيننىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسى – قازىرگى زامانعى قىتايلىق ماركسيزم، سونداي-اق ءححى عاسىرداعى ماركسيزم، قىتاي مادەنيەتى مەن قىتاي رۋحانياتىنىڭ زامانا جاۋھارى. پارتيانىڭ ءحىح سەزىنەن بەرگى سي ءتسزينپيننىڭ جاڭا داۋىردەگى  قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسىنىڭ جاڭا دامۋىن پارتيا جارعىسىنا ەنگىزۋدى سەزدىڭ ءبىر اۋىزدان قولداۋى – سي تسزينپين جولداستى يادرو ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ - پارتيانىڭ تەوريالىق يننوۆاتسياسىنىڭ، پراكتيكالىق يننوۆاتسياسىنىڭ، رەجيم - جۇيە يننوۆاتسياسىننىڭ جاڭا جەمىسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان سەزد بۇكىل پارتيانى «ەكىنى تۇراقتاندىرۋدىڭ» (سي ءتسينپيننىڭ پارتيا ورتالىعىنداعى يادرولىق ورنىن جانە بۇكىل پارتياداعى يادرولىق ورنىن تۇراقتاندىرۋ – ن.م.) شەشۋشى ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، سي تسزينپين جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسىن جان-جاقتى تياناقتاندىرىپ، ونىڭ بۇل يدەياسىن پارتيا مەن مەملەكەت قىزمەتىنىڭ بارلىق پروتسەسسىندە تياناقتاندىرۋدى تالاپ ەتەدى». ... سەزد «پارتيانىڭ ءار دارەجەلى ۇيىمدارى مەن پارتيا مۇشەلەرىن سي تسزينپين جولداستى يادرو ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ  مىقتى باسشىلىعىندا، قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم تۋىن بيىك كوتەرىپ، ... سوتسياليستىك زاماناۋي مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن، قىتاي ۇلتىنىڭ ۇلى كوركەيۋىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ كۇرەس جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى» دەلىنگەن. بۇرىنعى «جارعىداعى» «پارتيا ارقانداي فورماداعى جەكە ادامنىڭ باسىنا تابىنۋعا تيىم سالادى» دەگەندى ساقتاي وتىرىپ، «سونىمەن بىرگە پارتيا مەن حالىقتىڭ مۇددەسىنە وكىلدىك ەتكەن باسشىنىڭ بەت-بەدەلىن قورعايدى» دەپ كورسەتكەن ەكىنشى تاراۋدىڭ التىنشى بولىمىندە. بۇل ءسوزدىڭ كىمگە قاراتىلعانى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. ال سي تسزينپين يدەياسى – قازىرگى زامانعى «قىتايلىق ماركسيزم»، ءتىپتى «ءححى عاسىرداعى ماركسيزم» رەتىندە قكپ-نىڭ جەتەكشى يدەياسى ەتىپ بەلگىلەندى. «جارعىنىڭ» 30-تاراۋىندا: «كاسىپورىنداردا، اۋىل-قىستاقتاردا، مەكەمە مەكتەپتەردە، اۋرۋحانالاردا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا، كوشە-شاعىن اۋدانداردا، قوعامدىق ۇيىمداردا، حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ روتا جانە باسقا بولىمدەرىندە، ايتەۋىر  رەسمي پارتيا مۇشەلەرىنەن ءۇش ادام بولسا، بارىندە پارتيا ۇيىمى قۇرىلادى» دەپ جازىلعان. بۇلار تىڭنان ەنگىزىلگەن پرينتسيپتەر.

قىتايدىڭ بولاشاق دامۋ باعدارلاماسىندا ساياسيلىق باسىم بولعان. قوعامنىڭ دامۋى، مەملەكەتتىڭ كەمەلدەنۋى ۇزدىكسىز جاڭعىرۋ – مودەرنيزاتسيا ارقىلى جۇزەگە اساتىن ۇدەرىس. سەزدە قىتاي كومپارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى سوتسياليستىك مودەرنيزاتسيا تەك قىتايلىق ەرەكشەلىك نەگىزىندە جۇرەتىنىن ايتادى. ءسوتسياليزمنىڭ ەرەكشەلىگى – مەملەكەتتىك، الەۋمەتتىك  جانە ۇجىمدىق مەنشىكتەر جۇيەسىمەن انىقتالادى. قىتاي كەلەشەكتە «جوعارى دەڭگەيدەگى سوتسياليستىك نارىقتىق ەكونوميكا جۇيەسىن قۇرامىز، ءسوتسياليزمنىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق جۇيەسىندە تاباندى بولامىز جانە ونى كەمەلدەندىرەمىز، سونداي-اق مەملەكەتتىك ەمەس ەكونوميكانى قولدايمىز جانە ولارعا جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرامىز» دەپ كورسەتكەن. بۇل سي تسزينپين دارىپتەپ كەلگەن مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىنداردى ۇلكەيتە ءتۇسۋ، ياعني مەملەكەتتىك مەنشىكتى دامىتۋ، جەكەمەنشىكتى ازايتۋ يدەياسىنىڭ باعدارلاماعا ەنۋى بولىپ تابىلادى. ەندىگى جەردە قىتاي ۇكىمەتى نارىقتىق ەكونوميكانى دامىتۋدان گورى جوسپارلى مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى شارۋاشىلىقتى دامىتۋعا باسىمدىلىق بەرەدى. الايدا حالىقارالىق ساۋدا ەرەجەسىندە مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى كومپانيالاردىڭ ونىمدەرىنىڭ حالىقارالىق ساۋدا باسەكەسىنە تۇسۋىنە شەكتەۋ قويىلعانىن ەسكەرسەك، قىتاي ونىمدەرىنىڭ حالىقارالىق رىنوكتاعى پوزيتسياسى السىرەۋى عاجاپ ەمەس.

ءداستۇرلى سوتسياليستىك قوعام ۇعىمىندا، ازاماتتار اراسىندا ءسىڭىرى شىققان كەدەي دە، شالقىعان بايلار دا بولماۋى كەرەك. قحر قۇرىلعان العاشقى جىلداردا بايلاردى كامپەسكەلەپ، كەدەيلەردىڭ قاتارىنا تۇسىرگەن بولاتىن. ال دەن سياوپين رەفورماسى جىلدارىندا ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ الدىمەن بايۋىنا جاعداي جاسالدى جانە كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ ساياساتى قولدانىلدى. حح سەزد بايانداماسىندا «پارتيا سوڭعى ون جىلدان بەرى كەمباعالداردى كەدەيلىكتەن ارىلتۋ، جاپپاي ورتا داۋلەتتى قوعام قۇرۋ تاريحي مىندەتتىن ورىندادى» دەپ تۇجىرىمدادى. الايدا وتكەن جىلى عانا پرەمەر مينيستر لي كەتسيان «ەلىمىزدە 600 ملن ادامنىڭ ايلىق تابىسى 1000 يۋانعا جەتەيدى» دەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ناقتى جاعدايىن ءبىز انىقتاي المايمىز. انىعى - قىتايلىق شىرىگەن بايلاردىڭ جالپى سانى اقش-تىڭ بايلارىنان كوپ ەكەن. بۇل اقش ساراپشىلارىنىڭ مالىمەتى. قىتايلىق ءسوتسياليزمنىڭ سيپاتىنا ساي، سي تسزينپين «ورتاق بايۋدى» دارىپتەپ كەلگەن ەدى، ەندى ونىڭ بۇل يدەيا سەزد باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ  «تابىستى ءبولۋ ءتارتىبى، بايلىقتى قوردالاۋ مەحانيزمدەرى قالىپقا كەلتىرىلدى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى. كەلەشەكتە قىتايلىق بايلاردىڭ تابىسىنان جۇيەلى تۇردە سالىقتان تىس «جىلۋ جينالىپ» تۇراتىن بولادى. دەمەك، ەندىگى جەردە قىتايدا نارىقتىق ەكونوميكادان گورى جوسپارلى ەكونوميكا مەحانيزمدەرى قايتا جانداناتىن بولادى.

مەملەكەتتىڭ سيپاتى ونىڭ مادەنيەتىنەن، وركەنيەتىنەن كورىنىپ تۇرادى. سەزد باعدارلاماسىندا مادەنيەتتى دامىتۋ تۋرالى: «ءبىز ماركسيزمنىڭ يدەولوگياداعى جەتەكشىلىك ورنى مەن ءتۇبىرلى جۇيەسىنە تاباندى بولامىز، ءسوتسياليزمنىڭ يادرولىق قۇندىلىقتارى بويىنشا سوتسياليستىك پروگرەستىك مادەنيەتتى دامىتامىز، رەۆوليۋتسيالىق مادەنيەتتى ساۋلەلەندىرەمىز، مەملەكەتتىك مادەنيەتتىڭ جۇمساق كۇش قۋاتىن جانە قىتاي مادەنيەتىنىڭ ىقپال كۇشىن ۇزدىكسىز نىعايتىپ وتىرامىز»; «ەلىمىزدەگى دىندەردى قىتايلاندىرۋ باعىتىندا تاباندى بولىپ، بەلسەندى تۇردە دىندەردى سوتسياليستىك قوعاممەن سايكەستەندىرۋگە بەلسەندى جەتەكشىلىك جاسايمىز» دەپ بەلگىلەگەن. ەندىگى جەردە قىتاي مادەنيەتى ءتىپتى دە سوتسياليستىك، رەۆوليۋتسيالىق باعىتتا ورىستەيدى. ال قىتايداعى ۇلتتار مادەنيەتىنە قولدانىپ وتىرعان قازىرگى ءبىرتۇتاستاندىرۋ - قىتايلاندىرۋ ساياساتى جالعاسا بەرەتىن بولادى.

قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى جونىندە سەزد قۇجاتىندا:«قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى ديپلوماتيانى جان-جاقتى ورىستەتەمىز. ءبىز ءتىپتى دە بەلسەندى تۇردە اشىق ەسىك ستراتەگياسىن جۇرگىزەمىز، «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» بىرگە قۇرىپ، ونى حالىقارالىق برەندكە جانە مىنبەرگە اينالدىرامىز. ءبىز قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى ۇلى مەملەكەت ديپلوماتياسىن ىلگەرىلەتەمىز، ادامزات تاعدىرىنىڭ ورتاق قاۋىمداستىعىن قۇرۋدى دا دامىتا تۇسەمىز. ءبىز جاڭا تيپتەگى حالىقارالىق قاتىناس قۇرۋدى ىلگەرىلەتەمىز، الەمدى باسقارۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ مەن قايتاقۇرۋعا بەلسەندى قاتىسامىز» دەلىندى. بۇلار ءىس جۇزىندە سي تسزينپين بيلىككە كەلگەننەن بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى مەن ديپلوماتياسى، كەلەشەكتە دە جالعاسا بەرەتىن بولادى.

كەزىندە دەن سياوپين «كوزگە تۇسپەي دامۋ كەرەك» («tao guang yang hui») دەگەن سىرتقى ساياسات بەلگىلەگەن ەدى. الايدا، سي تسزينپين «ماو تسزەدۋن قىتاي حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەردى، دەن سياوپين قىتاي حالقىن بايىتتى، ەندى قىتاي حالقى كۇشەيدى» دەگەن تۇسىنىكپەن حالىقارالىق قاتىناستاردا وكتەمدىك ديپلوماتياسىن جۇرگىزدى. الايدا ونىڭ بۇل ساياساتىنىڭ ناتيجەسى قىتايعا ونشا وڭتايلى بولمادى. قازىرگى تاڭدا قىتايدىڭ حالىقارالىق ورتاسى قاتتى كۇردەلەندى، ءتىپتى سىن-قاتەر بۇلتتارى قالىڭداي ءتۇستى دەۋگە بولادى.

ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قىتايدىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنى تومەندەدى. سوندىقتان سەزد قۇجاتىندا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەن كۇرەس جۇرگىزۋ باسا دارىپتەلگەن. «ءبىز مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ قۋاتىمىزدى نىعايتامىز، مەملەكەتتىك بيلىك قاۋىپسىزدىگىن، جۇيە قاۋىپسىزدىگىن، يدەولوگيا قاۋىپسىزدىگىن باتىل ساقتاپ، استىق، ەنەرگەتيكا، رەسۋرس، ماڭىزدى يندۋستريالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك ەتىپ، ازاماتتارىمىزدىڭ شەتەلدەردەگى زاڭدى مۇددەسىن قورعايمىز» دەپ اتاپ كورسەتتى. ارينە، الەمنىڭ ءار ەلىندە قىتاي مۇددەسى بار. دەي تۇرعانمەن قىتايدىڭ، قىتايلىق ازاماتتاردىڭ قازاقستاندا ماڭىزدى مۇددەسى قالىپتاسقانىن ەسكەرسەك، ەكى ەل اراسىندا مۇددەلەر قاقتىعىستارىنىڭ ورىن الۋىنان ساقتانعانىمىز ابزال.

قازىرگى تاڭداعى قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياسي ەكونوميكالىق ورتاسى بۇرىنعىدان كۇردەلى. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ جوعارى قارقىنمەن دامۋ كەزەڭى ءوتىپ كەتتى. ءتىپتى قىتايدىڭ «الەم فابريكاسى» ورنى دا وزگەرۋدە. سوعان بايلانىستى ولاردىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» مەگا جوباسىنىڭ تاسىلدەرى وزگەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان بولار، سەزدە «ءبىز جوعارى ساپادا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىن ىسكە اسىرامىز» دەيدى. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» اياسىنداعى جوبالار جالعاسادى. بىراق بۇرىنعىداي قوماقتى ينۆەستيتسيالار مەن كرەديتتەر ەلىمىزگە قۇيىلا بەرۋى ەكىتالاي. الايدا قىتاي الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ينفراقۇرىلىمدار جۇيەسىن زامانعا ساي قالىپتاستىرعان ەل بولعاندىقتان، قازاقستان-قىتاي اراسىندا قالىپتاسقان قارىم-قاتىناستار ساقتالادى، داميدى دەپ سانايمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى

Abai.kz