چوڭقىر حاندىعى (چوڭ قىر – الىپ قىرعىز دەگەن ماعىنادا) رەسەي ساياساتىمەن تاريحقا «دجۋنگار زاندىعى» بولىپ ەندى. دجۋنگار مەملەكەتى حالقى ويرات پەن قىرعىز دەگەندەر بولعانى ءمالىم (قىرعىزدار سول مەملەكەتتىڭ اسكەرى قىزمەتىن اتقارعانى ايتىلادى). اتالعان مەملەكەت قازىرگى ماڭعولياعا كورشىلەس بايكال اۋماعىندا ورنادى، سول جەردەن كۇشەيىپ ارتىنشا ەرتەدەن قازاق حالقى مەكەندەگەن قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن جاۋلاپ العانى ءمالىم.

تۋرا سول زاماندا قازىرگى ماڭعوليانىڭ شىعىسىندا، وعان كورشى جاتقان مانجۋريا اۋماعىندا قۋاتتى مانجۋر (تسين) مەملەكەتى پايدا بولدى، ونى بيلەگەندەر مانجۋرلىق جۋرجەن رۋى ادامدارى وزدەرىن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى دەپ تانىدى. سوعان قاراعاندا ولاردىڭ ءبىر بولىگى، XIII عاسىردان قىتايدى بيلەگەن، سوسىن XIV عاسىردا قىتاي ەلى بيلىگىنەن ايرىلىپ، قۋىلعان  شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ءتارىزدى، ويتكەنى مانجۋر (تسين) يمپەرياسىن ورناتۋشى ادامنىڭ ەسىمىندە تازا اراپتىق «نۇر» ءسوزى كەزدەسەدى (قىتايدى بيلەگەندەردى XIV عاسىردا ءوز كوزىمەن كورگەن اتاقتى اراپ ساياحاتشىسى يبن باتۋتا ولاردىڭ مۇسىلمان تۇركىلەر ەكەنىن انىق جازىپ كورسەتەدى). شىڭعىسحاننىڭ ءوز رۋى بورىجىگى بولعانىمەن، ونىڭ ەلى ماڭعىل تايپاسى دەپ تانىلعانى ءمالىم، ويتكەنى ونىڭ سەنىمدى اسكەرى ەرتەدە جۋجان قاعاناتى زامانىندا ماڭعىستاۋدان كەلگەن «ماڭعىل» تايپاسى ەدى (سول ماڭعىل تايپاسىنىڭ اتاقتى تايدجۋت رۋى دۇرىسىندا ادايجۇرت رۋى بولدى). ماڭجۋر اتاۋىنىڭ ءوزى سول ماڭعىل مەن ءجۇرجان (جۋجان) اتاۋلارىنىڭ «ماڭ» مەن «ءجۇر» بولىكتەرىنەن ءجۇرجان (جۋجان) قاعاناتى زامانىنان قالىپتاسقان.  مانجۋرلاردىڭ بيلەۋشى رۋى «جۋرجەن» سول ءجۇرجان-جۋجان قاعاناتىن بيلەگەندەردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى جانە شىڭعىسحاندا سولاردىڭ ۇرپاعى.  ماڭجۇرلەردىڭ بۇكىل قىتايدى باسىپ الىپ تسين اتاۋىمەن مەملەكەت ورناتۋى، انىعىندا قىتايدى ەكى عاسىر بيلەگەن شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ بيلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ەدى. وسىنداي تاريحتار سەبەبىمەن ءماڭجۇر بيلەۋشىلەرى وزدەرىن «ماڭعى ەل» دەپتە اتاعان دەر ەدىم، قازىرگى «ماڭعول» اتاۋى سول «ماڭعىەل» اتاۋىنان قالىپتاسقان دەۋ ورىندى.

ءماڭجۇر بيلەۋشىلەرى قىتاي يمپەرياسىنداعى اتا-بابا بيلىگىن قايتا ورناتۋ ءۇشىن، الدىمەن قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىن جاۋلاپ العان دجۋنگار (چوڭقىر) مەملەكەتىن جويۋ قاجەت ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. وسىنداي سەبەپتەرمەن ءماڭجۇر مەملەكەتى مەن جۋنگار (چوڭقىر) مەملەكەتى اراسىندا بىتىسپەس سوعىس ورىن الدى. سول سوعىستار ناتيجەسىندە جۋنگار (چوڭقىر) مەملەكەتى جەڭىلىس تاۋىپ جويىلدى، قازىرگى ماڭعوليا اۋماعى مانجۋر (تسين) مەملەكەتى قۇرامىنا ەندى. مانجۋر مەملەكەتىنىڭ اسكەري كۇشىن ەرتەدەن ولارعا باعىنىشتى بولعان حالحا ەلى قۇراعانى بەلگىلى فاكت (ىلگەرىدە حيدان دەپ اتالعان حالىق), سول حالحالار ءماڭجۇر اسكەرى بولىپ كەلىپ قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىنا ورنىعىپ قالدى. ولاردى باستاعان مانجۋر بيلەۋشىلەر شىڭعىسحان زامانىنان بار «ماڭعى ەل» اتاۋىن قولدانعانىن جانە وزدەرىن قىتايدا «شىڭعىسحاندىق بيلىكتى» قايتا ورناتۋشىلار دەپ ساناعانىن ايتتىق. وسىنداي سەبەپتەرمەن قازىرگى ماڭعولياعا كەلىپ ورنىققان حالحا ەلىدە ءوزىن «ماڭعى ەل - ماڭعول» دەپ اتاپ كەتكەن دەۋ ورىندى. ال وسى جاعدايلاردى ءوز قاجەتتەرىنە ۇتىمدى پايدالانعان رەسەيلىك يەزۋيدتەر شىڭعىسحان ەلى حالحا-ماڭعولدار دەگەن جالعان تۇجىرىمدارىن ورنىقتىردى (انىعىندا شىڭعىسحان ەلى بولعان ماڭعىل تايپاسى ماڭعىستاۋدان شىققان تۇركى-قازاقى تايپا، ال قازىرگى ماڭعول سولاردىڭ اتىن جامىلعان حالحا دەگەن وزگە ءتىلدى حالىق).

جۋنگار (چوڭقىر) مەملەكەتىنىڭ جەڭىلىس تابۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ولاردىڭ تۋ سىرتىنان، سولتۇستىك-باتىستان رەسەي اسكەرىنىڭ شابۋىلدارى ەدى. بىلايشا ايتقاندا، سول سوعىستا رەسەي اسكەرى مەن مانجۋر اسكەرى وداقتاستاي كەيىپتە بولعان. ءبىز بىلەتىن قازىرگى قالماق ەلى انىعىندا مانجۋر اسكەرى بولعان حالحا ەلىنىڭ ءبىر بولىگى ەتىن. ولاردىڭ سول سوعىس كەزىندە قالايشا ءوز ەلىنەن ءبولىنىپ قالعانى بەلگىسىز، بەلگىلىسى، رەسەي ولاردى اپارىپ نوعاي مەن قازاق قاتار مەكەندەگەن ولكەگە وتىرعىزعانى، وسىلايشا جاۋىنگەر كوشپەلى حالحا-حالماق ەلىن نوعاي مەن قازاق ەلدەرىنە قارسى كۇش رەتىندە قولدانۋعا مۇمكىندىك الدى جانە بولاشاقتا سول قالماق ەلىن «ەجەلگى شىڭعىسحان اسكەرى بولىپ كەلگەن ماڭعولداردان قالىپتاسقان حالىق» رەتىندە كورسەتۋگە نيەتتەرى بولعان شىعار (ول ويلارى رەسەي يمپەرياسى جويىلىپ سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاندىقتان ىسكە اسپاي قالعان بولار). الىدە بولسا سول يەزۋيد تاريحشىلارى (رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆا دەگەن ۇيىم سولار) قالماق حالقىن ويرات-قالماق دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى.

جۋنگار (چوڭقىر) مەملەكەتى جويىلعاندا، ونىڭ نەگىزگى حالقى بولعان ويراتتار التاي تاۋىنا بارىپ جان ساۋعالادى، سول جەردە ويرات ەلى بولىپ ساقتالىپ قالدى. الايدا قۋلىعىنا قۇرىق بويلاماس رەسەي يەزۋيدتەرى ولاردى رەسمي تۇردە «التاي» دەپ اتاتقىزدى جانە شوحىندىرىپ حريستيان دىنىنە ەنگىزدى. قازىر سول كەشەگى ويرات حالقى بارشامىزعا التاي ەلى رەتىندە تانىس، الايدا ول حالىق ءوز اتاۋىنىڭ ويرات ەكەنىن ءالى ۇمىتقان جوق, وسى فاكتىنى ەلەۋسىز قالدىرعىسى كەلگەن رەسەي يەزۋيدتەرى «التاي ەلىنىڭ ءبىر توبى عانا وزدەرىن ويرات دەپ اتاعان» دەگەن تۇسىنىك ورنىقتىرۋمەن كەلەدى. سول ويرات-التاي ەلى ادام اياعىن تۋرا قىرعىزدارداي «بۇت» دەيدى، جالپى ەكەۋىنىڭ ءتىلى بىردەي دەپ تۇسىنەمىن (حاكاس پەن قىرعىز سوزدەرى ونداي ۇقساس دەپ ەشكىم ايتا المايدى). ويراتتاردىڭ مانجۋرلارعا باعىنعان كەي رۋلارى  بولعانى تۇسىنىكتى، ولار قازىر ماڭعول-حالحا ەلى قۇرامىندا ويرات رۋى بولىپ تانىلادى جانە رەسەي يەزۋيدتەرى ولاردى دجۋنگار مەملەكەتى حالقىنىڭ «ماڭعول ءتىلدى» بولعانىنا دالەل رەتىندە پايدالانادى.

ال جۋنگار (چوڭقىر) حاندىعىنىڭ اسكەرى بولعان قىرعىزداردىڭ ۇلكەن توبى قازىرگى قىرعىزستانعا اۋىپ كەلىپ، ونداعى قازاقتاردى وزدەرىنە ءسىڭدىرىپ، مۇسىلماندىق قابىلداپ، قىرعىز دەگەن حالىققا اينالدى (قىرعىزداردىڭ قازىرگى وتىرعان جەرىنە تەك ءحVىى عاسىردىڭ باسىندا ماڭعوليادان اۋىپ كەلگەنىن ءحىح عاسىرداعى رەسەي-فرانسۋز تاريحشىسى ا.لەۆشين انىق دەرەكتەرمەن كورسەتكەن). قىرعىزدار تاۋلى ايماقتار ارقىلى قازىرگى قىرعىزستان اۋماعىنا جەتىپ، سول جەردەگى قازاق رۋلارىن باسىپ الىپ وزدەرىنە سىڭدىرگەن. سوسىن سول جەردە كۇش جيناپ كورشى جاتقان قازاق ەلىنە شاپقان، اتاقتى «جوڭعار مەن قازاق سوعىسى» انىعىندا «تاۋدان ءتۇسىپ قازاق ەلىنە قىرعيداي تيگەن قىرعىز شاپقىنشىلىعى» بولاتىن. چوڭقىر-جوڭعار حاندىعىنىڭ حالقى تۇركى ءتىلدى ويرات پەن قىرعىز بولدى، قازاق پەن جوڭعار ەش ءتىلماشسىز ءوزارا تۇسىنىسكەنى بارشاعا ءمالىم.

ويرات (التاي) ەلى مەن قىرعىزدار تۇركى ءتىلدى ۇلتتار. سوندىقتان قازىرگى قالماق پەن ماڭعولدى جوڭعارلاردىڭ تۋىسى دەۋ – ورەسكەل قاتەلىك، قالماق پەن قازىرگى ماڭعولداردى قازاق ءتىلماشسىز تۇسىنە المايدى، ويتكەنى ەكەۋى دە حالحا-حيدان ەلىنەن. ا.لەۆشين قالماق ەلى جايلى وتە قۇندى دەرەكتەر بەرەدى، ول مانجۋر-تسين يمپەرياسى ەكى رەت قالماقتارعا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، ولاردى قايتا تسين يمپەرياسى جەرىنە كوشۋگە ۇگىتتەگەنىن جازادى. اقىرى ەكىنشى كەلگەن شاقىرۋدى قالماقتاردىڭ ءبىر بولىگى قابىلداعانىن، ولاردىڭ قازىرگى قىتاي ايماعىنا كوشۋى وتە قيىن بولعانىن، ولاردى جولدا قازاق پەن قىرعىزدار قىرعىنعا ۇشىراتقانىن، اسىرەسە قىرعىزدار اسا قاتىگەزدىكپەن قالماقتارعا  قىرعىن سالعانىن جازادى (قازىرگى قىرعىزدارداعى بۋدا ءدىندى قىرعىز-قالماق دەگەن رۋ سول قىرعىندا قۇلدىققا تۇسكەن قالماقتاردان قالىپتاسقان بولار). ەندى ويلانىڭىز! «قالماقتار كەشەگى دجۋنگاريا ويراتتارى، تسين يمپەرياسى جوڭعار ەلىن تۇقىمىمەن جوق ەتتى» دەيدى رەسەي تاريحشىلارى. قالماق دەگەن جوڭعارلىق ويرات بولسا تسين يمپەرياسى ولاردى «ەلگە قايتىڭدار» دەپ ۇگىتتەرمە ەدى، تسين يمپەرياسى اتا جاۋلارى بولسا ولار سول ۇگىتكە سەنىپ تسين يمپەرياسىنا قايتا كوشەمە؟؟؟؟. اقيقاتتى عانا مويىندايتىن عالىم تاريحشىلار وسى فاكتىلەردى كورە تۇرا «قالماق كەشەگى جوڭعار» دەگەنگە قالاي سەنۋى مۇمكىن!

ا.لەۆشين قازاق پەن قىرعىز تاريحىن ءوز زامانىندا تەرەڭ زەرتتەگەن عالىم، ول ورىس ەمەس، ول فرانتسيادان رەسەيگە كوشىپ كەلگەن ادام. ونىڭ ەڭبەگى اۋەلى ەۆروپالىق باسىلىمداردا جارىق كورگەن، ونىڭ ەڭبەگىن «تسەنزورلىق سۇزگىدەن» وتكىزگەن سەنكەۆيچتىڭ «ەۆروپاشىل» كوزقاراستا بولعانى ءمالىم، سول سەبەپتەن ونىڭ قازاقتىڭ شىنايى تاريحى جايلى جازعاندارىن («ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي») رەسەي يەزۋيدتەرى وزگەرتە الماي قالدى. ولاردىڭ قولىنان كەلگەنى لەۆشيننىڭ ەڭبەگىن تومەن باعالاتىپ، ونىڭ جازعاندارىن «سەنىمسىز» دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرۋ عانا بولدى. سوعان سەنىپ قالعان قازاق تاريحشىلارى الىدە ا.لەۆشين ەڭبەكتەرىنە سەنىمسىز جازباداي قاراۋىن قويماي كەلەدى.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz