امانگەلدى ۇدەربايۇلى يمانوۆقا 150 جىل

ارحيۆ قورىندا ءاليبي جانگەلديننىڭ ءبىر ەستەلىگى ساقتالعان. قىزىل كوميسسار سول ەستەلىگىندە اماگەلدىنىڭ ءۇش قاسيەتىنە ارنايى توقتالىپتى. «بىرىنشىدەن، امانگەلدى ءدىندار جان ەدى. بەس مەزگىل نامازىن قازا جىبەرمەيتىن. ەكىنشىدەن، كوزى عاجاپ ەدى، قادالىپ قاراعاندا كوزىنىڭ نۇرى وڭمەنىڭنەن ءوتىپ كەتەتىن. امالسىزدان كوزىڭدى تايدىرىپ اكەتۋگە ءماجبۇر بولاتىنسىڭ. ال كوزدەپ اتقاندا، قۇرالايدى كوزىنەن تيگىزەتىن قاس مەرگەن ەدى. ءۇشىنشى، ورتا بويلى، دونەس مۇرىندى، جاي قاراعاندا قالىڭ قازاقتان وزگەشەلىگى جوق سياقتى بولاتىن» دەپتى.

راس، كەشەگى وتكەن كەڭەستىك داۋىردە امانگەلدى يمانوۆ تۋرالى كوپ جازىلىپ كەلدى. ماسەلەن، سول زاماننىڭ ۇلى قالامگەرلەرى مۇحتار، ءسابيت، عابيت، قارت جامبىل تاعىدا باسقا تانىمال جازۋشىلار مەن عالىمدار قالام سۇيكەگەنى بۇگىندە بىزگە بەلگىلى. ايتسە دە ەگەمەندىك جىلداردان كەيىن وتاندىق عالىمدار وتكەن عاسىردا باتىردىڭ ءومىرى سىڭار جاقتى زەرتتەلگەنىن، ونى تەك تۋعاننان رەۆوليۋسيونەر جاساۋعا ارەكەت جاسالعانىن، ماركستىك-لەنيندىك كوزقاراستى جامىلىپ، الاش يدەولوگياسى قارا بوياۋمەن جازىلعان كەزدە باتىردىڭ ءولىمىن الاشتىڭ ىرگە تاسىن قالاعان ۇلى ادامداردى داتتاۋ ءۇشىن پايدالانعانىن، تالاي جان ناقاق كىنالانىپ، جاپا شەكەندەرىن ايتىپ كەلەدى. سونداي-اق سارداربەك امانگەلدى 1916 جىلعى قوزعالىستىڭ جەكە دارا كوسەمى رەتىندە كورسەتىلىپ، ودان سول قوزعالىستا تورعايلىق قازاقتار حان كوتەرگەن ابدىعاپار جانبوسىنوۆتى، اتاقتى باتىر، مىڭباسى، ءبىر ءوزىنىڭ ءومىرى تۇتاس اڭىزعا اينالعان كەيكى سياقتى ەرلەردىڭ ەسىمىن ۇمىت قالدىرعانىن ەسكە سالىپ كەلەدى.

ءيا، كەشەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ايار جۇيەسى قازاق زيالىلارى مەن بەلسەندى ازاماتتارىن، باس كوتەرەر قاھارماندارىن ءوزارا جاۋلاستىرا وتىرىپ، مۇقىم ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىن تالقىعا سالعانىن بىزدەر ەشقاشان ۇمىتپايمىز.

ءبىز قازاق تاريحىنداعى ەلەۋلى تاقىرىپتارعا جاتاتىن 1916 جىلعى وتارشىل پاتشا ۇكىمەتىنە تۇتاس ۇلت بولىپ باس كوتەرگەن وقيعاعا ورالساق، تورعايداعى ابدىعاپار حان، ايجارقىن قاناەۆ حان، وسپان حان، امانگەلدى جانە كەيكى باتىرلار، جەتىسۋدا بەكبولات اشەكەۆ، اۋليەاتادا اقكوز باتىر سىندى تاعىدا ەلىمىزدىڭ وزگە ايماقتارىنداعى قازاقتىڭ قايسار ۇلدارىنىڭ ەسىمدەرىن اتاماي وتپەيمىز.

قازىرگى قوعامدا امانكەلدى، كەشەگى جەكە باسقا تابىنۋ كەزىندە ويدان، قيالدان تۋعان بەينەمە نەمەسە «قازاق چاپاەۆى» سياقتى جاساندى تۇلعا ەمەس پە؟ – دەگەن قالتارىستار دا ايتىلىپ جۇرگەنىن كەزىندە اكادەميك ماناش قوزىباەۆتا جوققا شىعارماعان.

راسىندا دا بيىل 150 جىلدىق داتاعا ءتۇيىسىپ تۇرعان وتكەن عاسىرداعى امانگەلدى ۇدەربايۇلى يمانوۆ كىم ەدى؟ بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن ءبىز ەپپەن وي-ەلەگىمىزدەن وتكىزىپ، از-كەم وقىعان-توقىعان، بىلگەن دۇنيەمىزدى وقىرمانمەن ءبولىسۋدى ءجون سانادىق.

تورعاي دالاسىنداعى قازاقتار 1916 جىلى 25 ماۋسىمدا رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى نيكولاي ورتا ازيا، قازاقستان جانە تاعى بىرقاتار رەگيوننان 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ەڭبەك جاسىنداعىلاردى «قورعانىس بەكىنىستەرىن جانە اسكەري شەپتەرىن» جاساۋعا قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. وسى جىلدىڭ 28 ماۋسىم كۇنى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن قورعانىس ءمينيسترىنىڭ «بۇراتانا حالىقتاردى» تىل جۇمىستارىنا «رەكۆيزيتسيالاۋ» (مۇلىكتى مەملەكەت قارماعىنا ەرىكسىز الۋ تۋرالى) بۇيرىعى قازاقستانعا تەلەگراف ارقىلى جەتىپ ۇلگەردى. بۇراتانا ەلدىڭ ازاماتىن مۇلىككە تەڭەپ، كۇشپەن قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى سۋىق حابارعا قورلانعان حالىق لەزدە باس كوتەردى. اسىرەسە، بۇل جارلىققا قارسى باس كوتەرگەن تورعاي وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ قاراسى قالىڭ بولدى. ولاردىڭ سانى ەلۋ مىڭعا جەتىپ جىعىلدى. ەلگە ەلەۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ابدىعاپار جانبوسىنوۆتى حان كوتەرسە، ونىڭ سارداربەگىنە امانگەلدى يمانوۆتى سايلادى. مىنە ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ بولىپ وتىران امانگەلدى ۇدەربايۇلى وسى ەلۋ مىڭ جاساقتىڭ باس ساردارى بولاتىن.

امانگەلدى قارا ءدۇرسىن باتىر ەمەس، ايلالى، ۇلت-ازاتىق قوزعالىسىنىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن وتە جاقسى بىلەتىن، قولباسشىلىق دارەجەسىنە دايارلىعى بولعان ەل اعاسى بولاتىن. اتاسى حان كەنەسارىنىڭ سارداربەگى بولعان اتاقتى يمان باتىردان دارىعان قاسيەتى بولسا كەرەك، امانگەلدى ءوز زاماناسىنىڭ اتاقتى قولباسشىسىنىڭ ءبىرى بولدى. ول 1916 جىلى بۇكىل ورتالىق قازاقستاننان اعىلعان جىگىتتەردەن ازعانا ۋاقىت ىشىندە، 50 مىڭدىق قوسىن جاساقتادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ جازالاۋشى قوسىنى سول زاماننىڭ قارۋ-جاراعىمەن قارۋلانعانىن ەسكەرىپ، پارتيزاندىق كۇرەس ءادىسىن شىڭدادى. بۇكىل تورعاي ءوڭىرىن شەڭبەر-شەڭبەرگە ءبولىپ، جاۋ قولىن توستى، بارلاۋ ۇيىمداستىردى، تەلەگراف لينياسىن ىستەن شىعارىپ، جاۋدىڭ بايلانىس توبىن تالقاندادى. الايدا پاتشا تاقتان قۇلاپ، اق-قىزىل بولىپ ازامات سوعىسى باستالعاندا ساياسي جاعداي مۇلدە كۇرت وزگەردى. قازاقتىڭ ازاماتتارى ەكىگە جارىلدى. ءبىرى ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن ىمىرالاسسا، ەكىنشىسى قىزىلداردىڭ ەتەگىنەن ۇستادى. مىنە وسى ساياسي جاعدايدان كەيىنگى ۋشىققان اسكەري قاتىعىستاردان سوڭ ورىن العان اۋىر جاعدايلار قازاق اراسىنا ۇلكەن الاۋىزدىقتىڭ ۇرىعىن سەپتى. وسىنداي وقيعالاردان كەيىن تاريحىمىزدا «امانكەلدى جانە ونىڭ دۇنيەتانىمى» توڭىرەگىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسقان وتە داۋلى ماسەلە باستالعان-دى. بۇل «امانگەلدىنىڭ ولىمىنە كىم سەبەپكەر؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي.

تاريحشى عالىم ماناش قوزىباەۆ: بارشا ادەبيەتتە الاش يدەولوگياسىمەن امانگەلدى ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋ ەسەبىندە قارالىپ كەلەدى. ال شىندىعىنا كەلسەك عاسىر باسىندا ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، مۇحامەدجان سەالين باتاعان الاش قوزعالىسى – رەفورماتورلىق اعىم. قازاق ەلىنىڭ ەستى ادامدارىنا ولاردىڭ وسى ءىسى اسەر ەتكەنى ءمالىم.ونىڭ ۇستىنە احمەت پەن مىرجاقىپ باتىرمەن ەلدەس. مىرجاقىپتىڭ «ويان قازاعى» تورعاي دالاسىنا كەڭ تاراعان شىعارما. امانكەلدى ءىستى بولعان كەزدە مىرجاقىپ تالاي رەت قولىنىڭ ۇشىن بەرگەنى تۋرالى قۇجاتتاردا بارشىلىق. كوزى اشىق، كوڭىلىنە نۇر ساۋلەسى توگىلگەن يمان نەمەرەسى وسى ءبىر اعىمنىڭ قازاق حالقىنا شاپاعاتى تارالۋىنا تىلەكتەس جاننىڭ ءبىرى بولاتىن. ال جول اۋىرىق – ءبولىنۋ 1916 جىلى باستالدى. الاش يدەولگتارى، «قازاق» پاتشانىڭ جارلىعىنا باعىنۋعا، قان توگىس جاساماۋعا شاقىردى. مىنە وسى تۇستا امانگەلدى الاش ازاماتتارىمەن ايىرىلىستى، بارريكادانىڭ ەكىنشى بەتىنە ءوتتى» دەيدى ءوز ەڭبەگىندە.

ءيا، رەسەيدە قاندى قول پاتشا تاقتان قۇلاتىلىپ، ازامات سوعىسىنىڭ وتى تۇتانعاندا قازاقتىڭ دالاسى شايقاس الاڭىنا اينالماسىن دەپ قاۋىپتەنگەن الاش ارىستارى سول كەزدە قازاق جىگىتتەرىنەن الاش جاساعىن جاساقتاۋداعى قىزمەتتى جەدەلتەتە ءتۇستى. ءاليحان، احمەتتەر قاۋىپتەنگەندەي قازاق ساحاراسى اقتار مەن قىزىلدىڭ سوعىس الاڭىنا اينالدى. اقتار دا، قىزىلداردا جازىقسىز قازاق اۋىلدارىنا اسا قاتىكەزدىك تانىتتى. بيلىككە تالاسقان قوس انارحيالىق كۇشتەر ءتىپتى كەي اۋىلدى ەڭكەيگەن قارتىمەن قوسا، ەڭبەكتەگەن سابيگە دەيىن قىرىپ سالدى. مىنە وسىنداي جانتۇرشىگەرلىك وقيعالار بەلەن الىپ بارا جاتقاندا الاش قايراتكەرلەرى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المادى. الاش اسكەري كەڭەسى جەدەل شارالار قولدانىپ كولچاك جانە بولشەۆيكتەردىڭ اسكەرىمەن ايقاسۋعا تۋرا كەلدى. الاشوردالىق قايراتكەرلەر زارداپ شەككەن حالىق ءۇشىن بارلىق جاعدايعا باردى. 1917 جىلدىڭ 25 قازانىندا سانكت-پەتوربوردا باستاۋ العان قازان توڭكەرىسى انارحيالىق سيپاتتا ازامات سوعىسىنا اينالىپ قازاق دالاسىندا جالعاستى. قازاق ۇلتىنىڭ ازات ەل بولۋىن كوكسەگەن الاشوردا وكىمەتى كۇننەن-كۇنگە سان قۇبىلعان ازامات سوعىسىنداعى ساياسي جاعدايدى باعامداي وتىرىپ، بىردە اقتارمەن وداقتاسىپ، كەيدە اقتاردىڭ ساياسي تۇراقسىزدىعىنان بولشەۆيكتەرمەن ىمىرالاسۋىنا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، سوعىسىپ جاتقان اق پەن قىزىلداردىڭ كەسىرىنەن قازاق حالقىنىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى تۋدى.

بۇل كەزدە دە قازاقتىڭ سۇيەگىنە ءسىڭىپ قالعان ايىقپاس دەرت «الاۋىزدىق» دەگەن جەگىنىڭ اسەرىنەن قايراتكەرلەر مەن بەلسەندىلەردىڭ اراسى ءماز ەمەس بولاتىن. ەل ىشىندەگى زيالىلار مەن اتقامىنەرلەر ەكى توپقا ايىرىلىپ، ءبىرى اق، ەندى ءبىرى قىزىل بولىپ سويىل كوتەرىپ، قارۋ كەزەنىپ، بۇرىن ءبىرىن-ءبىرى وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن قازاق، ەندى ءوز-ءوزىن قازاعا ۇشىراتىپ جاتقان زامان بولاتىن. ءبىزدىڭ ماقالامىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان امانكەلدى باتىر وسى زامانانىڭ قۇربانى.

بولشەۆيكتەر ۇستەمدىك قۇرعان داۋىردە بۇل ءولىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ۇلت ۇستازى احمەتكە اۋدارۋعا تالاي ارەكەت جاسالدى. كەيىن بۇل قازانىڭ كىناسىن الاش ارداقتىسى مىرجاقىپتىڭ موينىنا ارقالاتىپ جىبەردى. سودان بەرى ءتۇيىنى شەشىلمەگەن داۋ-دامايعا اينالىپ كەلەدى.

راس، الاش قوزعالىسى بولشەۆيزمگە بەلسەنىپ، كۇرەس جولىنا شىققان كەزدە تورعايداعى  الاش-وردانىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن 1916 جىلدىڭ قاھارمانى امانگەلدى باتىر ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. ەندەشە بۇل الاشتىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ شەشىمى، ونى ءبىر كىسىگە ارقالاتۋعا بولمايدى. مىسالى، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ ءدال وسى جاعدايدى بىلاي باياندايدى: «ول كەزدە وياز اكىمشىلىگىنىن بيلىگى ومار الماسوۆتا بولاتىن، ونىڭ بەلسەندى كومەكشىسىنىڭ ءبىرى مۇزافار قاسىموۆتىڭ ەسىمى 1919 جىلدىڭ اياعىندا اتالعاندى. باسى اشىق ماسەلە احمەت بايتۇرسىنۇلى بولشەۆيكتەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ماسكەۋگە اتتانعاندى. بۇل كەزدە ۇكىمدى ورىنداپ، باتىردىڭ تۇرمە ىشىندە موينىنا قىل ارقان سالىپ، ات قۇيرىعىنا سۇيرەتكەن 18 جاسار الاشوردانىڭ 2-اتتى پولكىنىڭ ءۆاحميسترى ب.سيسەكەنوۆ، 10 جىل جازاسىن كەيىن تۇرمەدە وتەگەن» دەيدى.

ال مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1929 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىلەرىن بەرگەن كورسەتىندىسىندە: «كەلىسىم جۇرگىزۋ ءۇشىن تورعايعا بايتۇرسىنوۆ جانە مەن باردىم. كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز ۋاقىتشا كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعاتىن بولدىق، ال ءبىزدىڭ تۇبەگەيلى شەشىم قابىلداۋىمىز ءۇشىن بايتۇرسىنوۆتى موسكۆاعا جىبەرۋ كەرەك دەپ شەشتىك، كەلەسى كۇنى بايتۇرسىنوۆ موسكۆاعا ءجۇرىپ كەتتى. كەلىسىم بويىنشا تورعاي قالاسىنا كىردىك، ءوز وتريادىمىزدى جەرگىلىكتى قىزىل ارميا وتريادىمەن بىرىكتىردىك، ءبىزدىڭ ءبىراز ادامدارىمىز سوۆدەپتىڭ قۇرامىنا كىردى. بۇل 1919 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ باس كەزى ەدى. تورعاي ۋەزىنە بارىمتاشى رەتىندە اتى ايگىلى بولعان امانگەلدى يمانوۆ دەگەن بىرەۋ اسكەري كوميسسار بولىپ تاعايىندالىپتى. بىردە ءبىزدىڭ نازارىمىزعا: يمانوۆ ءبىزدى تۇتقىنداعالى ءجۇر ەكەن، ونىڭ ۇيىندە قوستاناي جاقتان كەلە جاتقان الدەبىر وتريادتىڭ بارلاۋشىسى تۇرادى ەكەن دەگەن مالىمەت ءتۇستى. وسى مالىمەتتى الىسىمەن ءبىز يمانوۆتى جانە ونىڭ ۇيىندە جاتقان بەلگىسىز ادامدى تۇتقىندادىق تا، ءوزىمىز جاساقتىڭ ءبىر بولىگىن ەرتىپ تورعايعا بەتتەپ كەلە جاتقان وتريادتىڭ قارسى الدىنان شىقتىق. قاۋەسەت شىن بوپ شىقتى، بۇل تاراننىڭ پارتيزان وتريادى ەكەن، ال يانوۆتىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ جاتقان بەلگىسىز ادام – تاراننىڭ ءوزى ەكەن. تورعايدان شىققان سوڭ وتىز شاقىرىمداي جەردە الگى وتريادپەن بەتپە-بەت كەلدىك، ەشقانداي قارۋلى قاقتىعىس بولعان جوق، ولاردى كازاك پولكىنىڭ قۋعىنداپ كەلە جاتقانىن سول جەردە بىلدىك. ءبىز، الاشوردالىقتار، بۇل وتريادتى قايتپەك كەرەك دەپ ءوزارا كەڭەستىك، ەگەردە ونى تورعايعا قاراي وتكىزىپ جىبەرەيىك دەسەك، يمانوۆتان سەسكەندىك، ويتكەنى الگى وترياد بىزدەن گورى سولاردىڭ سوزىنە سەنەدى دە، يمانوۆ ويىنداعىسىن جۇزەگە اسىرىپ تىنادى. بۇل ءبىر. ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا كەلەتىن بولساق، ەگەردە ءبىز وتريادتى شالقارعا قاراي ەشقانداي ۇرىسسىز ءارى شىعىنسىز وتكىزىپ جىبەرسەك، وندا ولاردى وكشەلەپ كەلە جاتقان كازاك پولكى جەرگىلىكتى حالىقتى ءسوزسىز قىرىپ-جويار ەدى دە، ەڭ ءبىرىنشى كەگىن بىزدەن الار ەدى. وسىنىڭ ءبارىن اقىلعا سالىپ، ءبىز وتريادتى قارۋسىزداندىرىپ، ادامدارىن ءوز ەركىمەن قويا بەرەيىك دەگەنگە باتۋالاستىق جانە سولاي ىستەدىك تە. شاراسىزدىقتان ءماجبۇر بولعان بۇل ارەكەتتى سول ارادا وتريادتاعىلارعا تۇسىندىردىك. كەلەسى كۇنى تورعاي قالاسىنا كەشتەتىپ جەتكەننەن كەيىن عانا بىزدەن ءبولىنىپ قالعان جاستار الاساپىران كەزىندە يمانوۆ پەن تاراندى مەرت ەتىپتى. وسىدان كەيىن ءبىز كازاك پولكىنىڭ كەلۋىن ۇرەيلەنە كۇتتىك، سەبەبى، ءبىزدىڭ جاساعىمىزدىڭ سانى 400-دەي عانا ادام ەدى، ونىڭ كوپشىلىگى ءالى اسكەري شايقاسقا قاتىسپاعان تاجىريبەسىز جاساقتار ەدى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرگەن.

نە دەسەكتە قىم-قيعاش قياناتقا تولى قيىن كەزەڭدە وسىنداي اۋىر جاعدايلاردى كەشەگى كەڭەس وكىمەتى ۇتىمدى پايدالاندى. قازاق مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى. ولتىرگەن جات ەلدىڭ وتارشىلدارى، قايتا تىرىلتكەن قازاقتىڭ سول باياعى ارىستاي ەر مىنەزدى ازاماتتارى. مەيلى ولاردىڭ ءناسىلى ءبىر ۇلت بولا تۇرا ساياسي يدەيالىق قاراما-قايشىلىقتان تۋعان پىكىرلەر اياسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك بولسىن نەمەسە جەكە باس ارازدىعى بولسىن دەرلىك ءبارىبىر دە بۇل ءوز ۇلتىنا، ءوز وتانىنا قىزمەت ەتكەن تۇلعالار رەتىندە تاريحتان الار ورنى بار ەكەندەرىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ال بۇگىنگى ۋاقىتتا «باتىردىڭ قازاسىنا ناقتى كىم كىنالى» دەگەن داۋلى ماسەلەگە نۇكتە قوياتىن كەزىمىز كەلدى-اۋ دەپ ويلايمىن. تاسادا تۇرىپ، تۇلعالارعا تاس اتا بەرۋىمىزدى، ارۋاقتارمەن ايتىسۋىمىزدى دوعارعانىمىز ءجون.

ماديار ەرالىۇلى

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى    

Abai.kz