5.

تابيعاتتىڭ تاۋقىمەتiن ەرتە تارتقان قۋاتتى ەمەندەر قاشاندا شىدامدى، داۋىلعا قارسى قاسارىسىپ تۇرىپ الادى. سول سياقتى مۇحتار دا سان شايقالىپ بارىپ قايتا قالپىنا كەلدi. بiراق جاپىراعىن جەلگە توناتقان جاپانداعى جالعىز ءتۇپ اعاشتاي اينالاسى ۇڭiرەيiپ بوس قالدى. قاتارلاس قۇربى-قۇرداستارىنىڭ سيرەپ قالعانىنا وكiنگەن ۆيكتور گيۋگو:

«مەن قازiر ءوزiمدi-ءوزiم بiرنەشە رەت قاتارىنان وتالعان ورمانداعى امان قالعان اعاش سياقتى سەزiنەم»,- دەگەن ەكەن.

بۇل ءسوزدi مۇحتاردىڭ دا وزiنە قاراتا ايتۋىنا بولاتىن. ەشقانداي اسiرەلەۋسiز ايتىلعان شىندىق رەتiندە قابىلدانار ەدi. سوندىقتان دا شىعار، كوپكە دەيiن كوڭiل سارايى قۇلازىپ، قوڭىلتاقسىپ ءجۇرiپتi.

ول دا بiر وتكەن ءومiردiڭ تاتقىزعان كەرمەك ءدامi. مۇحتار بۇل جىلى تۋرا قىرىق جاسقا تولدى. الداعى جيىرما ءتورت جىل ءومiرiنiڭ جيىرما جىلىن ابايعا ارنادى.

قۋانىشىن دا، جۇبانىشىن دا سودان تاپتى.

مۇحتاردىڭ شىن مانىندەگi ەكiنشi ءومiرi باستالدى.

وكiنiشكە وراي، زامان مەن تاعدىر تالقىسى مۇنىمەن اياقتالمادى. مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىنا» قاتىسقاندىعىن دالەلدەي الماعان «يدەولوگتار» 1943 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتi رەسمي تۇردە اقتاۋعا كەلiسiمiن بەردi. بiراقتا اراعا ءتورت جىل سالىپ بۇل «سىباعانى» اۋەزوۆكە تاعى دا تارتتى.

5.

تابيعاتتىڭ تاۋقىمەتiن ەرتە تارتقان قۋاتتى ەمەندەر قاشاندا شىدامدى، داۋىلعا قارسى قاسارىسىپ تۇرىپ الادى. سول سياقتى مۇحتار دا سان شايقالىپ بارىپ قايتا قالپىنا كەلدi. بiراق جاپىراعىن جەلگە توناتقان جاپانداعى جالعىز ءتۇپ اعاشتاي اينالاسى ۇڭiرەيiپ بوس قالدى. قاتارلاس قۇربى-قۇرداستارىنىڭ سيرەپ قالعانىنا وكiنگەن ۆيكتور گيۋگو:

«مەن قازiر ءوزiمدi-ءوزiم بiرنەشە رەت قاتارىنان وتالعان ورمانداعى امان قالعان اعاش سياقتى سەزiنەم»,- دەگەن ەكەن.

بۇل ءسوزدi مۇحتاردىڭ دا وزiنە قاراتا ايتۋىنا بولاتىن. ەشقانداي اسiرەلەۋسiز ايتىلعان شىندىق رەتiندە قابىلدانار ەدi. سوندىقتان دا شىعار، كوپكە دەيiن كوڭiل سارايى قۇلازىپ، قوڭىلتاقسىپ ءجۇرiپتi.

ول دا بiر وتكەن ءومiردiڭ تاتقىزعان كەرمەك ءدامi. مۇحتار بۇل جىلى تۋرا قىرىق جاسقا تولدى. الداعى جيىرما ءتورت جىل ءومiرiنiڭ جيىرما جىلىن ابايعا ارنادى.

قۋانىشىن دا، جۇبانىشىن دا سودان تاپتى.

مۇحتاردىڭ شىن مانىندەگi ەكiنشi ءومiرi باستالدى.

وكiنiشكە وراي، زامان مەن تاعدىر تالقىسى مۇنىمەن اياقتالمادى. مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىنا» قاتىسقاندىعىن دالەلدەي الماعان «يدەولوگتار» 1943 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتi رەسمي تۇردە اقتاۋعا كەلiسiمiن بەردi. بiراقتا اراعا ءتورت جىل سالىپ بۇل «سىباعانى» اۋەزوۆكە تاعى دا تارتتى.

«دەمەك، بiزدiڭ باس بوستاندىعىمىزدىڭ ولشەمi - تiكەلەي تۇرمەگە تۇسپەگەنiمiزبەن عانا ولشەنەدi: سونىڭ ءوزi ءوزiمiزدi تولىق ازات ادامبىز، نە iستەسەك تە ءوز ەركiمiزبەن iستەدiك، نە ويلاساق تا ەرiك وزiمiزدە دەپ الدارقاتۋعا جەتiپ جاتىر... بiراق تا، مەنiڭ باس بوستاندىعى تۋرالى تۇسiنiگiم بۇعان كەرiسiنشە اسا قۋاتتى، تەگەۋرiندi دە توزۋگە بولمايتىن ىزالى يدەيامەن تiكەلەي بايلانىستى، مەنiڭ باس بوستاندىعىمدى قىلمىستى ارەكەتتەردi جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن پايدالانىپ وتىر جانە ول تەك قانا وشپەندiلiكتi ورشiتۋگە قىزمەت ەتۋدە، بۇعان مەن دە سونداي سەزiممەن جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇرمiن»,- دەپ پ. يا. چااداەۆ ايتقانداي، اۋەزوۆ تە رۋحاني تاۋەلسiزدiكتەن قۇتىلۋ ءۇشiن وزiنشە اقىل-وي قايراتىمەن قارسى تۇردى.

بۇل ونىڭ تاعدىرلى عۇمىرىنداعى ەڭ اۋىر تالقى ەدi.

ءۇشىنشى تاراۋ: تۇلعالار تالقىسى

(مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ)

1.

ونەر ادامدارىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، دوستىق تىلەك-نيەتتەر ءارتۇرلى جاعدايدا قالىپتاسىپ، ءومىر وزەگىنە اينالادى. ءتىپتى، قيىن-قىستالاڭى مول، قاربالاس كۇندەردىڭ وزىندە دە كوزقاراس الشاقتىعىنا، ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ كىربىڭىنە قاراماستان جومارت تالانتتار ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرىپ، قولتىعىنان دەمەپ جاتادى. ماعجان يتجەككەندە جۇرگەندە جانە قايتىپ كەلگەن سوڭ س.سەيفۋللين مەن س.مۇقانوۆتىڭ سونداي ىزگى قادامدارى جان سۇيسىنتەدى. الايدا تۇلعالارعا ءتان دارالىق پەن مىنەز، كوركەمدىك كوزقاراس، تىرشىلىك تانىمى ۇنەمى ۇشتاسا بەرمەيدى. اسىرەسە، ونەر ادامدارىنىڭ جولى وزگە ماماندىقتىڭ يەلەرىنە قاراعاندا بۇرالاڭى مەن بۇرماسى كوپ، «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز» بولىپ كەلەدى. بۇل بارشا ونەر پسيحولوگياسىنا ءتان تابيعي قۇبىلىس. ونداي قاقتىعىستار كەيدە اسا كۇردەلى ونەر قاقتىعىسىنا دا الىپ كەلەدى. ەگەردە تۇلعالاردىڭ بۇل قايشىلىعى قوعامدىق قۇرىلىم مەن مەملەكەتتىك ساياسات تۇرعىسىنان سىپات السا، وندا بۇل ەرەگەستىڭ سوڭى ۇلت ءۇشىن دە، جەكە باستارى ءۇشىن دە تراگەدياعا اينالۋى مۇمكىن. ايلالى قوعام، ايلاكەر ساياساتكەر، ارانداتۋ قۇرىلىمدارى تۇلعالاردى ءوزارا قاقتىعىستىرۋ ارقىلى ۇنەمى ءوز ۇپايىن تۇگەندەپ وتىردى.

قازاق رۋحانياتى تاريحىنداعى مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ تا سونداي تۇلعالار بولدى. ءسابيت مۇقانوۆ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءتول تۋىندىسى، تاپتىق كوزقاراستىڭ تۋ ۇستارى، ەڭ باستىسى جەڭگەن مەملەكەتتىڭ ۇستەم تابىنىڭ وكىلى بولدى. سوندىقتان دا ۇنەمى وكتەم سويلەدى. ال مۇحتار اۋەزوۆ بولسا «ىعىسقان يدەولوگيانىڭ، جويىلعان تاپتىڭ، جازاعا تارتىلعان ۇكىمەتتىڭ» سارقىتى، ءومىرىن «نەسيەگە العان» قالپاق استىنداعى سىناق تۇلعاسى ەدى. ول ەڭسەسىن كوتەرىپ، تىك جۇرۋگە، اشىق تا ەركىن ءومىر سۇرۋگە، پىكىرىن تۋرا ايتۋعا ەركى شەكتەۋلى ءمۇساپىر پەندەنىڭ سۋلىعىن جامىلىپ ءجۇرۋى ءتيىس سياقتى كورىندى. كەز-كەلگەن قوعام ءدابىرى كەز-كەلگەن بۇرىشتا ونى سۇق ساۋساعىمەن كورسەتۋگە قاقى بار سياقتى سەزىندى. ال ەكىنشى جاقتان العاندا ەكەۋى دە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ مايەگى (نوسيتەلەي كۋلتۋرى) بولاتىن.

اۋەلى دە سول كەزدىڭ تالابىنا ساي قۇرىلعان ءوزارا سىننان باستالعان بۇل وكپە-ناز كەيىننەن ءبىراز تۇسىنىسپەۋشىلىككە يتەرمەلەگەن. كەيبىر ماجىلىستە، وتىرىستا ءسابيت تە شالعان. ول مۇحتارعا تاپتىق كۇرەس پەن ءسوتسياليزمنىڭ تەورياسىن ۇيرەتۋمەن بولعان. مۇحتار دا قارىمتاسىن قايىرعان. بىراق بۇل رەنىش ەكەۋىنىڭ ءوزارا جەكە باستارىنىڭ كىربىڭىنەن اسقان جوق دەۋگە تاعى كەلمەيدى. كوزقاراس قايشىلىعىنا، اشىق تەكەتىرەسكە دە، توپتىق قويانقولتىققا دا بارعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكى تۇلعانى شارپىستىرىپ، ناپاقا ايىرعان كاسىبي ماتىبيلەر دە بولعان. ولاردى شارتتى تۇردە ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. اتتارىن اتاماي-اق قويايىق، بىراق تۇلعالار تاعدىرىمەن اينالىسقان قىرىق جىلدىڭ ىشىندەگى ءبىز بىلگەن شىندىق سوعان جەتەلەيدى. جانە كوبىنىڭ اتى قازىر ۇمىتىلعان، ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى قيىن، كىم ەكەنى بەلگىسىز جاندار.

سول «پالەن مەن تۇگەننىڭ» ءبىرىنشى توبىنا رەسمي مەملەكەتتىك تىڭشىلار جاتادى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءار مەكەمەدە مىندەتتى تۇردە قۇپيا تىڭشى ۇستالىپ، ول ادام قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تاراپىنان ماتەريالدىق، قىزمەتتىك كومەك الىپ وتىراتىن. تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلمەسە دە سۇعاناقتىڭ سۇق ساۋساعى تۇتقالى ەسىكتەن تابىلاتىن. ولار تۇرمە افساناسىنداعى ءابدىراحمان ءبايدىلدين، شايمەردەن توقجىگىتوۆ سياقتى تىكەلەي مەملەكەتتىك مەكەمەدەگى باسشىلىق ورىندا ىستەپ، تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى «قاقتىعىستاردى» ۇيىمداستىرىپ، ارانداتىپ، رەسمي مالىمەتكە جاقىن جالعان اقپاراتتار تاراتاتىن. مۇنداي ادامداردىڭ اراسىنان ءىرى تۇلعالار دا شىقتى، كلاسسيك اتانعاندار دا بار. ەكىنشى توپتاعىلار، سول مەكەمەنىڭ، سول سالانىڭ زاڭدى تۇلعاسى بولىپ تابىلاتىن «قىزمەتسىز قىزمەت» ىستەيدىندەر. بۇلاردىڭ دەنى الدەبىر مىنەزىمەن وكىمەتكە جاقپاي قالعان نەمەسە تالانتى ءالسىز، تالابى زور، پالە ىزدەگەن قاتارداعى قىزمەتكەر. ولار ەشقاشاندا قىزمەتتەن شىعىپ قالمايدى، ونىڭ ەسەسىنە، بارلىق مالىمەتتى قۇپيا تۇردە جەتكىزىپ وتىرادى. حالىق اۋىزىنداعى كادىمگى سالپاڭقۇلاقتار. ءۇشىنشى توپ ەڭ سۇيكىمسىز توپ، ياعني، جاقىن دوس-جارانىڭ، ارالاسىڭ، اعايىنىڭ. ولار تۇراقتى تىڭشى ەمەس، «قىزىق ءۇشىن» قىزمەت ەتەدى. ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ:

«كەشكە جاقىن مۇحتاردى پالەن مەن تۇگەن قيسايتىپ كەتەدى، ونى تاڭەرتەڭ انا ادام بارىپ قايتا تۇزەيدى»,- دەگەن قاناتتى مىسقىلى سولارعا ارنالعان.

بۇل ءۇش توپ تا مەملەكەتتىك جازالاۋ جۇيەسىنىڭ قۇرامداس ەڭ ءونىمدى، ەڭ سەنىمدى تەتىگى بولىپ تابىلدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى، ەڭ سۇرقياسى كەشە دە بولعان، بۇگىن دە بار، ەرتەڭگى سىقپىتى دا كومەسكىلەنىپ كورىنىپ تۇرعان سوڭعى توپتاعى «پالەن مەن تۇگەندەر». اسىرەسە يدەولوگيالىق مايداندا ولاردىڭ ادامدارعا كەسىرى كوپ ءتيدى. اتىن اتاپ تاريحتا قالدىرعىمىز كەلمەيدى. بىراق سولار ارالاسقان تۇسقا ەكپىن بەرە باياندايمىز. ولاردى ءبىز دە ءبىلىپ، كورىپ جۇردىك. كەز-كەلگەن داستارحاننىڭ شەتىنەن كەتپەۋشى ەدى. ءبىزدىڭ قاتارلاستارىمىزدا دا «وقشانتايلى وقپاندار» بولدى، بىراق ولاردىڭ «وقتاۋشىسى مەن ءدارىسىنىڭ» كۇشى كەتكەن كەز ەدى.

سونداي-اق، سول «پالەنشە مەن تۇگەنشەلەر» كەيىن كەشىرىم ءوتىنىپ، الدارىنان وتكەن جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىرۋ - شىندىققا جانى اشىعاندىق دەۋگە دە جاتپايدى. ۋاقىت ولارعا ءوز ۇكىمىن شىعارىپ ۇلگەردى. ال، اركىم وقيعا ىلىگىنەن «پالەنشەنى» تانىپ جاتسا اقتاپ الا المايمىز. ويتكەنى بىقسىق اڭگىمەنىڭ ءبىرازى ءالى وشكەن جوق. «تۇگەنشەنىڭ» اراسىنان:

نو نەناۆيستنيكام شەكسپيرا

يا بىل ليش تولكو وتتوگو،

چتو بىل زاۆيستنيكام شەكسپيرا

ي سوۆرەمەننيكوم ەگو، -

دەگەندەي (ل.ۆاسيلەۆا), ءوزىن-ءوزى جازعىرىپ، مويىنداسا، تالاي شىندىق قالپىنا كەلىپ، دۇنيە كوشى اۋعان تەڭىن تۇزەر ەدى-اۋ.

وسىدان جيىرما جىل بۇرىن سول پالەنشە مەن تۇگەنشەنىڭ سوڭعى تۇياقتارى ءتىرى كەزدە: «ول ءۇمىت ءالى اقتالعان جوق. اقتالار ما؟ ونى، سول «پالەنشەلەر مەن تۇگەنشەلەردىڭ» ار-ۇياتىنا تاپسىرامىز»،- دەپ جازىپ ەك. ءتىل قاتپادى، قايتا الاش ارداگەرلەرى اقتالعان تۇستا باتاگوي بوپ الدان شىقتى.

سوندىقتان دا قازاقتىڭ ەكى وي الىبى - مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن پەيىل-ىقىلاسىنىڭ كەيدە رياسىز اشىق بولۋى، كەيدە كولەڭكە ءتۇسىپ وتىرۋى زاڭدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول ءۇشىن قوس دەگداردىڭ ءبىرىن قارالاپ، ەكىنشىسىن اقتاۋدىڭ رەتى جوق. ولاردىڭ ءار قايسىسى ءوزىنىڭ ومىرلىك مۇراتىن، ونەردەگى ءىلحامىن قورعادى. قازىر: «مۇحتار مەن ءسابيت ۇنەمى ايتىسىپ كەلدى. ولار - بىتىسپەيتىن دۇشپاندار ەدى»،- دەگەندى ءجيى ەستيمىز.

ال شىندىعىندا، مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ بىتىسپەيتىن اشىق تا، «قۇپيا دا» دۇشپاندار ەمەس-ءتىن. ولار مىنبەرگە قاتار شىعىپ، اشىق سويلەستى. ويتكەنى ولار زامان اعىمىنداعى، ۋاقىت ەكپىنىندەگى وتپەلى جايلاردى ەكى ءتۇرلى كوزقاراسپەن قابىلداعان، الايدا ماقساتتارى ورتاق حالىقتىق تۇلعالار ەدى. قىسىلعان ساتتەرىندە قول ۇشىن بەرىپ، ءبىر-ءبىرىن دەمەپ وتىرعان. سوندىقتان دا مۇحتاردىڭ ومىرىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، جۇرەگىنە جارا سالعانداردىڭ ارقايسىسىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇرىن تۇستەمەي-اق، حالقىمىزدىڭ تاۋىپ قويعان «پالەنشە مەن تۇگەنشە» دەگەن ەمەۋىرىن ەسىمىن پايدالاندىق. قيسىنسىز قازىمىرلىقتان، ورىنسىز الاكوزدىلىكتەن ارىلىپ، وي جەلىسىنەن اداسىپ كەتپەس ءۇشىن جيناقتاپ الدىق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz