استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتىپ جاتقان ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى بارىسىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين جاساعان باياندامانىڭ ۇزىندىلەرىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

 

 

بۇگىنگى قازاقستان – قالىپتاسقان مەملەكەت. ءبىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە شىقتىق.

مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى قوعام دامۋىنىڭ جاڭا بەلەسىندەگى باستى سۇراقتارعا، اتاپ ايتقاندا، ءبىز قايدا بارامىز جانە 2050 جىلى قايدا بولعىمىز كەلەدى دەگەن cاۋالدارعا جاۋاپ بەرەدى.

كەڭىنەن قامتىپ ايتساق، ماسەلە ەل بولاشاعىنىڭ دۇنيەتانىمدىق جاڭا مودەلىن جوبالاۋ، باستى قۇندىلىقتار مەن باعدارلاردى ايقىنداۋ تۋرالى بولىپ وتىر. ءسوز جوق، بۇل قۇندىلىقتار وسى زامانعى، بولاشاققا ۇمتىلعان قۇندىلىقتار بولۋعا ءتيىس. ولار مىناۋ جاھاندانىپ، اشىعىن ايتقاندا، ۇلتتىق وزگەشەلىگىمىزدى شايىپ بارا جاتقان الەمدەگى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋعا ءتيىس. ولار ۇلتتىڭ مادەني كودىن: ءتىلىن، رۋحانياتىن، داستۇرلەرىن، مادەنيەتىن ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.

سوندىقتان دا مەملەكەت باسشىسى «بۇكىلقازاقستاندىق بىرەگەيلىك ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىنىڭ وزەگىنە اينالۋعا ءتيىس» دەپ باسا كورسەتىپ وتىر.

ماسەلەنىڭ بۇلايشا قويىلۋى - ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ۇلتتىق تاريحتى زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە وبەكتيۆتى تۇردە شوعىرلاندىرادى.

***

 

استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتىپ جاتقان ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى بارىسىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين جاساعان باياندامانىڭ ۇزىندىلەرىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

 

 

بۇگىنگى قازاقستان – قالىپتاسقان مەملەكەت. ءبىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە شىقتىق.

مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى قوعام دامۋىنىڭ جاڭا بەلەسىندەگى باستى سۇراقتارعا، اتاپ ايتقاندا، ءبىز قايدا بارامىز جانە 2050 جىلى قايدا بولعىمىز كەلەدى دەگەن cاۋالدارعا جاۋاپ بەرەدى.

كەڭىنەن قامتىپ ايتساق، ماسەلە ەل بولاشاعىنىڭ دۇنيەتانىمدىق جاڭا مودەلىن جوبالاۋ، باستى قۇندىلىقتار مەن باعدارلاردى ايقىنداۋ تۋرالى بولىپ وتىر. ءسوز جوق، بۇل قۇندىلىقتار وسى زامانعى، بولاشاققا ۇمتىلعان قۇندىلىقتار بولۋعا ءتيىس. ولار مىناۋ جاھاندانىپ، اشىعىن ايتقاندا، ۇلتتىق وزگەشەلىگىمىزدى شايىپ بارا جاتقان الەمدەگى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋعا ءتيىس. ولار ۇلتتىڭ مادەني كودىن: ءتىلىن، رۋحانياتىن، داستۇرلەرىن، مادەنيەتىن ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.

سوندىقتان دا مەملەكەت باسشىسى «بۇكىلقازاقستاندىق بىرەگەيلىك ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىنىڭ وزەگىنە اينالۋعا ءتيىس» دەپ باسا كورسەتىپ وتىر.

ماسەلەنىڭ بۇلايشا قويىلۋى - ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ۇلتتىق تاريحتى زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە وبەكتيۆتى تۇردە شوعىرلاندىرادى.

***

سونىمەن بىرگە، ءبىز ۋاقىتتىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىنا مۇلدەم جاڭا  تالاپتار قويىپ وتىرعانىن ايقىن كورىپ، ۇعىنۋعا ءتيىستىمىز.

الەمدىك تاريحنامادا ورىن العان تانىم تاسىلدەردى سىني تۇرعىدان قايتا قاراۋ ءبىزدىڭ نازارىمىزدان تىس قالىپ قويدى.

اڭگىمە، كەم دەگەندە، حح عاسىردىڭ ەكى ادىسنامالىق رەۆوليۋتسياسى جايىندا بولىپ وتىر، تاريح عىلىمىنداعى  قاعيداتتى وزگەرىستەر سولارمەن بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، مەن ەڭ الدىمەن حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى فرانتسۋز تاريحي مەكتەبىنىڭ قۋاتتى زياتكەرلىك قوزعالىسىن اتاپ ايتقىم كەلەدى، ول قوزعالىس ەڭ الدىمەن ليۋسەن فەۆر مەن مارك بلوكتىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستى.

 بۇگىنگى تاريح ءوزىنىڭ تار پاندىك شەڭبەرىنەن شىعىپ، پانارالىق عىلىمعا اينالعانى انىق.

تاريحي زەرتتەۋلەر ءوز بويىنا كوپتەگەن شەكتەس پاندەردىڭ - سوتسيولوگيا مەن الەۋمەتتىك پسيحولوگيانىڭ، ماكروەكونوميكالىق تەوريانىڭ، الەۋمەتتىك گەوگرافيانىڭ، ەتنوگرافيانىڭ، انتروپولوگيانىڭ، مادەنيەتتانۋدىڭ، قۇقىق تاريحىنىڭ جانە باسقالارىنىڭ ادىستەرىن كىرىكتىردى.

ەكىنشىدەن، الەمدىك تاريح عىلىمىندا اۋقىمى العاشقىدان كەم تۇسپەيتىن تاعى ءبىر ساپالىق سەكىرىس حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ وزىندە ورىن الدى.

عالىمنىڭ ءرولى وزگەردى. تاريح عىلىمىنا فەنومەنولوگيا مەن گەرمەنەۆتيكا ادىستەرىنىڭ ەنۋى تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ سيپاتىنىڭ ءوزىن ەداۋىر وزگەرتىپ جىبەردى.ەندىگى جەردە تاريحشى فاكتىلەردى تىزبەلەپ، سۋرەتتەپ وتىرۋشى، وقيعالاردى تەك «تىركەۋشى» ەمەس، تاريحشى «پايىمداۋشىعا» –  زەرتتەلەتىن ۋاقىتتىڭ ىشكى ماعىناسىنا وي جىبەرەتىن عالىمعا، فاكتىلەردى جاي زەرتتەپ قانا قويمايتىن، ناقتى قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىن، ءجون-جوسىقتارىن، ءمورالىن «تۇسىنۋگە» قول جەتكىزەتىن عالىمعا اينالۋعا ءتيىس.

 وسىلاي قاراعان كەزدە ءاربىر ۇلتتىق تاريح فورماتسيالار مەن وركەنيەتتەردىڭ ابستراكتىلى حرونولوگيالىق جىلناماسى رەتىندە ەمەس، حالىقتىڭ بۇكىل كۇردەلىلىگى مەن بولەك ءبىتىمىن بويىنا سىيعىزعان جاندى تاريح رەتىندە بوي كورسەتەدى. تاريحشىنىڭ مىندەتى – ۇلتتىق تاريحتى قايداعى ءبىر امبەباپ زاڭدىلىقتاردىڭ قاساڭ قالىپتارىنا سالىپ جىبەرمەي، ۇلتتىق تاريحتىڭ جاندى، بولەكشە اعزاسىنىڭ قالاي داميتىنىن ءتۇسىنۋ.

ەۋروپاتسەنتريزممەن ابدەن ۋلانعان شەتەلدىك كوپەستەردىڭ، بارلاۋشىلاردىڭ، اسكەري ادامداردىڭ نەمەسە گەوگرافتاردىڭ قازاق تاريحى تۋرالى كۋاگەرلىكتەرىن سىني تالداۋسىز ءسوزسىز اقيقات دەپ قاراۋعا بولا ما؟ ءبىز ول دەرەككوزدەردىڭ ءبارىن بايىپتى تۇردە قايتا پايىمداۋعا، بۇگىنگى عىلىمنىڭ بيىگىنەن قاراعاندا ولاردىڭ كوبىنە-كوپ قازىرگى ۇلگى-قالىپتار بويىنشا ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز.

***

ءسويتىپ، ويىمىزدى جيناقتايتىن بولساق، تاريح عىلىمىندا امبەباپ وركەنيەتتىك جانە فورماتسيالىق تەوريالارىنان، ەسكى تاسىلدەمەلەر مەن مىندەتتەردەن مۇلدەم جاڭا تالاپ قويۋ جانە سوعان كوشۋ ورىن الدى.

 

ەگەر ءبىز ۇلتتىق تاريحتى فورماتسيالىق كوزقاراس تۇسىنىكتەرىمەن قاراپ، تۇركى قاعاناتتارىنىڭ بىرەگەي وركەنيەتىن، مىسالى، ەرتە فەوداليزم تەرميندەرىمەن پايىمدايتىن بولساق، وندا ءبىز ەشتەڭەنى دە تۇسىنە المايمىز جانە قارادۇرسىن سۇلبانى قايتالايمىز. ەگەر قازاقتار ەتنوگەنەزىن ماركسيستىك سترۋكتۋراليزم تەرميندەرىمەن قاراستىرساق، وندا ءبىز كەزەكتى ءبىر تىعىرىققا تىرەلەمىز. ويتكەنى، ەسكىرگەن عىلىمي ءتىلدىڭ كومەگىمەن بولمىستى بۇگىنگى عىلىم بيىگىنەن كورۋگە بولمايدى.

وسى زامانعى ءبىر فيلوسوفتىڭ بەينەلى تۇردە ايتقانىنداي، «سوزدەردىڭ الەۋمەتتىك بولمىستى قۇرىلىمداۋى ولاردىڭ سول بولمىستى بەينەلەۋىمەن بىردەي». ارينە، ءبىز تاريحتى ليۋدۆيگ ۆيتگەنشتەيننىڭ اۋەلگى بەتتەگى نەمەسە «تاريحي فاكت لينگۆيستيكادا عانا ءومىر سۇرە الادى» دەيتىن رولان باردتىڭ كەيىنگى كەزەڭدەگى پىكىرلەرىنىڭ رۋحىندا ۇعىندىرۋدان اۋلاقپىز. مۇنىڭ ءوزى اسىرا سىلتەۋ جانە قازىردىڭ وزىندە ارحايزم، راس، ارحايزمگە اينالعانىنا كوپ بولا قويعان جوق. سوندىقتان پوستمودەرنيستىك ءسوز ساپتاۋ نەمەسە لينگۆيستيكالىق فيلوسوفيانىڭ كونتسەپتىلەرى قاتتى كەشىكسە دە قازاق تىلىنە ەنگىزىلىپ جاتقانىن تەك قولداۋ كەرەك.

دەگەنمەن، ءبىر جايدىڭ باسى اشىق: ءبىزدىڭ تاريحنامامىز ءوزىنىڭ ادىستەمەلىك جانە تىلدىك قۇرالىن قاتتى وزگەرتۋگە ءتيىس.

قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا ناقتى سىناق تۇر، ول سىناقتىڭ جاۋابىن تابۋعا ابدەن بولادى.

                                      ***

ۇلتتىق تاريح ماسەلەلەرىمەن كوپتەن بەرى جانە ناقتىلى اينالىسىپ جۇرگەن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» دەگەن اتپەن تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ارناۋلى باعدارلاماسىن جاساۋدى ۇسىندى.

بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى مىناۋ:

• قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ءادىسناما مەن ادىستەمە ارقاۋىندا ساپالىق سەكىرىستى جۇزەگە اسىرۋىنا جاعداي جاساۋ;
• قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ;
• قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىنىڭ جيىرما جىلىنىڭ ءمانىن پايىمداۋ.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ بۇل باستاماسى اياق استىنان شىققان جوق.

تاريحقا ارقا سۇيەمەسە بولاشاق بۇلدىر. پلانەتادا ءمان-ماعىنا مەن قۇندىلىقتاردىڭ مىلتىقسىز مايدانى كۇن سايىن ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى كۇندە تاريحي جادىنى ساقتاپ قالۋ – جالپى ءوزىڭدى ءوزىڭ ساقتاپ قالۋدىڭ جالعىز جولى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 5-ءشى جىلىندا-اق نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ايتىپ: «ءبىزدىڭ حالقىمىز تاريحتىڭ قاتپار-قاتپار قىرتىستارىنا تامىرىن تەرەڭ جىبەرگەن قيىن دا قىزىقتى، تالايلى تاعدىر كەشتى. ول، نەگىزىنەن، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسپەن ءوتتى» دەپ اتاپ كورسەتتى.

ۇلتتىق تاريحقا ستراتەگيالىق تۇرعىداعى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن مەملەكەت باسشىسى 1999 جىلى شىققان «تاريح تولقىنىندا» كىتابىندا بايان ەتىپ بەردى. 2003 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن باستايتىنىن جاريالادى.

باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلعان جەتى جىلدا – 2004-2011 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ تاريحى، ارحەولوگياسى مەن ەتنوگرافياسى بويىنشا 26 ارناۋلى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى – تاريحي جادى مەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى اۋقىمدى جۇمىستىڭ باسى عانا.

قازىر، مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسقان بەلەسىندە ءبىز ءوز تاريحىمىزدى وسى زامانعى عىلىمنىڭ بيىگىنەن پايىمداۋعا جانە ۇلتتىق تاريحتىڭ بولىنبەيتىن بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز.

                                      ***

قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعى نەگىزىنەن قازاق ەتنوسىن قالىپتاستىرعان تايپالاردىڭ تارالۋ اۋماعىنا سايكەس كەلەدى. ول تايپالاردىڭ XV عاسىردا اياق استىنان قالىپتاسا قالماعانى ايدان انىق. قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋى تالاي مىڭجىلدىقتارعا سوزىلعان ۇدەرىس، وكىنىشكە قاراي، ول جەتكىلىكتى دەڭگەيدە زەرتتەلمەگەن.

وكىنىشكە قاراي، عالىمدارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن كونە تۇركىلىك دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى ەرتەدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قۇرىلۋى مەن ىدىراۋى، تۇركى-قىپشاق جۇرتىنىڭ تارالۋ ايماعى، ەۋرازيا توپونوميكاسىنىڭ تاريحى سياقتى تاعى باسقا دا اسا كۇردەلى ءارى اۋقىمدى تاقىرىپتاردى جاڭا ادىسنامالىق تۇرعىدان قاراستىرعان جوق.

ءبىز ساق مادەنيەتىن، اسىرەسە، ماسساگەتتەردى (ارال بويىن مەكەندەگەن), تيگراحاۋدا-ساقتارىن (جەتىسۋ جەرىندە) جانە اريمپاستاردى (شىعىس قازاقستان مەن التايدا) تەرەڭىنەن زەرتتەۋگە ءتيىسپىز. بۇل ارادا كلاسسيكالىق كەزەڭدەگى ەۋروپالىق اۆتورلاردى وقىپ، پايىمداپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز.

قاڭلى مەن عۇن ءداۋىرىنىڭ تاريحي فاكتىلەرى مەن مادەني ارتەفاكتىلەرى (قولمۇرالارى) دەربەس قاراستىرۋدى جانە پايىمداۋدى قاجەت ەتەدى.

ەجەلگى تۇركى مەملەكەتى، تۇرگەش جانە قارلۇق قاعاناتتارى دا بولەكشە نازارىمىزدا بولۋعا ءتيىس، ويتكەنى ءبىزدىڭ ارقاۋلىق ەتنومادەني جانە وركەنيەتتىك سايكەستىگىمىز – تۇركىلىگىمىزدىڭ تامىرى ءدال سولارعا بارىپ تىرەلەدى.

ەلىمىزدىڭ اۋماعىنداعى بارلىق ەجەلگى مەملەكەتتەر مەن قوعامداستىقتار ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلۋگە ءتيىس، سەبەبى ولار ءبىزدىڭ ەتنوسىمىزدىڭ قاعازعا تۇسكەن، دەرەك قالعان تاريحىنىڭ ماڭىزدى بۋىنى بولىپ تابىلادى.

                                      ***

  VI عاسىردا تاريح ارەناسىنا جاڭا تاريحي تۇلعا – تۇركى قاعاناتى – كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ەتنوگەنەزىنە، كۇردەلى دە سانقيلى مادەني كەشەندەردىڭ ورنىعۋىنا اسا ۇلكەن ىقپال جاساعان دالالىق تۇركى يمپەرياسى شىقتى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ەتنوگەنەزى تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى بەلەس.

ءبىز شىڭعىس حان يمپەرياسى ءداۋىرىنىڭ ناقتى كورىنىسىن قايتا جاڭعىرتۋعا، وسى تاقىرىپتى ساۋداعا سالۋشىلىقتان دا، وعان ءداستۇرلى تۇردە وڭايلاتىپ قاراۋدان دا باس تارتا وتىرىپ، سول كەزەڭنىڭ ەتنوستىق بولمىس-ءبىتىمىن دە تۇسىنۋگە ءتيىستىمىز.

«تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جازعانىنداي، «ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز قيىر شىعىستان باتىس ەۋروپاعا دەيىنگى، سىبىردەن ۇندىستانعا دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ دامۋىندا ەكى مىڭ جىل بويى ەلەۋلى ءرول اتقارىپ كەلدى. وراسان زور كەڭ-بايتاق اۋماقتا قونىس اۋدارۋمەن بولعان كوشپەلىلەر ەۋرازيانىڭ ەتنوستىق جانە مەملەكەتتىك بەت-بەينەسىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت وزگەرتتى».

بۇل قۇرىلىمداردىڭ قازىرگى قازاقستان مەن ورتالىق ازيا اۋماعىندا تۇرىپ جاتقان جالپى (ارعى تۇركىلىك) انتروپولوگيالىق تيپ پەن ارعى تۇركىلىك تىلدىك توپتى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى قانداي؟

ولاردىڭ قىتاي، ريم، كۋشان يمپەريالارىمەن، پارفيامەن جانە باسقالارمەن ءوزارا قاتىناسىنىڭ (ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستارىنىڭ) جۇيەسى قانداي بولعان؟

ۇلى جىبەك جولىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ ءبىزدىڭ ەل اۋماعى ارقىلى وتەتىن بولىگىنىڭ – دالا جولىنىڭ ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ءرولى قانداي ەدى؟ ول جول مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا كىرىگۋى مەن ءبىرىن ءبىرى بايىتۋىنا، ورتالىق ازيا مەن ەۋرازيانىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرىنىڭ، اسىرەسە شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەني-وركەنيەتتىك قارىم-قاتىناسىنا قالايشا سەپتەسكەن؟

قازاق دالاسىنىڭ شىڭعىس حان مەن ونىڭ ءىزباسارلارى يمپەرياسىنىڭ جۇيەسىندەگى XII-XIV عاسىرلاردى قامتيتىن تاريحى بارىنشا قادالا نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. التىن وردانىڭ، وردا حاندارىنىڭ تاريحى – قازاق دالاسىنىڭ  قالىپتاسۋ ساتىسىندا تۇرعان جاڭا ورىس مەملەكەتىمەن بەلسەندى قارىم-قاتىناسى باستالعان كەزەڭ دە وتە ماڭىزدى.

وكىنىشكە وراي، قازىرگى تاريحنامادا ەۋروپاتسەنتريزمنىڭ ىقپالىمەن ءبىر-بىرىمەن كەرەعار كۇشتەر – كوشپەلىلەر («ۆارۆارلار») مەن وتىرىقشى حالىقتار («وركەنيەتتىلەر») كۇرەسۋمەن وتكەن دەگەن تۇسىنىك باسىم. الايدا، ۋاقىت وتە كەلە زەرتتەۋشىلەر مۇنداي تۇسىنىكتىڭ دۇرىستىعىنا بارعان سايىن كوبىرەك كۇدىك كەلتىرە باستاۋدا.

تۇركى-سلاۆيان ءوزارا بايلانىستارىنىڭ تاريحى تەك قانا سوعىستاردان، اسكەري جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردەن تۇرمايدى. بۇل ەڭ الدىمەن سانقىرلى  ساۋدا، ساياسي، اسكەري، مادەني ءوزارا بايلانىستاردىڭ تاريحى ەكەندىگى ەستەن شىعارىلا بەرەدى.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وكىنىشكە وراي، ءبىز وزدەرىمىزدىڭ مادەنيەتتەرىمىز بەن وركەنيەتتەرىمىزدىڭ ءتىل تابىسقان تۇستارىن اتتاپ ءوتىپ، نازاردان تىس قالدىرامىز. ءبىز تەك قاقتىعىستاردى زەرتتەيمىز، سويتەمىز دە بۇگىنگى زاماننىڭ ءسۇيىنىشى مەن كۇيىنىشىن وتكەن كۇنگە كوشىرە سالامىز،بۇلاي ەتۋ ءجونسىز جانە بۇل كاسىبيلىككە دە جاتپايدى.

قازاقتار ەۋرازيانىڭ ەڭ بايىرعى اۆتوحتوندى حالىقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە، قازاقستاننىڭ تاريحى وسى جەردى كەيىنىرەك مەكەندەگەن، بىرقاتارى ەركىنەن تىس  قونىستانعان باسقا دا ەتنوستىق توپتاردىڭ دا تاريحى.  ەلىمىزدىڭ پوليەتنيكالىعىن قالىپتاستىرۋدا بۇل ۇدەرىستەردى ءبىز وبەكتيۆتى تۇردە زەردەلەۋىمىز قاجەت. قازاقستاننىڭ تاريحى – بۇل ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىز.

                                      ***

  قازاقستاننىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى تاريحى كوپ جاعدايلاردا ۇلتتىق پەن توتاليتارلىق قاقتىعىسىنىڭ تاريحى. بۇل ۇلتتىق سانا-سەزىمدى اياۋسىز ساياسي ماشينانىڭ ەزىپ-جانشۋ تاريحى، ول ءۇشىن الدىندا كىم تۇرعانى – قازاق پا، ورىس پا، ۋكرايندىق پا، وزبەك پە – ءبارىبىر. ءبىز تاريحتىڭ ناقتى تەتىكتەرىن دالمە-ءدال ءارى ايدان انىق تۇسىنۋگە ءتيىسپىز.

سونىمەن بىرگە باسقا ءبىر قاعيداتتى سۇراق تۋىندايدى – تۇتاس ۇرپاقتاردىڭ تاريحى، ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەن بابالارىمىزدىڭ تاريحى قانداي دا ءبىر سىندارلى ماعىنادان جۇرداي بولعانى ما؟ ارينە، ولاي ەمەس، وتكەن ۇرپاقتاردىڭ ءومىرى ماعىنادان جۇرداي ەمەس. بۇل ارادا ماسەلەنىڭ تاريحي جانە ەتيكالىق قىرلارى بار.

 كەز كەلگەن تاريحي داۋىردە ادامداردىڭ ءومىرى مەن ساياسي جۇيەنىڭ ءومىرى ۇيلەسە بەرمەيدى. قازاقستاندىقتاردىڭ حح عاسىرداعى ۇرپاعىنىڭ ءومىرى وزىنشە جوعارى دەربەس ماعىناعا يە. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قۋانىشى، وزدەرىنىڭ جەڭىستەرى مەن جەتىستىكتەرى بولدى. تۇتاس ۇرپاقتار ءومىر سۇرگەن تاريحتىڭ وسىناۋ ۇلكەن قاتپارىن سىزىپ تاستاۋ، ونى ءبىر عانا قارا بوياۋمەن بوياي سالۋ تازا تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا دا ادىلەتسىزدىك بولار ەدى.

تۇپتەپ كەلگەندە، بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن وتكەن ءداۋىردى دۇرىس باعالاۋ ءبىزدىڭ ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىز. مۇندايدا ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا شىعىپ كەتۋدىڭ قاۋپى بىردەي.

بىرىنشىدەن، وتكەن داۋرەندى دارىپتەۋدىڭ قاجەتى جوق. باياعى ءبىر ءتارتىپتى اڭساي بەرمەي، جيىرماسىنشى عاسىرداعى قيىنشىلىققا تولى تاريح تۋرالى اشىق ايتۋ كەرەك. سول ءتارتىپتىڭ تۇسىندا ميلليونداعان اتا-بابالارىمىزدىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان، توتاليتارلىق مەملەكەتتە «ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدىڭ» بارشا عاجاپتارىن اشىپ كورسەتۋ ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ تىكەلەي پارىزى. 

ەكىنشىدەن، وتكەن كۇنگە وبەكتيۆتى قاراۋىمىز قاجەت، اعا بۋىننىڭ نانىم-سەنىمدەرىنە قۇرمەتپەن قاراپ قانا قويماي، تاريحتا تەك قارا مەن اق ءتۇستىڭ عانا بولمايتىنىن ۇعىنۋىمىز كەرەك.

                                                             ***

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ۇلى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى برودەل «ۇزاققا سوزىلعان باياۋلىق» دەپ اتاعان كەزەڭ كەلمەسكە كەتتى. تاريحتىڭ اسىقپاي-ساسپاي، ايدان انىق ەتىپ ايتاتىن كەزەڭدەرى ەندى ورالمايدى. بۇگىنگى زاماننىڭ تاريحى باسقاشا بولاتىندىعى ءبىزدىڭ وتكەن كۇن تۋرالى كوبىرەك بىلەتىنىمىزگە عانا بايلانىستى ەمەس. ونىڭ باسقاشا بولاتىندىعى تاريحي ۋاقىتتىڭ قۇرىلىمىنىڭ ءوزى وزگەرگەندىگىندە.

ادامداردىڭ بىردە ءبىر بۋىنى ەشقاشاندا دا ادامزاتتىڭ سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندەگى ومىرىندەي سونشالىقتى قارقىندى جانە سونشالىقتى بۋىرقانعان ءومىر ءسۇرىپ كورگەن ەمەس. بۇل ايتقانىمىز قازاقستاندىقتارعا دا قاتىستى.

سوڭعى شيرەك عاسىردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولعان وقيعالاردىڭ اۋقىمدىلىعى مەن تاريحي ماڭىزدىلىعى ولاردى تاريح عىلىمىنىڭ جۇيە تۇرعىسىنان وي ەلەگىنەن وتكىزۋىن تالاپ ەتەدى.

قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحى – تاريح عىلىمىندا سالىستىرمالى تۇردە العاندا جاڭا باعىت. وسىعان بايلانىستى ول ءالى قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە باسى اشىلعان سيپاتقا يە ەمەس، ياعني ءوزىنىڭ ءادىسناماسى جانە وقۋ-ادىستەمەلىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىلۋى بار تولىق دەربەس عىلىمي پانگە ءبولىنىپ شىعا قويعان جوق.

ءبىز ءۇشىن بۇل ولقىلىقتى تەز ارادا جويۋ ماڭىزدى.

قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟

ءبىر جاعىنان قاراعاندا، ول تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جانە جاڭا مەملەكەت قۇرۋ تاريحى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا جاڭا تاريحتىڭ باستالار تۇسى – كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋى جانە سوعان بايلانىستى ەلەۋلى گەوساياسي داعدارىس كەزەڭى.

ەكىنشى جاعىنان قاراعاندا، قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحى بۇكىل ادامزاتتىڭ دامۋىنداعى جاڭا بەلەسپەن سايكەس كەلىپ وتىر. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قاعيداتتى تۇردە جاڭا الەمدىك ءتارتىپ قالىپتاسىپ جاتىر.

سول كەزەڭدە قازاقستان تاريحىندا ورىن العان وقيعالاردىڭ تاريحي ماندىلىگى مەن ءمانىسى نەدە؟ ول وقيعالاردىڭ دامۋ ستسەناريلەرى قانداي بولۋى مۇمكىن ەدى؟ ول وقيعالار قانداي جاعدايدا بۇگىنگى ۇدەرىستەردىڭ الدىن وراپ، سيپاتىن ايقىنداپ كەتتى؟

تاياۋ بولاشاقتاعى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ باسىمدىقتارى قانداي؟

• ·  جاڭا تاريح ماسەلەلەرى بويىنشا زەرتتەۋلەردىڭ تاقىرىپتىق اياسىن كەڭەيتۋ كەرەك. ولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بەن قوعامىمىزدىڭ وتپەلى كەزەڭىنىڭ كوزگە تۇسەر ەرەكشەلىگى رەتىندەگى ءۇش ەسەلەنگەن ترانزيت; مەملەكەتتىك مەنەدجمەنت پەن ستراتەگيالىق باسقارۋ جۇيەسى; مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءار بەلەسىندەگى الەۋمەتتىك-ساياسي ۇدەرىستەر; قوعامنىڭ جاڭا الەۋمەتتىك قۇرىلىمى; جاھاندانۋدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتكە ىقپالى جانە باسقا دا كوكەيكەستى تاقىرىپتاردى بولە ايتۋعا بولادى. ءبىز پىسىقتاۋعا ءتيىستى قىرۋار تاقىرىپتاردىڭ اراسىنان از عانا بولىگىن ەسكە سالىپ تۇرعانىمدى وزدەرىڭىز ءتۇسىنىپ وتىرسىزدار.
• · مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ءوزىمىزدىڭ، قازاقستاندىق مودەلى، مەملەكەت باسشىسى تۇلعاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحتىڭ جاڭا بەلەسىندەگى ءرولى عىلىمي تۇرعىدان بايسالدى پايىمداۋدى قاجەت ەتەدى.
• ءبىز پانارالىق زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىرۋدا سىلكىنىس جاساۋعا ءتيىسپىز. ءبىز زەرتتەۋشىلىك قۇرالدارى مەن جۇمىس تاسىلدەرىن تۇبەگەيلى جاڭارتۋعا: بولاشاققا بايلانىستى ۇردىستەردى ايقىنداۋ ءۇشىن تاريحي مودەلدەۋ مەن بولجامداۋ اسپاپتارىن باتىل قولدانۋعا ءتيىسپىز.

***

سونىمەن، ءبىزدىڭ الدىمىزدا بۇعان دەيىن ۇلتتىق تاريحتا شەشىلمەي كەلگەن اۋقىمى جاعىنان اسا ۇلكەن مىندەت تۇر.

بىرىنشىدەن، جيناقتالعان تاريحي فاكتىلەر مەن كۋاگەرلىكتەر، ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ جادىگەرلىكتەرى، نىشاندىق ءمانى بار پىشىندەر مەن ادەت-عۇرىپتاردى زەرتتەۋ، فيلولوگيا مەن لينگۆيستيكانىڭ مالىمەتتەرى، تاريحي گەوگرافيا مەن دەموگرافيا، تاريحي زەرتتەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى، پانارالىق كوزقاراستار بىزگە قازاقتاردىڭ ەتنوگەنەزى بۇعان دەيىن تاريح عىلىمى ءدايىم پايىمداپ كەلگەن كەزدەن اناعۇرلىم ەرتە قالىپتاسقان دەپ بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەتنوس كوكجيەگىن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى مىڭجىلدىعىنا دەيىن كەڭەيتۋ جانە ونى عىلىمي تۇرعىدان ورنىقتىرۋ بۇكىل ۇلتتىق تاريحقا جاڭاشا قاراۋعا، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ پلانەتانىڭ وسى الىپ وڭىرىندەگى الاتىن ناقتى ورنى تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق سايكەستىكتىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدى قاعيداتتى تۇردە وزگەرتەدى.

ەكىنشىدەن، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازىرگى تاريحىمىزدىڭ باستى ءمان-ماعىناسىن جۇيەلى، عىلىمي نەگىزدە ءتۇسىنىپ الۋعا ءتيىسپىز. تاۋەلسىز ەگەمەن مەملەكەتتىڭ ومىرىندە ءۇشىنشى ونجىلدىق باستالدى. وسى جىلدار ىشىندە راسىندا دا عاسىرلارعا تەڭ جولدان وتتىك. ويىمىزدى جيناقتايتىن كەز جەتتى. قازاقستاننىڭ وتپەلى كەزەڭىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە ەدى، قالىپتاسقان مەملەكەت دەگەنىمىز نە، ناقتى تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى بەلەستەرى قانداي، قانداي قاۋىپ-قاتەرلەردەن وتتىك، قوعامنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني جۇيەسى قالاي قۇرىلدى؟ وسى سۇراقتاردىڭ بارىنە دايەكتى ءارى انىق جاۋاپ بەرۋ – تاريحشىلاردىڭ كاسىبي قوعامداستىعىنىڭ مىندەتى.

قازاقستاندىق مەملەكەتتىك باسقارۋ مودەلىنىڭ ماڭىزدى نەگىز قالاۋشىسى – كوشباسشىنىڭ ءرولىن ايرىقشا اتاپ كورسەتكىم كەلەدى. بۇل جەردە قازاقستان باسشىسى قىزمەتىنىڭ بىرقاتار قىرلارىنا عىلىمي تۇرعىدا تالداۋ جاساۋ قاجەت ەتىلەدى.

            بىرىنشىدەن، 20 جىلدان استام ۋاقىتتا ءبىز ستراتەگيالىق پايىمىمىز تۋرالى اشىق ايتا الامىز. وسى جىلدار ىشىندە ءبىز الەمنىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە مەتەور ءتارىزدى جىلت ەتە قالعان كوپتەگەن جارقىن ساياساتكەرلەردى كوردىك. الايدا، ەلدىڭ دامۋ ستراتەگياسىن ونداعان جىلدارعا الدىن الا ايقىنداپ جانە وعان بولجام جاساپ قانا قويماي، سول جوسپاردى ىسكە اسىرا ءبىلۋ – بۇل ستراتەگيالىق پايىمداي الاتىن ساياساتكەرگە ءتان قاسيەت. بۇعان قوسا، كوشباسشى وزىمەن بارلىق جاعدايدا كەلىسە بەرمەيتىنىن ۇعىنا وتىرىپ، ونىڭ تابىستى بولاشاعىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن وزىنە ارتىپ، كەي جاعدايلاردا قوعامدىق پىكىرگە قارسى جۇرە الاتىن كۇش-جىگەرى جەتكىلىكتى بولۋى ءتيىس.

            ەكىنشىدەن، ايقىندىلىق. كوشباسشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك مۇنداي قاسيەتكە يە ەمەس. ولاردىڭ كوپشىلىگى ونى سايلاۋالدى ناۋقان كەزىندە بەرىلەتىن جالاڭ ۋادەلەرمەن شاتاستىرادى. ءبىزدىڭ ەلباسى ەشقاشان الەۋمەتتىك قيال-عاجايىپتاردى ۋادە ەتكەن ەمەس، ال ۋادە بەرگەن جاعدايدا ءدال ەسەپتەي بىلەدى جانە ونى ءاردايىم ىسكە اسىرادى.

            ۇشىنشىدەن، باسقارۋدىڭ يننوۆاتسيالىق ءستيلى. كومىرسۋتەگىنە باي كوپتەگەن ەلدەر مۇناي قاينارىنىڭ اينالاسىندا داعدارىپ قالدى. قازاقستان پرەزيدەنتى كۇش-جىگەردى يننوۆاتسيالىق دامۋعا، تەحنولوگيالىق ۇدەرىسكە باعىتتاپ كەلەدى. ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تەك قانا جەدەل تەحنولوگيالىق دامۋىندا.

تورتىنشىدەن، ينتەللەكتۋالدىق اۋقىم. اوسشك-تەن الەمدىك دىندەر فورۋمىنا دەيىنگى، ەقىۇ سامميتىنەن ەكسپو-2017-گە دەيىنگى، ەلوردانى كوشىرۋدەن «2030» جانە «2050» ستراتەگيالارىنا دەيىنگى ىشكى جانە سىرتقى سيپاتتاعى بارلىق ءىرى جوبالاردىڭ نەگىزىندە ناق ەلباسىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇش-قۋاتى جاتىر. ال، وسى جوبارالاردىڭ ارقايسىسى قازىرگى زامانعى كەز كەلگەن ءىرى ساياساتكەردى قۇرمەتكە بولەي الار ەدى.

بارلىق وسى دەرەكتەر، يدەيالار، وقيعالار جۇيەلى ءارى وبەكتيۆتى باعاعا يە بولۋى ءتيىس. بىراق بۇل ادەتتەگى كەزەكتى بايانداۋدى ەمەس، بايىپتى عىلىمي تالداۋدى قاجەت ەتەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتىڭ ماڭىزدى بولىگى.

قورىتىندى ءسوز

 

بۇل مىندەتتەردىڭ ءبارىن شەشۋ ءۇشىن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تاريحتى وقىتۋدىڭ وسى زامانعى جانە شىن مانىندەگى عىلىمي ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ستاندارتىن جاساۋ كەرەك. ول ستاندارت وسى زامانعى زەرتتەۋ تاسىلدەرى مەن وقىتۋ ادىستەرىنە نەگىزدەلۋگە ءتيىس.

تۇتاستاي العاندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى بىرنەشە بولىككە بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشى. ۇلتتىق تاريح قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا ورتالىق بۋىنعا اينالۋعا ءتيىس.

ەكىنشى. ءبىز ساپالىق جاڭا دەڭگەيدە قازاقستان تاريحىنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسىن جاساپ شىعۋعا ءتيىسپىز. ول تۇجىرىمداما بۇكىل الەمدىك تاريحپەن تىعىز بايلانىستا بولۋعا، قازاقستاننىڭ اسا اۋقىمدى تاريحي ۇدەرىستەردەگى، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن عىلىمي كەزەڭدەنۋ جۇيەسىندەگى ورنىن انىق كورسەتۋگە ءتيىس.

ءۇشىنشى. قازاقستان تۋرالى بىزدەگى جانە شەتەلدەردەگى تاريحي ماتەريالداردىڭ بارلىعىن جيناۋعا، جۇيەلەۋگە جانە جىكتەۋگە باسا كوڭىل بولۋگە ءتيىسپىز.

سوندىقتان دا ءبىز تاريحي ارتەفاكتىلەردىڭ (بۇل قازىرگى زامان تاريحىنا دا قاتىستى) بارلىق نەگىزگى شەتەلدىك قويمالارىن ۇقىپتى زەرتتەۋگە، سونداي-اق ول تاريحي ماتەريالداردى قازاقستانعا قايتارۋ مۇمكىندىگى جونىندەگى ماسەلەنى قاراۋعا، ەگەر ونداي مۇمكىندىك بولماسا – ولاردىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ، بولاشاقتا زەرتتەۋشىلەر مەن جالپى جۇرتشىلىق ءۇشىن قولجەتىمدى ەتۋگە ءتيىسپىز.

ءتورتىنشى. سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى ورتالىقازيالىق نومادتىق وركەنيەتتى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا ەرەكشە اۋدارعىم كەلەدى، قازىرگى تاڭدا ول وركەنيەتتىڭ ساقتاۋشىسى قازاق ەتنوسى بولىپ وتىر.

• · قازاق ەتنوسىنىڭ ارحەولوگياسىن، انتروپولوگياسىن، ەتنوگرافياسىن، فولكلورىن، مادەنيەتى مەن داستۇرلەرىن زەرتتەۋگە كۇش سالا وتىرىپ، قازاقتاردىڭ نومادتىق وركەنيەتىن زەرتتەۋ سالاسىندا عىلىمي جانە عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەر باعدارلاماسىن دايىنداۋدى تاپسىرامىن.

بىزگە ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ تاريحى مەن تۇتاستاي العاندا جالپى تاريح تۋرالى ءوزىمىزدىڭ، ۇلتتىق پايىم-تۇسىنىگىمىزدى قالىپتاستىرا باستاۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ كەرەك.

بەسىنشى. تاريح بويىنشا ساپالى وقۋلىقتار دايارلاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر.