– ەلباسى ۇزدىك يننوۆاتسيالىق زەرتتەۋلەر ءۇشىن ءال-فارابي سىيلىعىن تاعايىنداعانى بەلگىلى. وسى سىيلىق عالىمدارىمىزدىڭ عىلىمي جۇمىستارىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا سەرپىن بەرە الا ما؟
– ارينە. ءال-فارابي سىيلىعىمەن الەم­دىك دەڭگەيدە اشقان جاڭالىعى بار نەمەسە عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە ءوندىرىس ورنى اشىلعان، بولماسا عىلىمي جاڭالىعىن قولدانىسقا ەنگىزگەن ەلىمىزدىڭ عالىمدارى ماراپاتتالادى دەگەن سەنىم­دەمىن. بىراق عىلىم سىيلىق الۋ ءۇشىن جا­سالادى دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. شىن مانى­سىندە عىلىمى الەمدىك دەڭگەيدە موي­ىن­­دالعان عالىمداردىڭ ەڭبەگىن وسىلاي باعا­لاۋ قاجەت جانە بۇل عالىمداردىڭ عى­لىمي زەتتەۋلەرىنىڭ دەڭگەيىن جوعا­رى­لاتۋعا سەرپىن بەرەدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عا­لىمدار ەكى جىلدا ءبىر رەت مەملەكەتتىك سىي­لىقپەن ماراپاتتالادى. بۇعان دەيىن مەتسەناتتار تاعايىنداعان تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعى بار ەدى، سوڭعى جىلدارى بەرىل­مەي­تىن بول­دى. سوندىقتان ءال-فارابي اتىن­داعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عا­لىم­دارى اراسىندا دا اتالعان سىيلىققا لايىق­تى­لار بار دەپ ەسەپتەيمىن.

– وسى ورايدا ەلىمىزدەگى سوڭعى جىل­دار­داعى عىلىمنىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– ەلباسى ۇزدىك يننوۆاتسيالىق زەرتتەۋلەر ءۇشىن ءال-فارابي سىيلىعىن تاعايىنداعانى بەلگىلى. وسى سىيلىق عالىمدارىمىزدىڭ عىلىمي جۇمىستارىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا سەرپىن بەرە الا ما؟
– ارينە. ءال-فارابي سىيلىعىمەن الەم­دىك دەڭگەيدە اشقان جاڭالىعى بار نەمەسە عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە ءوندىرىس ورنى اشىلعان، بولماسا عىلىمي جاڭالىعىن قولدانىسقا ەنگىزگەن ەلىمىزدىڭ عالىمدارى ماراپاتتالادى دەگەن سەنىم­دەمىن. بىراق عىلىم سىيلىق الۋ ءۇشىن جا­سالادى دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. شىن مانى­سىندە عىلىمى الەمدىك دەڭگەيدە موي­ىن­­دالعان عالىمداردىڭ ەڭبەگىن وسىلاي باعا­لاۋ قاجەت جانە بۇل عالىمداردىڭ عى­لىمي زەتتەۋلەرىنىڭ دەڭگەيىن جوعا­رى­لاتۋعا سەرپىن بەرەدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عا­لىمدار ەكى جىلدا ءبىر رەت مەملەكەتتىك سىي­لىقپەن ماراپاتتالادى. بۇعان دەيىن مەتسەناتتار تاعايىنداعان تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعى بار ەدى، سوڭعى جىلدارى بەرىل­مەي­تىن بول­دى. سوندىقتان ءال-فارابي اتىن­داعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عا­لىم­دارى اراسىندا دا اتالعان سىيلىققا لايىق­تى­لار بار دەپ ەسەپتەيمىن.

– وسى ورايدا ەلىمىزدەگى سوڭعى جىل­دار­داعى عىلىمنىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ۇكىمەت تاراپىنان سوڭعى جىلدارى عىلىمعا ۇلكەن كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. 2011 جىلى ەلىمىزدە «عىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىمەن عىلىمي جوبالاردى قا­راس­تىرۋ، قارجىلاندىرۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ مەحانيزمى جاقساردى. قازىر بايقاۋعا تۇس­كەن عىلىمي جوبالاردى شەتەلدىك جانە وتاندىق ساراپشىلار قاراستىرىپ، باعالاپ، سوسىن ۇلتتىق عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى، ياعني ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمدار تالقىلايدى. ناتيجەسىندە 2011 جىلى ەلىمىز بويىنشا عىلىمعا 26,8 ملرد تەڭگە بولىنسە، 2012 جىلى بۇدان 2 ەسە كوپ – 48 ملرد تەڭگە قار­جى ءبولىندى. بيىلعى جىلى دا وسى دەڭگەيدە قارجى بەرىلەدى دەپ كۇتىلۋدە. قارجى كولەمى ۇلعايىپ جاتىر دەپ اۋىز تولتىرىپ ايت­قا­نىمىزبەن، بۇل ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 0,2 پايىزىن عانا قۇرايدى ەكەن. دامىعان ەلدەردە بۇل شاما 2,5-3 پايىزدى قۇ­را­عان­دىقتان، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءالى دە بۇل جاعىنان ويلانارلىق ماسەلە بارى انىق. 2015 جىلعا قاراي بۇل شامانى 1 پايىزعا جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «قازاقستان-2050: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءۇشىن قويىلىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى – جوعارى وقۋ ورىندارى تەك ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن عانا ەمەس، قولدانبالى جانە ىر­گەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن دا جان­داندىرۋى ءتيىس. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدەگى سانى كوپ، بىراق ساپاسى لايىقتى دەڭگەيدەگى ەمەس، قازىرگى ۋاقىتتا بىرتە-بىرتە وڭتايلان­دىرۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان جوعارى وقۋ ورىن­دا­رىنىڭ نارىق زامانىندا باسەكەگە قابى­لەتتىلىگىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. مۇندا، اسىرەسە، اكادەميالىق اۆتونو­ميالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر وزدەرىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ قىزمەتىن بەلسەندى دا­مى­تۋى ءتيىس. بۇل ارادا سوڭعى جىلدارى زەرتتەۋ ستاتۋسىن يەلەنۋگە بارلىق قىزمەتىن ارناپ، عىلىمي-زەرتتەۋ الەۋەتىن بارىنشا دامى­تىپ وتىر­عان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى ارەكەت-جوسپارى وسى جولداۋدا ايتىلعان ەلباسى تاپسىرماسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ وتىر. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى 2012 جىلى 3,5 ملرد تەڭگە قارجىعا 400-دەي عىلىمي جوبا­نى ىسكە اسىردى. بۇل 2011 جىلمەن سالىس­تىرعاندا 3 ەسە جوعارى. ونىڭ بارلىعى ەلىمىزدە بەكىتىلگەن باسىم عىلىمي باعىت­تار: ەنەرگەتيكا، شيكىزاتتى تەرەڭ وڭدەۋ، ەلىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدى الەۋەتى، اقپارات­تىق تەحنولوگيالار جانە ءومىر تۋرالى عى­لىم­داردى قامتيدى.

– وسى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وندىرىسپەن بايلانىسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ونەركاسىپتىك كومپانيالار تاراپىنان عىلىمي جوبالارعا قىزىعۋشىلىق بار ما؟
– عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءالى دە تو­لىققاندى شەشىلمەي جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. باستى سەبەبى، مىسالى، قازىر شيكىزات كەن ورىندارى نەمەسە كاسىپ­ورىندار جەكە كاسىپكەرلەردىڭ قولىندا. ولار تەز قايتارىمىن بەرەتىن عىلىمي جاڭالىققا عانا نازار اۋدارادى، ونىڭ ۇستىندە ول ونەركاسىپتىك اۋقىمدا تولىق سىنالىپ، بىردەن وندىرىسكە ەنگىزۋگە دايىن بولۋى ءتيىس. ەگەر كاسىپورىن باسشىلارى عالىمدارىمىزبەن وندىرىستىك سىناق جاساۋ ءۇشىن كەلىسىمشارت جاساسىپ، قارجى بولسە عانا، مۇنداي مۇمكىندىك پايدا بولادى. پرەزيدەنت مەملەكەتتىك، جەكەمەنشىك ارىپ­تەستىك نەگىزىندە كونسورتسيۋمدار قۇرىپ، عى­لىم مەن كاسىپورىنداردىڭ بايلانىسىن دامىتۋ تۋرالى ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىپ وتىر. وسى تاپسىرما اياسىندا اتالعان ماسەلەنىڭ ءوز شەشىمىن تابۋعا جول اشىلا­تىن شىعار. نەگىزى مەنىڭ ويىمشا، وندى­رىس­تىك كومپانيالار نەمەسە كاسىپورىندار وزدەرىندەگى تۋىنداعان ماسەلەنى عالىم­داردىڭ الدىنا قويسا، عالىمدار دا سول ماسەلەنى شەشۋگە بار كۇش-جىگەرىن سالادى. ياعني قىزىعۋشىلىق پەن مۇددە ەكى جاقتان پايدا بولۋى كەرەك، سوندا عىلىمنىڭ پايداسى تيەدى. جالپى، عىلىمي زەرتتەۋلەر دە وسىلاي ورىندالۋى كەرەك.

ەل ەكونوميكاسىنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى – ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ەكەندىگى ايقىن. وعان قول جەتكىزۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى – ەلىمىزدىڭ ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ. بۇل باعدارلاما ءارتاراپتاندىرۋ ارقىلى ەكونوميكانىڭ تۇراقتى جانە ۇدايى ءوسۋىن قامتاماسىز ەتىپ، ونىڭ باسەكە­لەستىككە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا باعىت­تال­عان. وسىنداي ەكونوميكانىڭ نەگىزىن قالىپ­تاستىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق يننو­ۆا­تسيالىق ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ، كوممەرتسياليزاتسيالاۋعا بولاشاعى بار عىلىمي-تەحنولوگيالىق جوبالاردى قولداۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋدە. بۇل باعىتتا ءبىزدىڭ فاكۋلتەت عالىمدارىنىڭ جۇرگىزگەن عىلى­مي زەرتتەۋلەرى مەن اشقان عىلىمي جاڭا­لىق­تارىنىڭ وزەكتىلىگى تىكەلەي يندۋستريا­لىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلامانىڭ نەگىزگى باسىم باعىتتارىنا ساي كەلىپ، بۇگىنگى كۇنى وندىرىسكە ەنگىزۋگە تولىققاندى دايىن جو­با­لارى از ەمەس. 2012 جىلى حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ عا­لىم­دارى 1 ملرد تەڭگەگە جۋىق قارجىعا عى­لىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىرعان بولاتىن. ايتا كەتەر ءبىر جايت، ءبىزدىڭ عالىم­دارىمىزدىڭ جاڭالىقتارى تەك قاعاز بە­تىن­دە قالىپ جاتىر دەي المايمىز. مىسالى، بەلگىلى عالىم، ءۇش عىلىمي جاڭالىقتىڭ اۆ­تورى ح.وسپانوۆ مەتاللۋرگيا بويىنشا جاساعان زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن وس­كەمەندەگى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىندا وندىرىستىك سىناقتان وتكىزۋدە.
جالپى، بۇل ماسەلە بويىنشا عالىم­دارىمىز باسقاشا جول تاپتى، ولار عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزىندە وزدەرى جاڭا كاسىپ­ورىندار – وندىرىستەر اشىپ جاتىر. مىسا­لى، جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىندا اكا­دەميك ز.مانسۇروۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتقا ءتوزىمدى كابەل، كۇرىش قاۋىزىن كۇيدىرۋ ارقىلى بيوكومىر، كومىرتەكتى سوربەنتتەر ءوندىرىسى جۇمىس جاساپ جاتىر. بۇل ءوندىرىس سونداي-اق جىلىنا 100 توننا وتتان قورعاي­تىن قاپتاعىش ماتەريالدار شىعارۋدا. في­زيكا-حيميالىق زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ور­تالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور م.ناۋ­رىزباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن شۋنگيت مي­نەرالى نەگىزىندە سوربەنتتەر ءوندىرىسى اشىلدى. اتالعان سوربەنتتەر سۋدى زياندى زاتتاردان تازارتۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
وسى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ اشى­لۋىنا «عىلىم قورى» اق تاراپىنان بولىنگەن قارجى جانە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ قار­جىلان­دىرۋىمەن وتكىزىلگەن «تەحنولو­گيالاردى كوممەرتسيالاندىرۋ» بايقاۋى ۇلكەن قولداۋ بەرىپ وتىر. سوڭعى ەكى جىلدا وسى بايقاۋ­دىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ فاكۋل­تەت عالىم­دارى 4 ءىرى جوبانى جەڭىپ الىپ، ارقايسىسىنا ۇلكەن قارجى ءبولىندى. سونىڭ ارقاسىندا جوبانى ورىنداۋشىلار جاڭادان «AIM Lab»، «نپتس ەكوحيم»، «حيميا جانە يننو­ۆاتسيا»، «EcoRad SM» اتتى جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەس­تىكتەر قۇردى. وسى سەرىكتەستىكتەردى قۇرۋ ارقىلى بولىنگەن قارجىنى يگەرىپ، تاعى دا بىرنەشە جاڭا ءوندىرىس ورىندارى اشىلادى دەپ كۇتىلۋدە.

– عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىقپەن مويىندالۋى قانداي دارەجەدە دەپ ويلايسىز؟ شەتەلدىك ارىپتەستەر عىلىمي باعىتتار بويىنشا ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمەن تانىس پا، پىكىرىمەن ساناسا ما؟
– عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ تەك ءوز ەلىمىزدە عانا ەمەس، جالپى سول سالا بويىنشا الەم­دىك اۋقىمدا دا باعالانۋى ءارى قاجەت، ءارى عالامدانۋ زامانىندا بۇگىنگى كۇننىڭ تالا­بى دەپ ايتار ەدىم. مۇنىڭ نەگىزگى جولى – عى­لىمي ەڭبەكتەردىڭ شەتەلدىك بەلگىلى جۋر­نال­داردا جاريالانۋى جانە ولارعا ارىپتەستەرىنىڭ سىلتەمە جاساۋى. سوندىقتان قازىر ءاربىر عىلىمي جوبا بويىنشا جىلدىڭ سوڭىندا وسىنداي يمپاكت-فاكتورى جوعارى جۋرنالداردا كەم دەگەندە ءبىر ماقالانىڭ شىعۋى تالاپ ەتىلەدى. ارينە، بۇل ۇلكەن ەڭ­بەك­تى جانە الىنعان ناتيجەلەردىڭ زاماناۋي دەڭگەيگە ساي بولۋىن قاجەت ەتەدى. مىسالى، PhD دوكتورانتتار دا وسىنداي ماقالا بولماسا، جۇمىسىن قورعاۋعا جىبەرىلمەيدى. ءوزىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ورنىن باعالاي بىلەتىن جۋرنالدار جاي ماقالالاردى قا­بىل­داي بەرمەيدى، قابىلداعان كۇننىڭ وزىن­دە دە بىرنەشە رەت وڭدەۋدەن وتكىزىپ، كەيدە ءبىر ماقالانى شىعارۋعا 2-3 جىل كەتەدى. سوندىقتان قازىرگى دوكتورانتتاردىڭ كوپ­شىلىگى ديسسەرتاتسيالارىن قورعاۋعا ۇلگەرمەي جاتىر. جاراتىلىستانۋ باعى­تىندا بۇل ماسەلە ءبىرشاما جوعارى دەڭگەيدە دەسەك تە، وسى تالاپتارعا ساي بولۋ ءۇشىن عىلىمي زەرت­حانالاردى زاماناۋي دەڭگەيدەگى جاڭا قۇرال-جابدىقتارمەن، اسپاپتارمەن جاب­دىق­تاۋ قاجەت ەكەندىگى تۇسىنىكتى. بىراق بۇل ۇل­كەن قارجىلىق شىعىنداردى تالاپ ەتەدى. حيميا سالاسىندا ينتەركومپلەكستى پوليمەرلەر الۋ باعىتىندا پروفەسسور  گ.مۋن وسى سالاداعى الەمدىك عالىمدار رەيتينگىندە بىرنەشە جىلداردان بەرى 1-ورىندا كەلەدى جانە وسى جەتىستىگى ءۇشىن Thomson Reuters اگەنتتىگىنىڭ ديپلومىمەن ماراپاتتالعان. بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ تاعى ءبىر جولى – ءوز عىلىمي جۋرنالدارىمىزدىڭ تانىمال­دىلىعىن ارتتىرۋ، ياعني ولاردى حالىق­ارا­لىق اگەنتتىكتەردىڭ مالىمەتتەر بازاسىنا ەنگىزۋ. ەلىمىزدە شەتەلدىك Scopus اگەنتتىگىنىڭ بازاسىنا كىرگەن ءبىر عانا جۋرنال بار – بۇل پروفەسسور ز.ا.مانسۇروۆتىڭ باس رەداك­تور­لىعىمەن شىعىپ جاتقان «Eurasian Chemico-Technological Journal» جۋرنالى. بۇدان باسقا فاكۋلتەت بازاسىندا تاعى دا ءۇش جۋرنال شىعارىلادى، ولار: قازۇۋ حابارشىسى، حيميا سەرياسى; International Journal of Biology & Chemistry; گورەنيە ي پلازموحيميا. قازىر وسى جۋرنالداردى دا اتالعان اگەنتتىكتىڭ بازاسىنا ەنگىزۋ ءۇشىن جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.

– وتكەندە ۇكىمەت وتىرىسىندا ەلىمىزدەگى حيميا ونەركاسىبىنىڭ دامۋ ماسەلەسى قارالدى. وسى باعىتتا قانداي جۇمىستار جۇرگىزۋ قا­جەت دەپ ويلايسىز؟ جالپى، ەلىمىزدەگى حيميا ونەركاسىبىنىڭ دامۋى قانشالىقتى دارە­جەدە؟
– ەستەرىڭىزدە بولسا، كەڭەس وداعى كە­زىن­دە، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى حرۋ­ششەۆتىڭ باستاماسىمەن حيميا ونەركاسىبىن دامىتۋعا ەلدىڭ بۇكىل الەۋەتى جۇمىلدى­رىلعان ەدى. ءتىپتى «كەڭەس وداعى دەگەنىمىز – بۇل كەڭەس ۇكىمەتى جانە بۇكىل ەلدى ەلەكتر­لەن­دىرۋ جانە حيميالاندىرۋ» دەگەن ۇران­دار دا شىقتى. سول ۋاقىتتاردا، قازاق­ستان­نىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا زاۋىتتار مەن فابريكالار سالىنىپ، ىسكە قوسىلعان ەدى. حيميا عىلىمىندا الەمگە بەلگىلى عالىمدار ءا.ب.بەكتۇروۆ، ب.ا.ءبىرىمجانوۆ، د.ۆ.سو­كول­س­كي، م.ي.ۋسانوۆيچ، و.ا.سونگينا جانە باسقا دا عالىمدارىمىز جاڭا عىلىمي مەكتەپتەردىڭ نەگىزىن قالاپ، عىلىمي زەرت­تەۋ­لەر قارقىن العان ەدى.
قازىرگى كەزدە قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى­نىڭ ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانى بارىمىزگە بەلگىلى. سونىڭ ءبىر ءبولى­مى حيميا ونەركاسىبىن دامىتۋعا ارنالعان. قازاقستاندا بۇگىنگى تاڭدا حيميا ونەر­كاسىبىنىڭ دامۋىن ەكى باعىت بويىنشا اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – مينە­رال­دى شيكىزاتتى وڭدەۋ. بۇل باعىتتا اي­تار­لىقتاي جۇمىستار جاسالۋدا، ول تۋرالى ۇكى­مەت وتىرىسىندا دا جاقسى ايتىلدى. مينەرال­دى تىڭايتقىشتار، كاۋستيكالىق سودا، حلور، كۇكىرت قىشقىلى جانە تاعى باسقا دا نەگىزگى حيميالىق ونىمدەر ءوندىرۋ ءۇشىن «قازفوسفات» جشس، «قازازوت» جشس، «ەۆروحيم» جشس، «كاۋستيك» اق ءتارىزدى ءىرى كاسىپورىندار جۇمىس جاساۋدا. مەتالدار مەن مەتالل قۇيمالارىن ءوندىرۋ ءۇشىن مەتاللۋرگيا الىپتارى – «ميتتال ستيل تەمىرتاۋ»، «قازاقمىس» اق، «قازمى­رىش» اق جانە باسقا دا كەن بايىتۋ جانە وڭدەۋ ونەركاسىپ ورىندارى قىزمەت ەتۋدە. بۇل باعىتتا حيميا ونەركاسىبىن دامىتۋشى وپەراتور رەتىندە بەكىتىلگەن «بىرىككەن حيميالىق كومپانيا» جشس-ءنىڭ كومەگىمەن تاراز قالاسىندا ارنايى ەكونوميكالىق اۋماق قۇرۋى جاڭا سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.
ەكىنشى باعىت – كومىرسۋتەك شيكىزاتىن وڭدەۋ. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باع­دارلامانىڭ ءبىر سالاسى – مۇناي-گاز سەك­تورى مەن مۇناي حيمياسى. 2012 جىلى ەلىمىزدە 79,2 ملن توننا مۇناي مەن گاز كوندەنساتى جانە 40,1 ملرد م3 گاز ءوندىرىلدى. وسىنداي كوپ مولشەردە كومىرسۋتەك شيكى­زاتى وندىرىلگەنىمەن، ەلىمىزدەگى اتىراۋ، شىمكەنت جانە پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىندا 14,2 ملن توننا عانا مۇناي وڭدەلدى. بۇل كومىرسۋتەك شيكىزاتىن تەرەڭ وڭدەۋ ارقىلى تولىق تەحنولوگيالىق تسيكل­دى جۇزەگە اسىراتىن ءوندىرىس ورنىنىڭ جوق­تى­عىمەن تۇسىندىرىلەدى. سوندىقتان الەمدىك دەڭگەيدەگى مۇناي حيميا ءوندىرىسىن جاساۋدىڭ ينۆەستيتسيالىق جوبالارى – گاز-حيميا كەشەنىن، اروماتتى كومىرسۋتەكتەر ءوندى­رى­سىن، سينتەتيكالىق كاۋچۋك، بيتۋم ءوندىرىسىن تۇرعىزۋ قولعا الىنۋدا.

– وسى وتىرىس كەزىندە نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى رەتىندە 2020 جىلعا دەيىن حيميا ونەر­كاسىبىنە 15 مىڭعا جۋىق مامان، ونىڭ ىشىندە 3 مىڭ جوعارى ءبىلىمدى ماماندار قاجەت ەكەن­دىگى ايتىلدى. وسى ماسەلەنى شەشۋدە سىزدەردىڭ قوسار ۇلەستەرىڭىز قانداي؟
– يننوۆاتسيانى دامىتۋ ءۇشىن ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باع­دار­لاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا جاس مامان­داردى تارتۋ – ەل بولاشاعىنىڭ دامۋىنا قارقىندى قادام باسۋ ەكەندىگى ايقىن. سترا­تەگيادا ۇكىمەتكە ينجەنەرلىك ءبىلىم بەرۋدى جانە زاماناۋي تەحنيكالىق مامان­دىقتار جۇيەسىن دامىتۋدى جۇزەگە اسىرۋ تاپسىرىلعان. مۇنىڭ سەبەبىن قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ كاسىپورىندارى مەن ءوندىرىس وشاقتارىندا ءىستىڭ تەتىگىن بىلەتىن، تەحني­كالىق قۇرىلعىلارمەن جۇمىس جاساۋدى مەڭگەرگەن ينجەنەر، تەحنولوگ ماماندارىنا سۇرانىستىڭ ارتۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. جوعارى ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرى – بولاشاق ماماندار الدىڭعى قاتارلى دامىعان قۇرال-جابدىقتارمەن، قوندىرعى­لارمەن جۇمىس جاساي ءبىلۋى ءتيىس. بۇل جەردە زامانا كوشىنەن قالىپ قويماي، ماماندار­دىڭ ارقاشان بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگى وتە ورىندى كوتەرىلىپ وتىر. حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيا سا­لاسىندا قازىرگى ماماندىقتار كلاسسيفي­كاتورىنا سايكەس «حيميا»، «بەيورگاني­كا­لىق زاتتاردىڭ حيميالىق تەحنولوگياسى»، «ورگانيكالىق زاتتاردىڭ حيميالىق تەحنو­لوگياسى» ماماندىقتارى بويىنشا باكا­لاۆر ماماندارىن دايىندايمىز. جىل سايىن وسى ماماندىقتار بويىنشا تالاپ­كەرلەرگە مەملەكەتتىك 620 گرانت بولىنەدى، سونىڭ 200-دەن استامى، ياعني 40 پايىزى ءبىزدىڭ فاكۋلتەتىمىزگە وقۋعا تۇسەدى. 80 جىلدىق تاريحى بار فاكۋلتەتتىڭ 150-دەي ءبىلىمدى ۇستازدارى مەن بىلىكتى عالىمدارى وزدەرىنىڭ بار كۇش-جىگەرىن وسى مامانداردى دايىنداۋعا ارنايدى. ءبىزدىڭ مامانداردىڭ تەوريالىق ءبىلىمى وتە جوعارى دەپ ايتا الامىن، پراكتيكادا ءوز بىلىمدەرىن ەلىمىزدەگى بەلگىلى ونەركاسىپ ورىندارىندا – پاۆلودار مۇناي حيميا زاۋىتى، اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى، قاراشىعاناق كەن ورنىندا، فار­ماتسەۆتيكا، مەتاللۋرگيا، جەڭىل ونەركاسىپ جانە باسقا وندىرىستىك مەكەمەلەردە جەتىل­دىرەدى.
ستراتەگيادا ايتىلعانداي، جوعارى وقۋ ورىندارىندا 2-كۋرستان باستاپ كاسىپورىن­دارداعى مىندەتتى وندىرىستىك تاجىريبە زاڭ­نا­مالىق تۇرعىدا بەكىتىلسە، ياعني كاسىپ­ورىن­دارعا بولاشاق مامانداردى تا­جى­ري­بە­دەن وتكىزۋ مىندەتتەلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

وزدەرىڭىزدە بەلگىلى، ەلىمىزدە مامىر ايى­نىڭ سوڭعى جەكسەنبىسى «حيميا ونەر­كاسىبى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇنى» دەپ اتالىپ وتىلەدى. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتە بۇل مەرەكە «حيميكتەر كۇنى» رەتىندە 1961 جىلدان بەرى، ياعني بيىل 52 رەت تويلاندى. وسى مەرەكە قارساڭىندا سوڭعى ەكى جىلدا حيميالىق كاسىپورىندار، ياعني جۇمىس بەرۋشىلەر وكىل­دەرىمەن ارنايى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىم­داستىرىلىپ كەلەدى، وندا حيميا ونەر­كاسىبى ءۇشىن ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسى جان-جاقتى تالقىلاندى. بيىلعى جىلى وسى ءىس-شارا «بىرىككەن حيميالىق كومپانيا» جشس-مە بىرگە وتكىزىلىپ، وعان «Kazakhstan Petrochemical Industries»، «اگروحيميا»، «مك «KazSilicon» كومپانيالارى مەن قر مينەرالدى شيكىزاتىن كەشەندى وڭدەۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى.

– جاقىندا ەل ەكونوميكاسىن «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشىرۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويىلدى. 2017 جىلى ەلوردامىز استانا قالاسىندا EXPO – 2017 حالىقارالىق كورمەسىن وتكىزۋگە بايلانىستى بۇل دەر كەزىندە باستالعان شارا دەپ قابىلداۋ كەرەك. جاسىل ەكونوميكانى ورناتۋعا حيميكتەر قانداي ۇلەس قوسا الادى؟
– ەكونوميكا سياقتى، حيميانىڭ دا «جاسىل» ءتۇرى بار. سوڭعى جىلدارى دۇنيە­جۇزىندە حيميالىق زاتتاردىڭ وندىرىسىنە جاڭا كوزقاراس قالىپتاسىپ كەلەدى، بۇل – «جاسىل» حيميانىڭ نەگىزى، ول قالدىقسىز جانە قورشاعان ورتاعا زيان تيگىزبەي ءونىم وندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەلىمىز «جاسىل ەكونوميكاعا» نازار اۋدارىپ جاتقان تۇستا «جاسىل حيميانىڭ» بەرەرى مول.
قوعامدا حيميا دەگەن كەزدە، تەرىس تۇسى­نىك قالىپتاسقانى ايقىن. جەپ وتىرعان تاعامىمىز، ءىشىپ وتىرعان سۋىمىز، كۇن­دە­لىكتى تىنىس الىپ وتىرعان اۋامىز، تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان جەرىمىز لاستانسا، باستى سەبەپتى كەيدە حيمياعا اكەلىپ تۇسىندىرەمىز. ارينە، حيميا دامىعان سايىن ونى پايدالانۋ سالدارى دا ءوسىپ كەلەدى. اسىرەسە، بۇل ونەركاسىپ وندىرىسىندە قالدىقتاردىڭ تۇزىلۋىنەن انىق بايقالادى. بىراق ونىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. حيميا وندىرىسىنە قار­سى شىعىپ وتىرعان كەز كەلگەن ادام ونىڭ ءونىمىنسىز كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى. ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەگى كيىم، تۇرىپ جاتقان ءۇيىمىز، تۇتىناتىن زاتتار، بارلىعى دا حيميالىق ەلەمەنت­تەردەن جا­سال­عان. حيميا ءومىرىمىزدىڭ بارلىق سفەرا­سىنا تولىق ەندى دەپ ايتا الامىز.وسى جەردە حيميالىق وندىرىستەر ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى – «جاسىل حيميانىڭ» ەرەجەلەرىنە سايكەس ءونىم ءون­دىرۋ. «جاسىل حيميا» باعىتى 1990 جىلداردا قالىپتاسىپ، حيميالىق قاۋىمداستىقتا ۇلكەن قولداۋ تاپتى. ونىڭ ەكى جاقتى ماعى­ناسى بار. بىرىنشىدەن، بۇل – عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى. ەكىنشىدەن – بۇل فيلوسوفيا، ياعني حيميكتەر كۇندەلىكتى عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە جەتەكشىلىككە الاتىن ۇستانىم.

ەكولوگيا مەن «جاسىل حيميا «ءبىر با­عىت­تا قىزمەت ەتەدى، بىراق ەكەۋى ءبىر سالا ەمەس. قورشاعان ورتا تۋرالى عىلىم رەتىندە ەكولوگيا قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋ كوزدەرىن انىقتايدى، ال جاسىل حيميا جاڭا بالامالى قاۋىپسىز تەحنولوگيالاردى ىسكە اسىرا وتىرىپ، وسى لاستانۋلاردى بولدىر­ماۋ جولدارىن ىزدەستىرەدى.مىسالى، وسىمدىك شيكىزاتىنان بيو­وتىن ءوندىرۋ، حيميالىق پروتسەستەردى ەرىتكىش­سىز، ياعني اسا جوعارى كريتيكالىق قىسىم­دا سىعىلعان كومىرقىشقىل نەمەسە باسقا دا گازداردا جۇرگىزۋ، كاتاليزاتور پايدالانۋ، تابيعي گازدان سۇيىق وتىن الۋ سياقتى با­عىتتار جاسىل حيميانىڭ نەگىزىن قۇرايدى. بۇل باعىتتا دا فاكۋلتەت عالىمدارى سەر­پىندى جوبا رەتىندە جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. بالامالى ەنەرگيا كوزى رەتىندە كومىردەن سۇيىق موتور وتىندارىن الۋ، وسىمدىكتەردەن «سانجار»، «گاۋحار»، «رامون»، «كورۆالول»، «نوۆوۆاليدول» فارماتسەۆتيكالىق پرە­پارات­تارى ازىرلەنىپ، وندىرىسكە ەنگىزۋ جول­دارى قاراستىرىلىپ جاتىر.

– عىلىم تۋرالى ايتقان كەزدە، جاستاردى عىلىمعا تارتۋ تۋرالى ماسەلەسىن ايتپاي كە­تۋگە بولمايدى. جاستاردىڭ عىلىممەن شۇ­عىل­دانۋعا نيەتىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ الدە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار بيلەگەن بۇگىنگى زاماندا جاستارىمىز عىلىمنان الشاقتاپ بارا جاتىر ما؟
– عىلىمعا بەت بۇرعان جاستارىمىز سوڭعى جىلدارى كوبەيىپ كەلە جاتىر دەپ ايتار ەدىم. ءبىزدىڭ جوعارعى كۋرس ستۋدەنتتەرى، بارلىق ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار عىلىمي جوبالاردى ورىنداۋعا مىندەتتى تۇردە قاتىستىرىلادى. وتكەن جىلى 250 ستۋدەنت ءوز شاكىرتاقىلارىنا قوسا عىلىمي جوبا بويىنشا قوسىمشا جالاقى الدى. ولاردىڭ اراسىندا بىلىكتىلىگىمەن، عىلىمعا قۇشتارلىعىمەن كوزگە تۇسكەندەرى كەيىن ماگيس­تراتۋرا، دوكتورانتۋرادا ءوز بىلىمدەرىن جالعاستىرادى. وقىتۋشىلىق قىزمەتتە جۇرگەن جاستار دا عىلىمي جوبالار بويىن­شا جۇمىس جاسايدى، سوندىقتان ولاردىڭ ارى قاراي ءوز بىلىكتىلىكتەرىن كوتەرۋگە، عىلىمي اتاقتار الۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. «شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەمەكشى، جەتەكشى عالىمدارىمىز دا ءوز عىلىمي مەكتەپتەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جالعاستىرۋ ءۇشىن شاكىرتتەر تاربيەلەۋدە. قازاقتا «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن جاقسى ماقال بار. سوندىقتان قالىپتاسقان عىلىمي باعىتتاردى جالعايتىن جاستار ارقاشان تابىلادى دەگەن سەنىمدەمىن.

– ءوزىڭىز مۇناي حيمياسى سالاسىندا زەرت­تەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەسىز. ەلىمىز مۇنايعا باي دەگە­نىمىزبەن، نەلىكتەن مۇناي ونىمدەرىنە تاپ­شى­لىق ارقاشان الدىمىزدان شىعا كەلەدى؟
– مۇنىڭ سەبەبىن الدىندا شامالى ايتىپ كەتتىم. ءبىز جىلىنا 80 ملن توننا مۇناي وندىرگەنىمىزبەن، زاۋىتتاردا 14 ملن تونناسى عانا وڭدەلەدى. ال مۇناي ونىم­دەرىنە سۇرانىس بۇدان الدەقايدا جوعارى، سوندىقتان قالعان بولىگى سىرتتان تاسىمال­دانادى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن جەتىلدىرىپ، وڭدەۋ تەرەڭدىگىن ارتتىرۋعا كۇش سالۋدا. ونىڭ ۇستىنە «ەۆرو» دەگەن ستاندارتتار دا بار، ياعني مۇناي ونىمدەرىنىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرى تومەن بولۋى كەرەك. سوندىق­تان مۇناي وڭدەۋ جانە مۇناي حيميا كە­شەندەرىن سالۋدى قولعا الۋ قاجەت. بۇل با­عىتتا ەلىمىزدە ءبىرشاما جاڭا جوبالار جۇزەگە اسۋدا، اتىراۋدا گاز حيميالىق كە­شەن، اقتاۋدا بيتۋم زاۋىتى ىسكە قوسىلعالى جاتىر.
جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىندا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ عىلىمي جوبالار مۇناي-بيتۋمدى جىنىستاردى وڭدەۋگە جانە مۇناي بيتۋمدارىنىڭ ساپا­سىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. ەلىمىزدە تازا مۇناي قورىنان باسقا وتە كوپ مولشەردە مۇناي-بيتۋمدى جىنىستار بار. ولار 50-100 م تەرەڭدىكتەگى قۇرامىنداعى بيتۋمنىڭ مولشەرى 15-30 پايىزدى عانا قۇرايتىن تابيعي شيكىزاتتار. وسى شيكىزات كەن ورىن­دارى قازىر جەكە مەنشىكتىڭ قولىندا جانە ەشقانداي ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ جۇرگىزىلمەيدى. كەزىندە 1980-جىلدارى اكادەميك ن.ءنادى­روۆ­تىڭ جەتەكشىلىگىمەن وسى جىنىس­تاردى وڭدەۋ جانە پايدالانۋ ماسەلەسى جاقسى كوتەرىلگەن ەدى، قازىر ۇمىت قالدى. سوندىق­تان وسى جىنىستاردى جول-قۇرىلىس سالا­سىنا قايتا پايدالانۋ جولدارىن قاراس­تى­رۋعا باعىتتالعان عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇر­گىزىلۋدە.
ەكىنشى ماسەلە – جول قۇرىلىسىنا قاجەت بيتۋمداردىڭ قاسيەتتەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن رەزينا ۇگىندىسىن قوسىپ، اسفالتبەتون قوسپالارىن دايىنداۋ تەحنولوگياسىن ازىرلەۋ زەرتتەلۋدە. مۇندا دا بۇعان دەيىن مۇ­نايلى قالدىقتاردان الىنعان نەمەسە كۇكىرت قوسۋ ارقىلى بيتۋمداردىڭ سيپات­تامالارىن ارتتىرۋ جۇمىستارىن جاساعان ەدىك. قازىر وسى بيتۋمدى تۇرلەندىرۋدىڭ وڭتايلى جولدارى قاراستىرىلۋدا.

– قازىر ءدال وسى ۋاقىتتا مەكتەپ بىتىرۋ­شى­لەردىڭ الدىندا ۇلكەن تاڭداۋ تۇرعانىن بى­لەسىز. سولارعا قانداي اقىل-كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟ ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستكە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستكە قارسى شى­عىپ جۇرگەندەر ونىڭ ورنىنا لايىقتى باعا­لاۋ فورماسىن ۇسىنسىن، ايتپەسە بوسقا داۋرىعۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. نەگىزى بىلەتىن بالاعا قالاي تاپسىرسا دا – ءبارىبىر. ارينە، تەستىڭ تەرىس جاقتارى بار، وقۋشىلارىمىز ويىن، پىكىرىن ايتۋدان قالدى، تەك جاتتاندى سۇراق-جاۋاپتارعا عانا دايىندالادى. بىراق ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا پاندەرىنەن ەسەپ شىعارۋ ءۇشىن تەوريالىق دايىندىعى بولماسا، قۇر جاتتاۋدىڭ ءبارى بەكەر. وكىنىشكە قاراي، قازىرشە تەستىڭ ورنىنا لايىقتى بالاما جوق، سوندىقتان وعان مويىنسۇنۋعا تۋرا كەلەدى. مەكتەپ باعدارلاماسىندا تولعاندىرا­تىن ماسەلە – جاراتىلىستانۋ پاندەرىنە ارنالعان ساعات سانى جىلدان-جىلعا قىس­قارىپ كەلەدى. مىسالى، حيميا پانىنە اپتا­سىنا 1 ساعات قانا بولىنگەن. ناتيجە­سىندە جىلدان-جىلعا 4-ءپان رەتىندە حيميا­نى تاڭداپ جاتقان تۇلەكتەر سانى دا ازايۋدا. ەگەر بولاشاقتا تەحنيكالىق ماماندىق­تاردى دامىتامىز دەسەك، ۇكىمەت وسىعان نازار اۋدارۋ قاجەت.
حاكىم ابايدىڭ ءوزى «ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نار­سەلەرمەن عانا وزادى» دەپ ايتىپ كەتكە­نى بەلگىلى. سوندىقتان مەكتەپ تۇلەكتەرىنە ايتارىم، ءبىلىم الىڭىزدار، لايىقتى تاڭ­داۋ جاساڭىزدار. ءبىزدىڭ قازۇۋ سياقتى بەتكەۇستار جوعارى وقۋ ورىندارى شەتەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن كەم تۇسپەيدى. قازۇۋ-عا تۇسكەن ستۋدەنتتەر قازاق، ورىس جانە اعىل­شىن تىلىندە ءبىلىم الادى. كەزىندە مىر­جاقىپ دۋلاتوۆ تا «ۇل-قىز دەمەي بالانى وقىت، قازاق» دەگەن ەكەن. ارينە، قازىرگى زاماندا جوعارى ءبىلىمدىنىڭ ءبارى جۇمىسپەن قامتىلماسا دا، مۇمكىندىك بار كەزدە ءبىلىم العان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بار.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

Abai.kz