وسى ءبىزدىڭ مينيسترلەردىڭ ءتىلى قاي ءتىل؟ ارينە، مۇنداي سۇراقتى تەك قازاقستاندا عانا قويۋعا بولادى. وزگە ەلدە كۇلكىلى. فرانتسيا تۋرالى ءسوز جوق، ۇلتتىق مەملەكەت. انگليا اعىلشىن تىلىنەن باسقا ءتىلدى مويىندامايدى دا. ال سانسىز ۇلتتى اقش-تا دا اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ، بيلىككە بارۋ تۇگىلى سول ەلدە تۇرىپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى نەعايبىل. الىسقا بارماي-اق قاي جاعىنان دا ۇلگى تۇتىپ جۇرەتىن مىنا رەسەيدى الايىقشى. ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، بيلىكتى بىلاي قويىپ، قارا جۇمىستىڭ وزىنە زار بولىپ قالۋىڭ مۇمكىن. «وندا ورىس ءتىلىن ءبارى بىلەدى عوي» دەرسىز. ول راس، ماسەلە رەسەيلىكتەر تۋرالى ەمەس، گاستاربايتەرلەرگە قاتىستى. تاياۋدا بەكىتىلگەن زاڭدا كەلىمسەكتەر ورىس ءتىلىن بىلمەسە، ەشقانداي جۇمىسقا قابىلدانبايتىنى ايتىلعان. بىرەۋدىڭ تىلىندە، دىلىندە، ءتىپتى دىنىندە نەمىز بار ەدى، ەگەر مىنا ءبىر وقيعا بولماعاندا.

وسى ءبىزدىڭ مينيسترلەردىڭ ءتىلى قاي ءتىل؟ ارينە، مۇنداي سۇراقتى تەك قازاقستاندا عانا قويۋعا بولادى. وزگە ەلدە كۇلكىلى. فرانتسيا تۋرالى ءسوز جوق، ۇلتتىق مەملەكەت. انگليا اعىلشىن تىلىنەن باسقا ءتىلدى مويىندامايدى دا. ال سانسىز ۇلتتى اقش-تا دا اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ، بيلىككە بارۋ تۇگىلى سول ەلدە تۇرىپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى نەعايبىل. الىسقا بارماي-اق قاي جاعىنان دا ۇلگى تۇتىپ جۇرەتىن مىنا رەسەيدى الايىقشى. ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، بيلىكتى بىلاي قويىپ، قارا جۇمىستىڭ وزىنە زار بولىپ قالۋىڭ مۇمكىن. «وندا ورىس ءتىلىن ءبارى بىلەدى عوي» دەرسىز. ول راس، ماسەلە رەسەيلىكتەر تۋرالى ەمەس، گاستاربايتەرلەرگە قاتىستى. تاياۋدا بەكىتىلگەن زاڭدا كەلىمسەكتەر ورىس ءتىلىن بىلمەسە، ەشقانداي جۇمىسقا قابىلدانبايتىنى ايتىلعان. بىرەۋدىڭ تىلىندە، دىلىندە، ءتىپتى دىنىندە نەمىز بار ەدى، ەگەر مىنا ءبىر وقيعا بولماعاندا.
جاقىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى قالمۇحانبەت قاسىموۆ دەپۋتاتتار الدىندا ءسوز سويلەدى. ورىس تىلىندە. بۇل تىلدە ول «سۋدا جۇزگەن بالىق» سەكىلدى، اۋىزدىعا ءسوز، اتتىعا جول بەرمەيدى. ورىسشا سۇراقتارعا توسىلا قويمادى، قازاقشا قويىلعان ساۋالعا پىسقىرىپ تا قارامادى. «قۋىرداقتىڭ كوكەسى» زالدان شىققاننان كەيىن، دالىزدە بولدى. گەنەرالدى باق وكىلدەرى قارسى الدى. ادەتتەگىدەي ءورىستىلدى جۋرناليستەردىڭ سۇراقتارىنا مۇقيات جاۋاپ بەرگەن مينيستر كەتۋگە بەتتەگەن، «قازاقشا!»، «قازاقشا!» دەپ شىر-پىرى شىققان ارىپتەستەرگە جالىن عانا كورسەتىپ، جونەپ بەردى. بەينە ءبىر قازاق ءتىلى اتاسىن ولتىرگەندەي. ءبىر بۇل ەمەس، قاشان دا وسى. سوندا ول قاي ەلدىڭ ءمينيسترى؟ انا ءتىلىن مەنسىنبەگەن مينيستردەن نە ءۇمىت، نە قايىر؟
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتپەي وتىرعان وسى مينيسترلەر مە دەگەن وي كەلىپ ءجۇر. مينيستر – پرەزيدەنت، پرەمەر-مينيستر مەن ونىڭ ورىنباسارلارىنان كەيىنگى، ەڭ ۇلىق لاۋازىم. ەگەر مينيستر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە، قاراماعىنداعىلارعا دا ول ءتىلدىڭ قۇنى ءبىر تيىن. ونداي مينيستر قۇجاتتى ورىسشا سۇراتادى. ونىڭ ورىنباسارى دا ۇلكەن دوكەي، ول دا دەپارتامەنت باستىقتارىنان وسىنى تالاپ ەتەدى. دەپارتامەنت باستىعى ءوز ورىنباسارىنان، ول باسقارما باستىعىنان، ول ءوز ورىنباسارىنان، ول ءبولىم باستىعىنان... مىنە، وسىلاي كەتە بەرەدى. ال جاي قىزمەتكەر نە ىستەيدى، قۇجاتتى سولار تالاپ ەتكەن تىلدە ازىرلەۋگە ءماجبۇر. قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما ءتىلى بولىپ، كەي جەردە مۇلدە جۇمىس ىستەمەي جاتۋى وسىنداي كىساپىر شەنەۋنىكتەردىڭ كەسىرى.
ال قالعان مينيسترلەردىڭ ءتىلى قاي ءتىل ەكەن؟
قازاق ءتىلدى مينيسترلەردىڭ كوشىن مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇلمۇحامەدتىڭ باستاپ تۇرعانى اسپاندا كۇن مەن ايدىڭ بارىنداي اقيقات. مۇحتار ابرارۇلى «مەكتەپتى دە، ۋنيۆەرسيتەتتى دە قازاقشا بىتىرگەن، قازاق ءتىلىن ول جاقسى بىلمەگەندە، كىم بىلۋگە ءتيىس؟» دەيتىندەر تابىلار. ال سول «قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن» مۇحتار مىرزاعا ورىس ءتىلىن ورىس لينگۆيستيكاسىنىڭ مايىن ىشكەن اكادەميكتەردىڭ وزىنە ۇيرەتەتىندەي ۇشان-تەڭىز ءبىلىم قالاي كەلدى دەپ نەگە سۇرامايدى ورىس ءتىلىنىڭ جالىنا جارماسىپ العاندار؟ اپىر-اۋ، وسى قاسىموۆ باسقانى بىلاي قويىپ، ەكى تىلدە تەڭ كوسىلەتىن پرەزيدەنتتەن نەگە ۇلگى المايدى؟ ۇكىمەت وتىرىستارىندا كابينەت مۇشەلەرىن قازاق تىلىندە سىپايى سىباپ الاتىن پرەمەر-مينيستردەن نەگە ساباق الماسقا؟ ءتىپتى ىزدەسە قاسىنان تابىلاتىن قازاقتىڭ ارداقتى ۇلى قۇل-مۇحامەدتەن نەگە سۇرامايدى؟ سۇراسا، قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ورتالىقتان مىقتى ءبىر ۇستازدى ءبولىپ بەرىپ، ءتىلىن سىندىرۋعا كومەكتەسۋدەن قاشار ما ەدى ول!
پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى – وڭىرلىك دامۋ ءمينيسترى باقىتجان ساعىنتاەۆ تا ءدۇلدۇل. ەكى تىلگە بىردەي. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ تا ەكى ءتىلدى تەل ەمگەن اردا. بىراق كوبىنە ورىسشاعا بۇيرەگى بۇرىڭقىراپ تۇرادى. 1 سىنىپتان باستاپ ءۇش ءتىلدى وقۋدى ەنگىزىپ، سابيلەردىڭ ميىن بوتقا ەتىپ جۇرگەنى بولماسا. ينتەگراتسيا ءىسى جونىندەگى مينيستر جانار ايجانوۆا دا ەكى اياعىن تەڭ باسقان جۇيرىك. قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى نۇرلان قاپاروۆ تا اعىپ تۇر ەكى تىلدە. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ وڭتۇستىكتىڭ ءتولى، ول جاقتا قازاقشا بىلمەۋ كۇنا. ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءمينيسترى ەربولات دوساەۆ ەكى جاققا دا دەس بەرەتىندەردىڭ قاتارىنان ەمەس. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى بولعان گۇلشارا ابدىحالىقوۆا دا، ودان كەيىنگى سەرىك ابدەنوۆ تە، ءتىپتى قازىر سول لاۋازىمدى ۋاقىتشا اتقارىپ جۇرگەن تامارا دۇيسەنوۆا دا قازاقشا دا، ورىسشا دا تازا سويلەيدى. مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆقا دا قويار كىنا جوق. ورىسشا سۇراققا – ورىسشا، قازاقشاعا قازاقشا ەركىن جاۋاپ بەرە الادى.
كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترى اسقار جۇماعاليەۆ ءورىستىلدى بولعانىمەن، قازاقشاعا بەت بۇرىپ كەلەدى. قورعانىس ءمينيسترى ادىلبەك جاقسىبەكوۆ اندا-ساندا قازاقشا ءۇزىپ-جۇلىپ سويلەپ ءجۇر. اعىلشىن، ۋردۋ، حيندي، ءتىپتى كونە يۆريت ءتىلىن دە مەڭگەرگەن، بىراق قازاقشا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن، كەزىندە «قازاق ءتىلى ديپلوماتيانىڭ ءتىلى ەمەس، قازاق ءتىلى ديپلوماتيانىڭ، حالىقارالىق ساياساتتىڭ ءتىلى بولا المايدى» دەپ، قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيىن وزىنشە «بەلگىلەپ بەرگەن» سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرجان ىدىرىسوۆتىڭ ءوزى كەشە ءبىر ارناعا قازاقشا سۇحبات بەرىپ تۇر. 2001 جىلى «وپەراتسيا جاساپ، ميىمدى اۋىستىرسا دا، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المايمىن» دەپ ازار دا بەزەر بولعان بۇل جىگىت تىلگە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتە باستاعان سىڭايلى. بۇعان دا شۇكىر. قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ تە ءبىر-ەكى وتىرىستا قازاقشا سويلەدى. ادىلەت ءمينيسترى بەرىك يماشەۆتى حالىق قالاۋلىلارى ورتاعا سالىپ، ءبىر سىلكىپ الىپ ەدى، كەلەسى كەلگەندە بايانداماسىن باستان-اياق قازاقشا جاساپ شىقتى. بويىندا نامىسى بار مۇنداي جىگىتتەر كوبەيە تۇسسە قانە!؟ ءتىلدى بىلۋگە، ۇيرەنۋگە ۇمتىلىس بىلدىرەتىن ادامنان اينالاسىڭ عوي. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ». ال قانشا تارتساڭ دا تىزگىنگە كونبەيتىن ءدۇبارالاردان قورقاسىڭ.
توتەنشە جاعداي ءمينيسترى ۆلاديمير بوجكوعا ءمىن تاققىمىز كەلمەيدى. الدىمەن ءوزىمىزدى قازاق قىلىپ الايىق.
ءبىز قاسىموۆقا وكپەلەيمىز. دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ساليدات قايىربەكوۆا, يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى اسەت يسەكەشوۆتىڭ دە اۋزىن قازاقشا «اشقانىن» كورمەپپىز. سوندا بۇلار كىمنىڭ شىكىراسى؟! مەيلى، يندۋستريانىڭ، تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلەتىن وتە ساۋاتتى ءۋازىر تابۋ قيىن دەيىك. ال ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولۋعا لايىق، قاسىموۆتى ون وراپ الاتىن وراق ءتىلدى، وتاۋىزدى قازاقتىڭ قانشاما جىگىتىنىڭ وسىنداي ءمينيستردىڭ قول استىندا قور بولىپ جۇرگەنى جاسىرىن با؟ دەنساۋلىق سالاسىن باسقاراتىن اتپال جىگىتتەردىڭ كەۋدەسىنەن ءوزىمىز يتەرىپ جۇرگەنىمىز ازداي، ءبىرىن سوتتاتىپ، ءبىرىن قۋىپ ابىرويدان ايىرۋعا تىرىستىق. قازاقتىڭ قانى دا، ارى دا تازا تالانتتى ۇل-قىزدارى اراسىندا ءبىلىمى دە، بىلىگى دە ساليداتتى شاڭىنا جۋىتپايتىن پەرزەنتتەرىمىز از دەگەنگە كىم سەنەدى؟! الدە بۇل سالانى ءورىستىلدى بىرەۋ باسقارماسا، قاراڭ قالادى دەي مە؟
كىم كىم دە بولسا ءتىلى شىققان ەلدىڭ تاربيەسىن، مادەنيەتىن الادى. سول ەلدىڭ ءدىلىن سىڭىرەدى بويىنا. وعان قازاق ۇلتى، جالپى ۇلت دەگەن ۇعىم جات، وزگە مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا ەرىپ، وزگەنىڭ قامىن جاساپ جۇرگەنىن ءوزى دە بايقامايدى. وزگە ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىمەن سۋعارىلعان ول ءوز ەلىنىڭ قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاي المايدى. قانشا پاتريوت بولسا دا. ءوز ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت- عۇرپىن بىلمەيتىن ادام ول ەلگە قالاي قىزمەت ەتسىن!
بۇدان مىناداي قورىتىندى شىعادى: ەگەر مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەسە، ول مينيستر سول مەملەكەتكە كەرەك پە؟ پرەزيدەنت پەن كونستيتۋتسيا تالابىن ورىندامايتىن شەنەۋنىكتەر ەلىنە، وتانىنا زور پايدا اكەلەدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيدى.

"حالىق ءسوزى" گازەتى