تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە تاريحي جاعدايى ءالى قيىن كۇيدە تۇرعان جۇرتتىڭ ءبىرى - ۇيعىر حالقى. كونە جىبەك جولىنىڭ ۇستىنە عاجايىپ شاھارلار تۇرعىزىپ، سان عاسىر دەربەس ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن شىعىس تۇركىستان حالقى 18-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قىتايدىڭ قول استىنا وتەدى دە، ورتا ازيانىڭ ساياسي ومىرىنەن بىرتىندەپ وقشاۋلانىپ، ەلدىڭ بوداندىق تاريحى باستالادى. بىراق سولاي ەكەن دەپ، ۇيعىرلار مۇلدەم كۇيرەپ، جوعالعان جوق. ءومىر كوشىنە ىلەسىپ، بۇرىنعىداي اتا سالت، اتا كاسىپتەرىمەن اينالىسا بەردى. قاشقاردىڭ، اقسۋدىڭ، جاركەنتتىڭ بازارلارىندا ساۋدا قالاي قىج-قىج قايناپ جاتسا، ءان-كۇي، ولەڭ-جىردىڭ بازارى دا ودان كەم بولا قويمادى. بىراق، كەشە ءوزىنىڭ قانداي بولعانىن ۇمىتپاعان حالىق العاشقىدا ءجيى-ءجيى باس كوتەرىپ، وتارشىلارعا قارسى ەلەۋلى-ەلەۋلى كۇرەستەر جۇرگىزىپ تۇردى. حالىق بويىنداعى ەرلىك پەن ورلىك ارادا 200 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ، قىتاي بيلىگىنە قىزىلدار كەلگەنگە دەيىن باستاپقى كۇشىنەن تايماعان ەدى. قىزىلدار وتارلاۋدىڭ جاڭا دا قاۋىپتى ءتاسىلىن بۇعاۋدا جاتقان حالىققا ودان ارى تەرەڭدەتە، جەدەلدەتە جۇرگىزدى. سونداي كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەردىڭ وزىندە ۇيعىر حالقى ادەبيەتتەن ءبىر ءسات جەرىپ كورگەن جوق. بۇعاۋدا جاتىپ تا ءورشىل ولەڭدەر، ماحاببات جىرلارى حالىق بويىنان قايناپ شىعىپ جاتتى. ەڭ كەرەمەتى، سول جالىندى، ءورشىل تۋىندىلار ءوزى تۋعان توپىراقتىڭ ءار كەزەڭدەگى ساياسي الەۋمەتتىك ومىرىندە حالىقتى كۇرەسكە باستايتىن، الداعى كۇننەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن شامشىراعى بولا ءبىلدى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە تاريحي جاعدايى ءالى قيىن كۇيدە تۇرعان جۇرتتىڭ ءبىرى - ۇيعىر حالقى. كونە جىبەك جولىنىڭ ۇستىنە عاجايىپ شاھارلار تۇرعىزىپ، سان عاسىر دەربەس ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن شىعىس تۇركىستان حالقى 18-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قىتايدىڭ قول استىنا وتەدى دە، ورتا ازيانىڭ ساياسي ومىرىنەن بىرتىندەپ وقشاۋلانىپ، ەلدىڭ بوداندىق تاريحى باستالادى. بىراق سولاي ەكەن دەپ، ۇيعىرلار مۇلدەم كۇيرەپ، جوعالعان جوق. ءومىر كوشىنە ىلەسىپ، بۇرىنعىداي اتا سالت، اتا كاسىپتەرىمەن اينالىسا بەردى. قاشقاردىڭ، اقسۋدىڭ، جاركەنتتىڭ بازارلارىندا ساۋدا قالاي قىج-قىج قايناپ جاتسا، ءان-كۇي، ولەڭ-جىردىڭ بازارى دا ودان كەم بولا قويمادى. بىراق، كەشە ءوزىنىڭ قانداي بولعانىن ۇمىتپاعان حالىق العاشقىدا ءجيى-ءجيى باس كوتەرىپ، وتارشىلارعا قارسى ەلەۋلى-ەلەۋلى كۇرەستەر جۇرگىزىپ تۇردى. حالىق بويىنداعى ەرلىك پەن ورلىك ارادا 200 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ، قىتاي بيلىگىنە قىزىلدار كەلگەنگە دەيىن باستاپقى كۇشىنەن تايماعان ەدى. قىزىلدار وتارلاۋدىڭ جاڭا دا قاۋىپتى ءتاسىلىن بۇعاۋدا جاتقان حالىققا ودان ارى تەرەڭدەتە، جەدەلدەتە جۇرگىزدى. سونداي كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەردىڭ وزىندە ۇيعىر حالقى ادەبيەتتەن ءبىر ءسات جەرىپ كورگەن جوق. بۇعاۋدا جاتىپ تا ءورشىل ولەڭدەر، ماحاببات جىرلارى حالىق بويىنان قايناپ شىعىپ جاتتى. ەڭ كەرەمەتى، سول جالىندى، ءورشىل تۋىندىلار ءوزى تۋعان توپىراقتىڭ ءار كەزەڭدەگى ساياسي الەۋمەتتىك ومىرىندە حالىقتى كۇرەسكە باستايتىن، الداعى كۇننەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن شامشىراعى بولا ءبىلدى. حالىق تىلەگىمەن ۇنەمى ۇندەستىك تاۋىپ وتىراتىندىقتان ونداي دۇنيەلەر ەل جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الىپ، تالىققاندا جاندارىنا مەدەت-قۋات الاتىن كۇشىنە اينالدى. كوركەم ادەبيەتتەگى مۇنداي كۇشتى اسىرەسە ايتارى ناقتى، شابىتى كۇشتى ۇلت پوەزياسىنان انىق كورەمىز.       

بۇل جۇرتتا ەرلىك داستاندارى مەن سول نەگىزدەس ولەڭ-جىرلار كوپ. ۇيعىر سونىڭ ءبارىن قادىر تۇتسا دا، ىشىندەگى ءبىر-ەكەۋىن ەرەكشە ءبولىپ الىپ، اسپانداتا توبەلەرىنە كوتەرەدى. تەيپجان اليەۆتىڭ «تۇگىمەس ناقشاسى» مەن ابدرەيم وتكىردىڭ «ءىزىن» بىلمەيتىن، جاتقا وقىمايتىن ۇيعىردى تابۋ قيىن. وسى ەكى ولەڭدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءىلىپ اكەتىپ، تولقىتا جونەلگەندە قايران قالاسىز! باسقا ەش جەردەن، ەش ەلدەن ولەڭدى تاپ وسىلاي جان-تانىمەن وقيتىن جانداردى كەزدەستىرمەۋىڭىز ابدەن مۇمكىن! وعان نەگىز دە جوق ەمس. تالاي عاسىردان ىشكە جينالعان، ۇرپاقتان ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلە جاتقان شەر-مۇڭىن كەيدە حالىق ءوستىپ اۋزىنداعى جىرىمەن بىرگە لاقىلداتىپ توككەندەي بولادى. ءبىر عاجابى، قاراپايىم ءاربىر ۇيعىر ازاماتى وندا وزدەرىنە ارناپ نە ايتىلعانىن ەسەيگەن جۇرتتىڭ اۋزىمەن نانىمدى، قونىمدى ەتىپ ايتادى. بۇلار قىسپاق ىشىندە وتىرسا دا ەتەك-جەڭىن جايماي، بويىن سەرگەك، ويىن ساق ۇستاعان حالىق. الگى ولەڭنىڭ ۇستىندە اتتانداپ اتوي سالىپ كەتپەگەنمەن، جىردىڭ رۋحىن جاندارىنا سەرىك ەتكەندىك، ءۇمىت كۇتكەن جۇرتتىڭ سابىرى بايقالادى. ۇيعىردىڭ وتىن وشىرمەي، باسىن ءبىر جەرگە جيىپ، ءوسىرىپ وتىرعان ونىڭ اناسىنداي قاستەرلى ادەبيەتى دەمەسكە بولا ما!

         ماقالامىزدىڭ كوزدەگەنى ۇيعىر ادەبيەتىن تانىتۋ بولماعاندىقتان جانە وقىعان ءبىرلى-ەكىلى ادەبيەتكە عانا سۇيەنگەندىكتەن تامىرى تەرەڭدە جاتقان ادەبيەت تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا مۇنىڭ ازدىق ەتەتىنىن بىلگەندىكتەن جوعارىدا ايتىلعان ەكى ولەڭمەن عانا شەكتەلە تۇرامىز. ونىڭ ۇستىنە ۇيعىر ادەبيەتى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر دارەجەسىندەگى ەڭبەكتەر بىزدە جوق. سوندا دا قازاق ادەبيەتشىلەرى مەن عالىمدارىنىڭ اراسىندا تەرەڭدەپ توقتالماسا دا، ول جونىندە كەزىندە ناقتى جانە تۇشىمدى پىكىر ايتقاندار بولدى. ۇيعىر ادەبيەتى تۋرالى بىزدە العاشقى بولىپ ويىن قاعازعا تۇسىرگەن ادام شوقان ءۋاليحانوۆ بولسا كەرەك. ءوزىنىڭ قاشقارعا جاساعان ايگىلى ساپارىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساياسي ومىرىمەن قوسا ادەبيەتىنە دە توقتالىپ، ءبىرشاما قۇندى دەرەكتەر قالدىرادى. «التى شاھار نەمەسە قاشقاريا تۋرالى» ەڭبەگىندە: «كىشى بۇحارانىڭ ادەبيەتى اۋدارماعا نەعۇرلىم باي بولعانىمەن، وزىندىك قولتۋما شىعارمالارعا سولعۇرلىم كەدەي... پوەزيانىڭ جالعىز ءتۇرى – ول حالىق ولەڭدەرى; ءتورت جولدى ولەڭ شۋماعىمەن قۇرىلعان بۇل ولەڭدەردىڭ سيۋجەتى ساياسي وقيعالار نەمەسە ماحاببات بولىپ كەلەدى; ولەڭدەردىڭ جالپى سارىنى قايعىلى، وتە مۇڭدى.» - دەيدى. ودان ارى مۋزىكا ونەرىنە دە اسا ساراڭ توقتاعان عالىم جەرگىلىكتى ەلدىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءدىنني ورتاسىنا كەلگەندە بارىنشا كوسىلىپ، جىڭىشكەلىكپەن زەرتتەگەن. بۇل ەندى ساياحاتشى مىندەتتەرىنىڭ ەڭ نەگىزگىسى بولعاندىقتان دەپ بىلەمىز. جالعىز-اق، عالىمنىڭ «ولەڭدەرىنىڭ سيۋجەتى ساياسي وقيعالار» دەۋى يمپەريا ەزگىسىندەگى حالىقتىڭ ۇلت-ازاتتىق سارىنداعى ولەڭ-جىرلارعا كوبىرەك دەن قويعانىن كورسەتەدى. بۇلار ءتۇرى مەن ءبىتىمى جاعىنان ۇقساماسا دا مازمۇنى جاعىنان بىزدەگى زارزامان جىراۋلارىنىڭ پوەزياسىمەن ۇندەس. بۇل ۇندەستىكتى جەرىنەن، ەركىنەن ايرىلعان حالىق مۇڭىنىڭ ۇقساستىعىنەن ىزدەگەن ءجون سياقتى. قازاق حالقى 18 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاپ رەسەيگە بودان بولسا، ۇيعىرلار 18-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قىتايعا باعىندى. ەكى يمپەرريانىڭ دا جەرگىلىكتى حالىققا جۇرگىزگەن اكىمشىلىك ساياساتتى نەگىزىنەن بىردەي بولدى دەۋگە بولادى. سول سياقتى بۇراتانا ەكى حالىقتىڭ  ادەبيەتىندەگى ەل زارى دا، حالىقتىڭ ىزا-كەگى دە سارىنداس ەدى. اتالعان پاتشالىق يمپەريالار حالىقتىڭ جەرىنە، مالىنا بيلىك جۇرگىزە العانىمەن بۇرىنعى ەركىن رۋحىن بىردەن بۇعاۋلاپ اكەتە المادى. ۇيعىر مەن قازاقتىڭ جىرشىسى دا، ءانشىسى دە «ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاقتى» مويىنداي قويعان جوق. ەكى ەل ادەبيەتىندەگى اۋىر دا بولسا مۇنداي «ەركىندىك» يمپەريالار قۇلاپ مەملەكەت باسىنا قىزىلدار كەلگەندە ول دا كەلمەسكە كەتتى. قازاق جەرىندە قىزىلدار قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن بيلىك باسىنا كەلسە، شىعىس تۇركىستان 1949 جىلى قىزىل قىتايدىڭ قولاستىنا وتەدى. قازاق پەن ۇيعىردىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتقان قىزىل يمپەريالاردىڭ دا جۇرگىزگەن ساياساتى تاعى دا بىردەي بولىپ شىقتى. ولار حالىقتىڭ جەرىن عانا ەمەس ساناسىن دا يەمدەنىپ، تىرپ ەتۋگە كەلتىرمەدى. «ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاقتىڭ» كەرەك ەكەنىن، «ءۇي سىرتىندا كىسى بارىن» حالىق سوندا بارىپ ءتۇسىندى. بايقاماسا باسى كەتەتىنىن بىلگەن ادەبيەتشىلەر ءوز زامانىن جىرلاي ءجۇرىپ، حالقىنىڭ باي مادەنيەتى مەن ەرلىك ءداستۇرىن تاريحي تاقىرىپتاردان ىزدەسە، ەندى بىرەۋلەرى، اسىرەسە ولەڭ جانىرىندا، تابيعاتتىڭ قاراما-قايشى مىنەزىن، ادامنىڭ جاستىق، كارىلىك داۋرەنىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن بەرۋ ارقىلى ەكىنشى ءبىر دۇنيەنى جاسىرىن مەڭزەپ، ۇعىندىرماققا ۇمتىلدى. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ولەڭدەردىڭ قىزىعارلىق تۇسى دا وسى عوي دەپ ويلايمىز.         

          بۇل ەكى ولەڭنىڭ دە جازىلۋ تاريحى بەرىدە. تەيپجان اليەۆتىڭ «تۇگىمەس ناقشاسى» 1956 جىلى جازىلعان. اۆتوردىڭ ءوزى (1930-1989) وسى زامانعى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قىتايعا جاقسى تانىمال. ولەڭدەرىندە ءوز ۇلتىن ۇلكەن ماحابباتپەن جىرلاي وتىرىپ، قىتاي كومپارتياسىن ماداقتايتىن ساياسي تاقىرىپتارعا دا سوقپاي كەتە الماعان. بۇل ءبىر تەيپجان ءاليۆتىڭ باسىنداعى جاعداي ەمەس، سول زامانعى بۇكىل ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ باسىنداعى جاعداي بولاتىن. ال، «تۇگىمەس ناقشانى» وقىعان سىرت ەلدىڭ ادامى ونى جاستىق تاقىرىبىندا جازىلعان تاماشا ليريكا دەپ قابىلدايتىنى داۋسىز. سولاي ەكەنى دە راس. سودان دا، ولەڭنىڭ ءوزى عانا ەمەس، جالپى تەيپجان جازعان شىعارمالار قىتاي باسپاسىنان شىقپاي كورگەن جوق. اۆتوردىڭ ءوزى قىتاي وكىمەتىنە جاققان، مەملەكەتتىك سىيلىقتان تارتىپ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ماراپاتتاردىڭ ەشبىرىنەن قۇر قالىپ كورمەگەن قالامگەر. بۇدان، اقىن ەل-جۇرتىن ويلاعان جوق، باس پايداسىن قۋىپ كەتتى دەۋگە بولمايدى. بودان ەلدەن شىققان اقىنداردىڭ باعى دا، سورى دا وسىندا. ءوز توپىراعىنىڭ تۇتقاسى رەتىندە تۋعان حالقىنىڭ اۋىر بەينەتىن كورە تۇرا پانا بولىپ ارشا تۇسە المادى. حالقىنىڭ مۇىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋعا تالانتقا كەرەك ەركىندىك بولمادى. نە جازسا دا جەلكەسىنەن شۇقشيىپ قىزىل يمپەريانىڭ سىعىر كوزى قاراۋىل قاراپ تۇردى. ءبىز ماقتانىشپەن ايتاتىن وي ەركىندىگى قىتايداعى ۇيعىر باۋىرلاردىڭ ءالى كورمەگەن، جەتپەگەن اسىل ارمانى.

          شىعىس تۇركىستان ادەبيەتىنە قىتاي وكىمەتىنىڭ جاساپ وتىرعان قىسپاعى ءدال كەزىندەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۇلتتار ادەبيەتىندەگى ەركىندىكتى باسىپ-ءجانشۋ ساياساتىنىڭ اينا-قاتەسىز كوشىرمەسى. قالاعان تاقىرىبىنا شىعارما جازۋعا، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ۇلت تاقىرىبىنا، تاۋەلسىزدىككە قاتىستى ويلارعا قالام تارتۋ بۇل ەلدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىڭدى ولىمگە ايداعانمەن بىردەي نارسە. شىعارماشىلىق ەركىندىككە تۇسە الماعان ۇلت جاناشىرلارى حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە قىزمەت ەتۋگە بەلەسەنە كىرىسەدى. نە جازسا دا ەلگە، جەرگە دەگەن ىستىق ماحاببات ەسىپ تۇردى. تەيپجان باستاعان العاباسار اقىندار ۇيعىر كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ دامۋىنا، جاڭا ءبىر باعىتتا قارقىن الۋىنا تالماي ەڭبەك ەتتى. ساياسات قانشا جەردەن قىل بۇراۋ سالىپ، سويلەتپەيمىن دەگەنمەن، ادەبيەتتىڭ دە ۇستاتپايتىن ءوز ايلاسى، ءتاسىلى بولادى. قارسىلىعىن اشىپ ايتپاسا دا، كوزقاراقتى وقىرمان ءوزى تاۋىپ وقيتىنداي قالىڭ ويدىڭ قاتپارىنا بايقاتپاي جاسىرا كەتىپ ءجۇردى. تەيپجاننىڭ «تۇگىمەس ناقشاسىندا» دا تەك ۇيعىر وقىرمانى عانا تاۋىپ وقيتىن سونداي «جاسىرىن» ويدىڭ بار ەكەنى راس. تەيپجان اليەۆتىڭ جەكە شىعارماشىلىعىندا عانا ەمەس، بۇكىل ۇيعىر ادەبيەتىندەگى ءليريزمنىڭ ەڭ تاماشا ۇلگىسىنە جاتاتىن وسى ولەڭدى ۇيعىردىڭ ءوز تىلىندە وقىپ كوكرەيىك.

تۇگىمەس ناحشا

ھەر ءاحشىمى ناحشا ىيتىمەن

شۇ كوچىنى ەگىپ كيتەلمەي.

بىر پەللىنى كۆوزلەپ ماڭىمەن،

اۋارە مەن تيحى يتەلمەي.

بۇگۇن ءاحشام وتكەنتىم يەنە

ناحشام بىلەن ديرىزە قيقىپ.

قيەردىدۇ ىشىك عىچىلداپ،

كايىپ كەتتى بىر بوۋاي چىقىپ:

-         ۋارقىرايسەن ھەر كۇنى شۇنداق،

ساراڭمۇ سەن وڭشالمايدىعان؟

يا ادەمگە ۇيقۇ بەرمەيسەن،

قانداق ناحشا بۇ تۇگىمەيدىعان؟

-         كايما، بوۋاي،

سەنمۇ بىر چاعدا

ياش ىدىڭعۇ ۇحلىمايدىعان.

سەنمۇ ءىيتىپ تۇگىتەلمىگەن،

شۇنداق ناحشا بۇ، تۇگىمەيدىعان!

          ءبىرلى-جارلى كەزەدەسەتىن سوزدەر دەمەسەڭىز، وسىنداعى ويدى، ادەمى ورىلگەن ءسوز ناقىشىن ادەبيەتكە جاقىن قازاق قينالماي تۇسىنەدى. ولەڭنىڭ ۇزىن ىرعاسى مىناۋ: ماحابباتقا ەلتىگەن جاس جىگىت كۇندەگىسىن تۇندە كوشە بويلاپ اۋەلەتە ءان شىرقايدى. ونىسىن جاقتىرماعان الدەبىر قارت ۇيىنەن شىعىپ، «ءانىڭدى قوي! ادامعا ۇيقى بەر!» دەپ ۇرسادى. سوندا جىگىت تۇرىپ: «رەنجىمە، اتا. سەن دە ءبىر كەزدە، جاس ەدىڭ عوي ۇيىقتامايتىن. سەن دە ايتىپ تاۋسا الماعان، سونداي ءان بۇل تاۋسىلمايتىن.»- دەپ، شالدىڭ دا كەزىندە جاس بولىپ، قازىرگى وزىندەي كۇيدى باسىنان كەشىرگەنىن، سوندىقتان بەكەر كەيىپ، سوكپە دەپ جاسقا ءتان نازىن ايتادى. بۇل، ارينە، ۇيعىردان باسقامىزدىڭ ولەڭدى وقىعاننان كەيىنگى تۇيەتىن ويمىز. ال، ولەڭنىڭ ءوز وقۋشىلارى بىزدەن گورى باسقاشا وي تۇيەدى. ولاردىڭ وي كوزىمەن قاراعاندا ولەڭگە ارقاۋ بولعان ءتۇيىن مىناداي: ەلىنىڭ تاعدىرىن ويلاعان جاس ومىرىنە تونەر قاتەرگە قاراماي وزىنەن قۋاتتى كۇشكە قارسى شابادى. ونىسىنا جانى اشىعان قارت: «توقتا. ءالىڭدى ءبىل. قىرشىن ولەسىڭ» دەيدى. سوندا جاس: «سەندەر دە جاس كەزدەرىڭدە ەل ءۇشىن ولىمگە قارسى جۇردىڭدەر. ءبىز دە قاراپ جاتپايمىز. بىزدەن كەيىنگىلەر دە وسىلاي ەتەدى» - دەيدى. تەيپجان وسى ولەڭىن جازاردا شىنىمەن وسىنداي ويدى سەزدىرمەك بولىپ قولىنا قالام الدى ما، جوق پا، ونى تەرگەپ-تەكسەرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىزدە ەمەس. ايتەۋىر، قالاي بولماسىن، ۇيعىر بۇل ولەڭدى وقىعاندا كوز الدىنا ماحاببات قۋعان جاستى ەمەس، كۇرەس قۋعان، ەلدىكتى قۋعان جاستى اكەلەتىنى ءسوزسىز.

            ابدرەيم وتكىردىڭ «ىزىندە» بۇنداي ەمەس، ايتار وي جۇمباقتالماي اشىق ايتىلادى.  ەلى  ءۇشىن، جەرى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن ازاماتتاردىڭ تاعدىرى ءسوز ەتىلەدى.

ءىز

ياش ىدۇق ءۇزۇن سەپەرگە ءاتلىنىپ ماڭعاندا بىز،

ەمدى اتقا مىنگۇدەك بوپ قالدى ەنە نەۋرىمىز.

ءاز ىدۇق مۇشكۇل سەپەرگە ءاتلىنىپ چىققاندا بىز،

ەمدى چوڭ كارۋان اتالدۇق، قالدۇرۇپ چۆللەردە ءىز.

قالدى ءىز چۆللەر ءارا، گاھى داۋانلاردا يەنە.

قالدى نى-نى ءارسلانلار دەشت – چۆلدە قەبرسىز.

قەبىرسىز قالدى ديمەڭ يۇلعۇن قىزارعان دالىدا،

گۇل-چيچەككە پۇركىنۇر تاڭنا باھاردا قەبىرىمىز.

قالدى ءىز، قالدى مەنزىل، قالدى ۇزاقتا ھەممەسى،

چىقسا بوران، كۆچسە قۇملار ھەم كۆمۇلمەس ءىزىمىز.

توحتىماس كارۋان يولىدىن گەرچە ءاتلار بەك ورۇق،

تاپقۇسى ھيچبولمىسا بۇ ءىزنى بىر كۇن نەۋرىمىز،

يا ەۋرىمىز…

          «ءىز» جەكە ولەڭ ەمەس. ابدرەيم وتكىردىڭ 1980 جىلدارى جازعان وسى اتتاس «ءىز» دەگەن رومانىنىڭ بەتاشارىنا جازىلعان ولەڭ. ابدرەيم وتكىردىڭ ءوزى (1923-1995) قازىرگى زامانعى ۇيعىر ادەبيەتىندەگى كورنەكتى اقىنداردىڭ ءبىرى. ولەڭنىڭ قۇر ءوز  باسىن الىپ قاراعاندا سۋىق تا سۇرعىلت جولعا شىققان بوزداقتاردى كورەسىز. ولاردىڭ الىسپاق بولىپ، جەڭىپ قايتپاق بولىپ بارا جاتقاندارى، ارينە، ۇيعىردىڭ ءوز ىشىندەگى كۇشتەر ەمەس، ودان دا قاۋىپتى سىرتقى ءبىر كۇش ەكەنى ءشۇباسىز. ال، روماندى وقىپ شىقساڭىز ولاردىڭ قارسى كۇرەسكەندەرى قىزىل قىتاي ەمەس، ءوز ىشىندەگى ۇستەم تاپتار مەن قىزىلدار كەلمەي تۇرعانداعى اقتار بولىپ شىعادى. جانە سول بوزداقتاردىڭ ورىندالماي كەتكەن ارماندارى قىزىل قىتاي شىنجاڭدى ازات ەتۋىمەن ورىندالدى، ولسە دە ارماندارى جوق دەگەن ويدى العا سالا ايتادى. قىتاي بيلىگى قالاي ويلسا ولاي ويلاسىن، ايتەۋىر، ۇيعىر حالقىنىڭ كۇرەسكەر بولعانىن، تالاي اسىل ەرەلەر تۋعانىن، ونداي ەرلەردىڭ قازىر دە، كەيىن دە تۋاتىنىن، ولاردىڭ ىستەپ كەتكەن ىستەرىن حالىقتىڭ ۇمىتپايتىنىن وسى ولەڭىمەن ەل جادىنا قۇيىپ كەتتى.

            ۇيعىرلاردىڭ اۋزىندا وسى ەكى ولەڭنىڭ ءجيى ايتىلاتىن سەبەبى، بىزدىڭشە، تەيپجاننىڭ «تۇگىمەس ناحشاسىندا» ۇيعىر حالقىنىڭ بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسى اكەدەن بالاعا ميراس بولىپ قالا بەرەتىنى، ابدرەيم وتكىردىڭ «ىزىندە» سول جولدا وپات بولعانداردىڭ ەل جادىنان ەشقاشان ويشپەيتىنى جىرلانا كەلە، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندە جاتقان ارمان-تىلەگىن قايتا تاۋىپ، ءسونىپ بارا جاتقان ءۇمىتىن قايتا جاعا العان كوركەمدىك شىندىعىندا جاتسا كەرەك.

ناعىز قاپشىقبايۇلى

Abai.kz