بۇرىن نەنى اۋدارىپ، نەنى قويۋ كەرەكتىگىن ماسكەۋ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بەلگىلەپ بەرىپ، ءجون-جوسىق كورسەتەتىن. 1980 جىلداردىڭ اياعىندا قازاق اۋدارماسى قارا قۇردىمعا ءتۇستى.

بۇل ارادا قارا قۇردىمعا ءتۇستى دەپ وتىرعانىمىز: نارىق جاعدايىنا بەيىمدەلە المادى. كسرو كەزىندە ءبىرشامادا بولسا دا اۋدارماشىلار توبى مەن سالالىق رەداكتورلار القاسى قالىپتاسىپ ۇلگەردى. كسرو مەكتەپ وقۋلىقتارى انا تىلىمىزگە مولدىرەتە اۋدارىلىپ، تۋرا ءبىر قازاق تىلىندە جازىلعانداي سەزىلەتىن. بۇل – اتا جانە اعا بۋىن اۋدارماشىلارىنىڭ زور ەڭبەگى. ول كەزدەگى ءتۇرلى سالاداعى اۋدارمالار بۇگىنگىدەي جۇرتتىڭ زىقىسىن شىعارماي، ءبىر دەمدە جەڭىل وقىلاتىن. ول كۇندەر – بۇگىن ەرتەگى. قازىرگى جاستارعا ايتساڭ سەنبەيدى.

بىراق جاڭا ەكونوميكالىق جاعداي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كاسىبي-تەحنيكالىق اۋدارماعا بەيىمدەلمەگەنىن تانىتتى. بۇل ارادا تانىتتى دەپ وتىرعانىمىز – وزبەكستان لاتىن جازۋىنا كوشسە دە، اۋدارما سالاسىندا ورىستىق تىلدىك-تەرمينولوگيادان قۇتىلا الماي وتىر. بۇرىنىڭ اقىرى وزبەكتەرگە قابىلدانعان ءالىپبيىن ءۇش رەت وزگەرتۋگە ماجبۇرلەدى. قازاقتاردا لاتىنعا كوشەمىز دەگەنىمەن ءۇش نۇسقاسى دا قابىلدانباي ءارى-ءسارى كۇي كەشۋدە. قىرعىزدار اقىلدىلىق تانىتىپ، قازاق پەن وزبەكتىڭ قاتەلىگىنەن ساباق الا ءبىلىپ، بيۋدجەت اقشاسىن تەككە شاشقان جوق. سونىمەن ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءۇش مەملەكەتتە كسرو كەزىندە ءبىرشاما قالىپتاسىپ قالعان اۋدارماشىلار توبى مەن سالالىق رەداكتورلار القاسى مەملەكەت تاراپىنان نارىقتىق جاعدايعا وراي قامقورلىققا الىنباي قالدى.

جاڭا وقۋلىقتار مەن كاسىبي تەرميندەردى كىم كورىنگەن اۋدارىپ، بۇل سالا جەمقورلار مەن الاياقتاردىڭ ورداسىنا اينالدى. وزبەك، قازاق جانە قىرعىزدىڭ ءتۇرلى سالاداعى اۋدارماشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ورتاق ءتىل زاڭدىلىعىنا بەيىمدەپ ورتاقتاسا قابىلداۋ ەشبىر مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان نازارعا ونشا الىنباي وتىر. ونشا الىنباي وتىر دەگەندەگى ايتپاعىمىز بارشا مادەني-رۋحاني باسقوسۋلار اۋدارماشىلار توبى مەن سالالىق رەداكتورلار القاسى قوسىنىنا قاتىسى جوقتارسىز ءوتىپ جاتىر. ەشكىمدە العاشقى ەكى زور كۇشتى ۇنەمى نازاردان تىس قالدىرۋدا. رەسەي وسى السىزدىگىمىزدى ساتىمەن پايدالانا ءبىلدى. ءبىز ءسوز ەتكەن ءۇش مەملەكەت تە الەم تىلدەرىنەن اۋدارىلعان جاڭا تۋىندىلاردى تەك ورىس تىلىندە وقىپ تانىسۋ داستۇرىنەن ءالى كۇنگە ايىرىلماي كەلەدى. نەگە بۇلاي؟ نەگە باسقاشا ەمەس؟ دەگەن زاڭدى ساۋال كوزى اشىق جۇرتتى ءالى مازالاپ كەلەدى.
جاڭا پوستكەڭەستىك تاريحتان بىلەتىنىمىز ەلتسين بيلىككە جاڭا، جاڭاشىل، وزىق جاعىندا بولعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ توتەنشە قولداۋىنىڭ ارقاسىندا كەلدى. ال ەلتسين مۇنى 90-شى جىلداردىڭ باسىندا جۇزەگە اسىردى. بۇل قارىم-قاتىناس ساقتالدى، جانە ول ونى قولدادى، ول وعان شىنىمەن عاشىق بولدى. بۇل كرەمل پۋلىنىڭ ىشىندە ىرگەسى سوگىلمەگەن داستۇرگە اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا اقشاسى بار ورىس باسپاسى تەك رف عانا ەمەس، كىتابي كەڭىستىگى بوس قالعان قازاقستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ جانە قىرعىزستاننىڭ كىتاپ نارىعىن وڭاي جاۋلاپ الا الدى. پۋتين بۇل باعىتتا زور جۇمىس ىستەپ، «ورىس الەمى» يمپەريالىق يدەياسى ارقىلى ساتىمەن پايدالانىپ كەلەدى. ورىستىڭ اۋدارما تەلەارنالارى ورتالىق ازيانىڭ مەدياكەڭىستىگىن ەش قارسىلىقسىز جاۋلاپ الا الدى.

وسى مەدياكەڭىستىكتى بەيبىت، ىڭ-شىڭسىز جاۋلاپ الۋعا قارسى قارسىلىقتى ءۇش ەلدىڭ دە زيالى قاۋىمى كورسەتىپ وتىرعان جوق. ولار ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەستىك «مەملەكەت ءبارىن جاسايدى» دەگەن مەنتاليتەتتەن ارىلماي وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. ىسپەن كورسەتىپ، نارىققا شىعىپ، ودان كەيىن مەملەكەت قولداۋىنا يە بولۋ دەگەن تۇسىنىك امال نە زيالارىمىزدىڭ ويىنا ەش كىرىپ تە، شىقپايدى. ءۇش ەلدە دە انا تىلىندە ءبىلىم العان اعىلشىن ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەن جاستار تاراپىنان «فانداب قوزعالىسى» ومىرگە كەلسە دە، اتا جانە اعا بۋىن ولاردىڭ ءتول اۋدارما سالاسىنداعى جاڭا، جاڭاشىل، وزىق يدەيالارىن قولداۋدىڭ ورنىنا توسقاۋىل بولۋمەن كەلەدى. قازىر ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءۇش ەلدەگى بارشا ۇلتتىق تەلەارنالارداعى باعدارلامالاردى شوۋبيزنەس جۇلدىزدارى جۇرگىزىپ كەلەدى. ەكى-ءۇش ءتىل بىلەتىن مامان جاس جۋرناليستەر جۇمىس تابا الماي وزگە سالادا ناپاقا تاۋىپ جۇرگەنى ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايدى. شوۋبيزنەس جۇلدىزدارى قانشا جەردەن ەلگە تانىمال بولعانىمەن تەلەحابار سالاسىنىڭ مامانى ەمەس. تەك ءوز بەدەلىمەن اۋديتوريا جينايدى. ال، ءبىلىم جانە بىلىكتىلىگىمەن ءبارىن جاڭادان باستاپ، بىرتە-بىرتە اۋديتوريا جينايتىن اۋدارماشى كاسىبي جۋرناليستەر جانباي جاتىپ سونۋدە.

بۇل – ءۇش ەلگە ءتان ورتاق تراگەديا. الەم جۇرتتى قىزىعا تاماشالايتىن ۇلتتىق ءدىنىمىز بەن داستۇرىمىزگە قايشى كەلمەيتىن باتىستىق باعدارلامالاردى اراب ەلدەرى سياقتى ءومىر تاجىريبەمىزگە ەنگىزسەك كوپ نارسە ۇتامىز. ءبىر ايقىن نارسە مەملەكەتكە الاقان جاياتىن كەڭەستىك داستۇردەن ارىلۋعا ءتيىسپىز. ءۇش ەلدە دە انا تىلىمىزدە شىعاتىن كىتاپتار باعاسى شارىقتاپ تۇر. تارالىمى سىن كوتەرمەيدى. دامىعان ازيا ەلدەرى وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا جانە قحر ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ دامۋىن زەرتتەۋ ءىسى مەن مەكتەپ باعدارلامالارىن وسى تىلدەردەن تىكەلەي اۋدارۋ جۇمىستارى كەڭ كولەمدى جولعا قويىلماي وتىرعانىن ءسوز ەتپەگەندە، وزبەكتەر وزدەرىندە بۇرىننان بار – اراب جانە پارسى تىلدەرىنەن اۋدارما جاسايتىنداردان، قازاقتار مەن قىرعىزدار – قىتاي تىلىنەن ءتارجىمالايتىن كاسىبي ماماندارىنان ايىرىلا باستادى.
بۇعان ۇكىمەت ەمەس، ۇلتتىق كىتابىن نارىققا بەيىمدەي الماعان زيالى قاۋىم كىنالى. الىسقا بارماي قازاقستانداعى 7 مىڭ مەكتەپتىڭ ۇستازدارىنا ارنالعان وقۋلىقتار نارىقتا قالاي تارالىپ جۇرگەنىنە عانا توقتالالىق. ولارعا وقۋلىقتار تەك مەملەكەت قولداۋىمەن شىققان جانە اۋدارماسى كوڭىل كونشىتپەيتىن تەندەر ارقىلى عانا ۇسىنىلادى. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى الەم مەكتەپتەرىندە قالاي وقىتىلىپ جۇرگەنىن پەداگوگ عالىمدار ءوز سالاسىندا قاناشا جەردەن ءبىلىمدى بولسا دا بىلە المايدى. تەك ارالارىندا انا تىلىمىزگە اۋدارما جاساۋعا بەيىمى بارلارى عانا ۇلتىنا ۇسىنا الادى. بۇل اراداعى ءبىر كەدەرگى تەرمين جاساۋ مەن ەنگىزۋدى تىلشىلەردىڭ مونوپولياعا اينالدىرىپ جىبەرگەنى كوپ قولبايلاۋ بولادى. ولار اۋدارماشى ەنگىزگەن نەمەسە ەنگىزبەكشى بولعان ءار تەرمينگە ورىستار زىمياندىقپەن ەنگىزگەن «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن كونتسەپتسيا بويىنشا قاراپ، بۇكىل كىتاپتى قايتا رەداكتسيالايدى. وسىدان كەيىن وزگە تىلدەن تىكەلەي اۋدارما جاساماقشى بولعانداردىڭ مەسەلى قايتىپ، ەندى قايتىپ، تىلشىلەر مونوپولياعا اينالدىرىپ جىبەرگەن سالاعا اتتاپ باسپايدى. سونىمەن ىزگى باستاماشىلىقپەن تومەننەن باستالعان، ازاماتتىق پوزيتسيامەن، اۆتورلىق كرەدومەن ارۋاقتانعان دۇنيە جانباي جاتىپ سونەدى.

قازاقتا «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەگەن تاماشا ناقىل بار. اۋدارماداعى شىمشىقتى تىلشىلەر ءوز ىڭعايىنا كونەتىن ورىستار زىمياندىقپەن ەنگىزگەن «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن كونتسەپتسياسىنا قارسى شىقپايتىن جاندارعا عانا اۋدارتىپ، ءوز بەتىمەن اۋدارما جاساپ، ۇلتتىق وركەنيەتكە ۇلەسىن قوسپاقشى بولعانداردىڭ جولىن كەسۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ الدى. اۋدارماشىلار اراسىندا «ورىسقۇلدىق ءتارجىمانى» جاقتاۋشىلىق دەگەن جارگون پايدا بولدى. جانە كاسىبي اۋدارماشىلار ار الدىنداعى كۇنادان قاشىپ، ۇلتىنا تەرميندىك ساتقىندىق جاساماۋ ءۇشىن الەمجەلىلەردە ىشكى قۇسالارىن جاريا ەتەتىن ەرەتيك سەكتاعا اينالىپ شىعا كەلدى.

سونىمەن، ەرەتيك سەكتا دا ءوز ىشىنەن «ءۇش جۇزگە» ءبولىنىپ، ءبىر-ءبىرىن جۇلىپ جەۋدى قازاق اراسىندا باستاۋعا كوشتى. ەندى وسى اۋدارما سالاسىنداعى «ءۇش جۇزگە» ءبىرشاما توقتالا كەتەيىك: ءبىرىنشى ءجۇز – «كونسەرۆاتور» اۋدارماشىلار تايپاسى، ەكىنشى ءجۇز – «راديكال» اۋدارماشىلار قوسىنى جانە سوڭعىسى – «ليبەرال» اۋدارماشىلار جۇرتشىلىعى. العاشقىلارى نەمەسە اقساقالدار قازاق ءتىلى باي بارلىق تەرميندى قازاقشالايمىز. نە بولماسا، تۇرىك اعايىنداردان ءسوز الامىز. قازاق ءتىلى وزگە تىلمەن ەش بىلعانباۋى كەرەك دەگەن ۇرانمەن جالاۋلاتىپ، الاۋلاتىپ ءجۇر. ءتىلىمىزدىڭ ەرىندىك تۇركى سينگورمونيزمىنەن تەرمين سالاسىندا ايىرىپ قالعاندارى ەش ويلارىندا جوق.

راديكالدار «ورىسقۇلدىقتىڭ كورىن قازۋشىلار» قازاق تەرمين قابىلداۋ تاريحىن شارتتى تۇردە 1990 جىلعا دەيىن جانە 1990 جىلدان كەيىن دەپ ەكىگە ءبولىپ، بارشا ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى اعىلشىن، قىتاي ت.ب. تىلدەردەگى بالاماسىمەن تىلىمىزگە ىڭعايلاپ ەنگىزۋدى ۇسىنىپ كەلەدى. ەڭ سوڭعى توپ وسى ەكەۋىنىڭ جاقسى جاقتارىن انا تىلىمىزدە تەرمين قابىلداعان كەزدە پايدالانۋ ءجون دەپ ساناپ، اراعايىندىق تانىتۋدا.

وسى ءۇش توپقا جاتۋ قازاق اۋدارماسىنا ءدۇمپۋ بەرىپ، بولاشاعىنىڭ جارقىن ەكەنىن تانىتا ءتۇستى. قازىر مەملەكەتكە يەك ارتپاي، كۇرەسىپ جۇرگەندەر شىعىس، باتىس جانە ورىس تىلىنەن اۋداراتىندار دەپ ۇشكە بولىنەدى. تىلشىلەر مونوپولوياسى ءوز تاراپىنان تەك «كونسەرۆاتور» اۋدارماشىلار تايپاسىنا بەيىل ءبىلدىرىپ، قالعاندارىن وزەكتەن تەبەۋدە.

قازىر ەلىمىزدە مەكتەپتە ۇيعىر، وزبەك تىلىندە ءبىلىم العانداردى وسى تىلدەن قازاقشاعا اۋدارما جاسايتىن ماماندار قىلىپ قايىرا دايىنداۋدى قولعا الاتىن كەز كەلدى. جاڭا تەلەكومپانيا قۇرىلىپ، اراب، وزبەك، ۇيعىر، قىتاي، كارىس تەلەونىمدەرىن ۇسىناتىن تەلەارنالار جەلىسىن قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى. بۇدان بولەك «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىعان جاستاردى باتىس تىلدەرىندەگى تەلەونىمدەردى تەلەرانالار ارقىلى ۇسىناتىن كەڭ اۋقىمدى جوبا كەرەك. قازاق اۋدارماسى تەك ورىستان عانا اۋدارىپ، قالعاندارىنان ءتارجىما جاساۋعا شەكتەۋ قويۋشىلىق ەش وپا اپەرمەيدى.

ەڭ باستىسى «مەملەكەت ءبارىن جاسايدى» دەگەن ماسىلدىق سانادان ارىلۋعا ءتيىسپىز. الاش ارىستاردى «قازاق» گازەتىن پاتشا ۇكىمەتىنە جالتاقتاماي، ءوز قارجىلارىن سالىپ، نارىقتا ءوزىن اقتاعان باسىلىمعا اينالدىردى ەمەس پە؟ بىزدە ءبىر-ءبىرىمىزدى كەكەتىپ-مۇقاتقاندى قويىپ، ەندىگى جەردە اۋدارماشلىق بەسىگىمىزدى تۇزەپ دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن ۇيرەنە بىلەيىك!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz