وتكەن بەيسەنبى كۇنى (05.12.2013) م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادە­بيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەك­تورى ءۋاليحان قاليجان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن «عىلىمي قازىنا» باعدارلاماسى اياسىندا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى جارىققا شىعارعان «كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر» سەرياسىنىڭ 12-23 تومدارىنىڭ جانە «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسى بويىنشا «اباي» مەن «جامبىل» كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىن الماتىدان بورانداتىپ كەلىپ، ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا وتكىزدى. بۇل ينستيتۋت بىلتىر دا «كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر» سەرياسىنىڭ 11 تومىن قالىڭ قاۋىمعا تانىستىرعان ەكەن.

باسقوسۋدا بەلگىلى عالىمدار مەن جازۋشىلار سەرىك قيراباەۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ، مىرزاتاي جول­داسبەكوۆ، سۇلتان ورازالين، ءادىل احمەتوۆ، عاريفوللا ەسىم، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، تۇرسىن جۇرت­باي، شاكىر ىبىراەۆ، الى­بەك اسقار مەن كومپوزيتور بال­نۇر قىدىربەكقىزى بولدى.

وتكەن بەيسەنبى كۇنى (05.12.2013) م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادە­بيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەك­تورى ءۋاليحان قاليجان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن «عىلىمي قازىنا» باعدارلاماسى اياسىندا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى جارىققا شىعارعان «كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر» سەرياسىنىڭ 12-23 تومدارىنىڭ جانە «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسى بويىنشا «اباي» مەن «جامبىل» كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىن الماتىدان بورانداتىپ كەلىپ، ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا وتكىزدى. بۇل ينستيتۋت بىلتىر دا «كلاسسيكالىق زەرتتەۋلەر» سەرياسىنىڭ 11 تومىن قالىڭ قاۋىمعا تانىستىرعان ەكەن.

باسقوسۋدا بەلگىلى عالىمدار مەن جازۋشىلار سەرىك قيراباەۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ، مىرزاتاي جول­داسبەكوۆ، سۇلتان ورازالين، ءادىل احمەتوۆ، عاريفوللا ەسىم، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، تۇرسىن جۇرت­باي، شاكىر ىبىراەۆ، الى­بەك اسقار مەن كومپوزيتور بال­نۇر قىدىربەكقىزى بولدى.

اتالعان تۇساۋكەسەردە «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازە­تى» اق پرەزيدەنتى، فيلولو­گيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى س.ابدراحمانوۆ: ... «قادىرىنە جەتە بىلسەك، «بابالار ءسوزىنىڭ» 100 تومدىعىنىڭ شىعۋى – الەمدىك ءمانى بار وقيعا، ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە ماقتانىش ەتەر جايىمىز. ءبىز ول وقيعاعا وسى باستان تىڭعىلىقتى دايىندالۋىمىز كەرەك. ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا الەمدىك كىتاپ جارمەڭكەسىندە كەڭىنەن جاريا ەتۋ، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، يسپان، اراب، ورىس سياقتى الەمدىك تىلدەردەگى باسىلىمدارعا عىلىمي ماقالالار دايىنداۋ قاجەت» (http://www.egemen.kz/kz/rukhaniyat/30139-zerdeli-zertteuler) - دەدى. دۇرىس قوي! ساۋىتبەكتىڭ وسىنداي «تاۋىپ كەتەتىنى» بار. بىراق، «100 تومدىقتىڭ شىعۋى – الەمدىك ءمانى بار وقيعا» بولۋىن قايتەيىن، ەرتەڭ كوكەمىز ونى وقيتىن قازاق بالاسىن تاپپاي قينالىپ قالماس پا ەكەن!» دەگەن ءبىر سۋىق وي مەنىڭ جۇرەگىمدى قانجارداي تۇيرەپ، ءون بويىمدى ايازداي قارىدى. ويتكەنى، وسىنىڭ الدىندا عانا ءسوز الىپ، مىنبەگە شىققان مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ءومىر بويى جيعان التىن قازىناسى – كىتاپتارىن بۋىپ - ءتۇيىپ، «نازارباەۆ ورتالىعىنا» وتكىزگەنىن ايتتى. نەگە؟ وقيتىن بالاسى جوق! مىرزەكەڭ ۇرپاقسىز ەمەس، ارينە. قۇدايعا شۇكىر، ۇزاتقان قىزدارى بار، ولاردان تۋعان التىنداي جيەندەرى دە، جيەنشارلارى دا جەتەدى. تاعى تاۋەلسىزدىكتىڭ الدى - ارتىندا، مۇندا عانا تۋعان بالاپاندار. بىراق، ءبارى تۋعان حالقىنىڭ انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان!!! ەرتەڭ سول شۇلدىرلەكتەر اتاسىنىڭ جازعاندارىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى. ودان گورى، مىرزاكەڭنەن قالاتىن قالاداعى ۇيلەر مەن اۋىلداعى جەرلەر الدەقايدا ىستىق كورىنۋى مۇمكىن كوزىنە! اناۋ - مىناۋ ەمەس، قازاق بيلىگىنىڭ  باس يديولوكتارىنىڭ ماڭداي الدىندا تۇراتىن، اتاقتى بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ ءتول شاكىرتى، قىزىل ۇكىمەتتىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان قيىن تۇستا (1969 جىلى) «كونە تۇركى ادەبيەت نۇسقالارى جانە ولاردىڭ قازاق ادەبيەتىنە قاتىسى» دەگەن تاقىرىپتا باعا جەتپەس ەڭبەك قورعاعان كەمەڭگەر مىرزاتايدىڭ ۇرپاعى وسىلاي بولىپ تۇر! بۇل ءبىر مىرزاتايدىڭ عانا ەمەس، ءبىراز مىرزاتايلاردىڭ باسىندا بار، قازاق قوعامىن ابدەن جايلاعان تراگەديا! بۇل - مىرزەكەڭدى قىجىرتقانىم ەمەس، شىندىق سولاي!

مۇنى از دەسەڭىز، ەر ساۋكەڭ الداعى 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» تۋرالى «...اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، يسپان، اراب، ورىس سياقتى الەمدىك تىلدەردەگى باسىلىمدارعا عىلىمي ماقالالار دايىنداۋ قاجەت» - دەپ سوقتىرتىپ وتىرعاندا، باقانداي بەس ميلليون قازاقتىڭ شەتتە قالىپ بارا جاتقانىن; قازاق كوشى توقىراۋدىڭ ەڭ تومەنگى شەگىنە جەتكەنىن; ونداعى قازاق بالالارىنىڭ انا ءتىلى مەن دىلىنەن اجىراپ، سول ءوزىنىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ارمانداپ وتىرعان ماناعى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، يسپان، اراب، ورىس، قىتاي (قىتايدى مەن قوستىم) بولىپ ازۋ ۇستىندە ەكەنىن; جاقىندا عانا كوشى - قونعا قاتىستى زاڭ جوباسىنىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن قازاقتارعا ءتورت جىلدان كەيىن بەرىلەتىن بولىپ وزگەرتىلىپ، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ ماقۇلداۋىنان ءوتىپ، ەلباسىنىڭ الدىنا بارعانىن; الىستاعى اعايىننىڭ ىشكەنى – ءىرىڭ، جەگەنى – جەلىم بولىپ قان جۇتىپ وتىرعانىن; اقوردادان وعان اراشا سۇراپ، بۇكىل الاش جۇرتىنىڭ قارسىلىق تانىتىپ جاتقانىن...، شىركىن - اي، ەسىنە ءبىر الدى ما ەكەن دەشى!؟ جوق، العان جوق! بار ەسىل-دەرتى «بابالار ءسوزىنىڭ» 100 تومىن ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا الەم نازارىنا ۇسىنۋ. شانستى قولدان بەرمەي، حالقارالىق دەڭگەيدە پيار جاساۋ... ءويدويت دەگەن! الەمگە تانىلامىز دەپ الاشاقپىن بولعالى جيىرما جىلدان اسقان جوق پا ءوزى وسى ساۋكەڭدەرگە!؟ ول نە دەگەن تانىلىپ بولمايتىن ءتۇبى تۇسكەن «الەم» ەدى تەگى؟!

ءدال وسى جەرگە كەلگەندە مەن ءۋاليحان قاليجان اعاما قارادىم. ونىڭ قۇيتتاي دەنەسى كوزىمە اسقاقتاعان الاتاۋ بولىپ كورىندى بىردەن...

الدىمدا وتىرعان بالنۇر قىدىربەكقىزىنا جەلكەسىنەن ءۇڭىلدىم. ونىڭ اكەسى مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلى جارىقتىقتىڭ تاكاپپار تۇلعاسى ءتاڭىرتاۋ بولىپ، ءتىپتى دە بيىكتەپ بارا جاتتى...

نەگە؟!

ءۋاليحان قاليجان مىرزانىڭ ماجىلىستە ۇزاق جىل دەپۋتات بولعان كەزىندە شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى دۇركىن - دۇركىن دۇرىلدەتىپ ماسەلە كوتەرىپ، ازاماتتىق بورىشىن ادال اتقارعانىنى ءوز الدىنا، سوناۋ جىلى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىن كارجوۆا باسقارىپ تۇرعاندا، قازاق كوشىنىڭ باسىنان باعى تايىپ، باسقارما دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراعانى، ءدال بۇگىنگى كۇندەگىدەي كۇيگە تۇسكەنى بار. سوعان وراي، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە  «كوش كەرۋەنى كەرى بۇرىلىپ كەتپەسە ەكەن!» دەگەن اتاقتى ماقالا باسىلىپ، سونىڭ ارقاسىندا قازاق كوشىنىڭ تامىرىنا قايتا قان جۇگىرىپ، ماناعى باسقارما بىردەن اگەنتتىك دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، ەلباسىنىڭ وزىنە تىكە قاراعان ەدى - اۋ! سونداعى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» باس رەداقتورى كىم دەيسىز عوي؟ وسى ۋاليحان قاليجان اعامىز! مىنە، تاعى اپىرىپ - جاپىرىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر.

جەردى ساتۋ ماسەلەسى العاش كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، قىزۋ تالقىلاۋعا تۇسكەن كەزدە وسى بالنۇردىڭ اكەسى بالعابەك قىدىربەكۇلى اعامىز  «جەر ساتىلمايدى» دەپ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە كەسىمدى ءسوز ايتىپ، كولەمدى ماقالا جازعانىن، سول ارقىلى قازاق جەرىنىڭ حانتالاپايعا تۇسۋىنە ون جىل توسقاۋىل قويعانىن الاش جۇرتى اڭىز عىپ ايتادى بۇگىندە.

ءبىز شەتتەن كەلگەن قازاقتار بىرەۋ جاساعان جاقسىلىقتى ولگەنشە ۇمىتپايتىن حالىقپىز.  سونداي-اق الدەكىمدەردىڭ ۇلتقا ىستەگەن قياناتىن ودان ون ەسە، ءجۇز ەسە ەسىمىزدە ساقتايمىز!

وسى ەرلىكتەرى ءۇشىن قىدىربەك اعانىڭ ارۋاعىنا دۇعا وقىپ، ۋاكەڭدى قاشاندا قادىر تۇتىپ، سىرتىنان تىلەۋىن تىلەپ جۇرەمىز.

مىنە، تۇلعا، ازامات دەگەن! سول وڭ ناتيجە بەرگەن كۇرەستەردىڭ ءبارى باسقا ءبىر الەمدە ەمەس، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ باسقارىپ وتىرعان وسى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە جۇرگەن. الدىمەن سول قوس اعا قۇساپ قولىڭدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ۇلتىڭنىڭ ۇپايىن تۇگەندە. سوسىن ۇزەڭگى باۋىڭ ۇزىلگەنشە شىرەن. قالاي جاراسار ەكەن...

ال، ءسىز باس باسىلىمنىڭ قازىرگى سىيقىن كورىڭىزشى!

ءدال «تۇيە پىشىلگەن جەرىنە جولمايدىنىڭ» كەيپىندە. ء«وز ەلىنە ءوزى قوناق بولعىسى كەلەتىن ورالمان اعايىنداردىڭ ويلاعانى نە؟» اتتى قانقۇيلى ماقالا باسىپ، قارا ورمان حالىقتىڭ قارعىس - سىلەسىنە قالعاننان كەيىن، وسىندا ورالعان اعايىندار تۋرالى تام-تۇمداپ بىردەمە ايتقانسىعانىمەن، قازىر تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان كوشى - قون زاڭى تاقىرىبىن تالقىلاپ، ول زاڭ قابىلدانىپ كەتسە، قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرى نە بولاتىنى تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» ءشوپ باسىن سىندىرعان ەمەس. ودان گورى، سوناۋ ءبىر جىلدارى قازاقستاننان تاريحي وتاندارىنا كوشىپ كەتكەن،  بارعان جەرىنە سىيماي، ءوز ۇلتتىق مەملەكەتىن جامانداپ قايتا ورالعان قايداعى ءبىر ساتقىن، قۋاياقتاردى قۋانا قارسى الىپ، دارىپتەۋمەن كەلەدى. شەتتەگى قازاقتاردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن وتكىزگەن كولەمدى مادەني شارالارىن قاۋىمداستىق دەگەن قارا باسقان ۇيىمنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرۋدە (http://old.abai.kz/node/40115)...

جاقىننان بەرى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جاريالىلىقتى باسا دارىپتەپ جاتىر. ۇكىمەتتەگى كەلەڭسىزدىكتى    سىنادى. ارىز - شاعىمدى ماعان تولىق جەتكىزبەدىڭدەر دەپ، ءوز  اكىمشىلىگىن دە جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. «ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن – تاياق!» سودان بەرى ءار دارەجەدەگى بيلىك تىزگىنىن ۇستاعاندار ۇيقىسىنان ويانىپ، قىزمەتتە جاڭا سەرپىن، بەتبۇرىس بولدى. سەرپىلمەي قالعىپ جۇرگەن «ەگەمەن قازاقستان» مەن قاۋىمداستىق قانا. جوعارىدا ايتتىق، قازاق كوشىنە قاتىستى زاڭ جوباسى ەلباسىنىڭ الدىندا جاتىر دەپ. وسى بەتى قول قويىلىپ كەتسە، ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن، شەتتەگى بەس ميلليون قانداسىمىزدان ايىرىلدىق دەي بەر! ونىڭ ۇستىنە، 1990 جىلى 16,2 ملن بولعان قازاقستاندىقتار 2013 جىلى 16,9 ملن-عا  ارەڭ جەتتى. 20 جىلداعى ءوسىم 3,8 پايىز عانا (http://old.abai.kz/node/40861). سىرتتان كەلىپ قۇيىلىپ تۇرعان ۇلكەن ارنا توقتاسا، «الەم» بىلاي قالىپ، اكەمىزدى تانىپ جۇرمەلىك... كەزىندە وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردى ۇلت كوشباسشىسىنا جاۋاپتى ادامدار ۋاعىندا جەتكىزبەگەنى، دۇرىستاپ تۇسىندىرمەگەنى سەبەپتى، جاڭاوزەندە وق اتىلىپ، وپىق جەگەنبىز. ەلباسىنىڭ الدىنا ىركىلمەي باراتىن ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى بۇگىنگى تاڭدا شەتتەگى قازاقتىڭ وسىناۋ قيىن تاعدىرىنا بەيجاي قاراۋعا ءتىپتى دە ءتيىستى ەمەس. قۇداي-اۋ، اتا گازەت دەگەن ۇلت تاعدىرى تىعىرىققا تىرەلگەن مىناداي الماعايىپ تۇستا ايبار شەگىپ، اقىرىپ تۇرۋى كەرەك قوي. نۇرەكەڭ قازىر ماقتاۋعا ءزارۋ بوپ جۇرگەن جوق. تويعان ابدەن. وزەكجاردى ماقالالاردى قورىقپاي باسۋ كەرەك «ەگەمەن قازاقستان». ەشكىمنىڭ بالاسى ءتۇسىپ قالمايدى. باسۋعا باتپاسا، ساۋىتبەك سول ۇسىنىس - تالاپتاردى جيناپ - تەرىپ، دەر كەزىندە  اقورداعا ءوز قولىمەن تاپسىرۋعا مىندەتتى. قايتالاپ ايتۋعا تاعى تۋرا كەلەدى، بۇل جەردە 100 تومدىق دەگەنىڭ نە ءتايىرى (ساۋىتبەك مىرزاعا ايتام), قىل ۇستىندە قىلپىلداپ بەس ميلليون قازاقتىڭ تاعدىرى تۇر! بىلە - بىلسەڭىز، ناعىز «الەمدىك ءمانى بار وقيعا، ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە ماقتانىش ەتەر جايىمىز» وسى، كوكە! جازىلىم دەپ قينالىپ جاتقان جوق ەگەمەندىكتەر. قاراجاتتان تاپشىلىق بۇل جەردە مۇلدەم بولمايدى. الەمگە كوز سالعاندا ءبىر ۋاق سول الەمگە شاشىلىپ كەتكەن قازاق دەگەن حالىقتى، وتە - موتە ولاردىڭ ءدال بۇگىنگى ۇشارعا قاناتى جوق، ەكى كوزى جاۋدىرەپ وتىرعان كۇيىن ويلاۋ كەرەك قوي. بولماسا، باس باسىلىمنىڭ باعاسىن كەتىرىپ، باعىن بايلاماي ورىنىن بوساتقانى ءجون!!!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz