تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قازاقستان ارحەولوگياسى: نەگىزگى قورىتىندىلارى مەن كەلەشەگى
بايتاناەۆ باۋىرجان ءابىشۇلى
قر بعم عك ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
قازاقستاننىڭ قولدانبالى ارحەولوگياسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز كۇش-قايراتىن قۇرىلىس جانە جەردى شارۋاشىلىق يگەرۋ جاعدايىندا تولىقتاي جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋىپ تۇرعان ەسكەرتكىشتەردى ساقتاپ قالۋعا باعىتتاۋى كەرەك. قازاقستان ارحەولوگتارى كەي جەرلەردە ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى ءتيىس.
بايتاناەۆ باۋىرجان ءابىشۇلى
قر بعم عك ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
قازاقستاننىڭ قولدانبالى ارحەولوگياسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز كۇش-قايراتىن قۇرىلىس جانە جەردى شارۋاشىلىق يگەرۋ جاعدايىندا تولىقتاي جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋىپ تۇرعان ەسكەرتكىشتەردى ساقتاپ قالۋعا باعىتتاۋى كەرەك. قازاقستان ارحەولوگتارى كەي جەرلەردە ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى ءتيىس.
قازاقستان ارحەولوگياسى قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى كەزەڭدە-اق قالىپتاسا باستادى. قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ شارىقتاۋ شەگىندەگى شەشۋشى وقيعا – 1991 جىلى ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلۋى بولدى (قازكسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1991 جىلى 28-تامىزداعى № 496 ء«ا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى» جارعىسى). ينستيتۋت تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇرداسى بولا وتىرىپ، رەسپۋبليكاداعى ارحەولوگيا عىلىمىن باستى ۇيلەستىرۋشى رەتىندە ءوزىنىڭ جيىرما جىلدىق شىعارماشىلىق جانە جاسامپاز جولىن لايىقتى ءجۇرىپ ءوتتى.ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى بىردەن قۇرىلعان جوق. ونىڭ قالىپتاسۋى كەڭەستىك ۋاقىتتا، 1946 ج. ۇيىمداستىرىلعان قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قۇرامىنداعى ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا ي ەتنوگرافيا ينستيتۋتى قابىرعاسىندا باستالدى.ينستيتۋتتىڭ ءا.ح. مارعۇلان اتىن الۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس. قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋى تىكەلەي وسى تۇلعانىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. الكەي حاقانۇلى جان-جاقتى عالىم رەتىندە اسىرەسە، تاريح، فيلولوگيا عىلىمدارى مەن شىعىستانۋ توڭىرەگىندە كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ارحەولوگياعا ەرەكشە قارادى. سوندىقتان دا عالىم قازكسر عا قۇرىلعان سوڭ، بىردەن ش.ش.ء ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن جاساقتادى. بۇل ەكسپەديتسيا كەيىننەن ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى بولىپ اتالدى جانە عالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 20 جىل بويى جۇمىس جۇرگىزدى. عالىم ەكسپەديتسياسىنىڭ كوپ جىلدىق زەرتتەۋلەرىنىڭ باستى ناتيجەسى، تاريحشىلار، ارحەولوگتار جانە جالپى قوعام اراسىندا مويىندالىپ، باعاسىن العان ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنىڭ اشىلۋى بولدى.سوعىستان كەيىنگى جىلدارى باستالعان قازاقستانداعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جوسپارلى جانە جۇيەلى سيپاتتا جۇرگىزىلدى.قازاقستاندىق ارحەولوگ مامانداردى دايارلاۋدا ا.ۆ. ارتسيحوۆسكي، م.ە. ماسسون، س.پ. تولستوۆ، ا.ن. بەرنشتام، م.پ. گريازنوۆ، س.س. چەرنيكوۆ، پ.ي. بوريسوۆسكي، ا.م. بەلەنيتسكي، ل.ر. كىزلاسوۆ جانە ت.ب. كەڭەس عالىمدارىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. وسىعان بايلانىستى كەڭەس داۋىرىندە قازاقستاندا ەڭبەك ەتكەن ە.ي. اگەەۆا، ا.گ. ماكسيموۆا، ە.ي. سەنيگوۆا، ك.ا. اقىشەۆ، ك.م. بايپاقوۆ، ل.ب. ەرزاكوۆيچ، ح.ا. الپىسباەۆ، م.ق. قادىرباەۆ، س.م. اقىنجانوۆ، ب.ن. نۇرمۇحانبەتوۆ، ت.م. ساۆەلەۆا، ج.ق. قۇرمانقۇلوۆ، ز. ساماشەۆ، ا.س. ەرمولاەۆا جانە وزگە دە كوپتەگەن عالىم-ارحەولوگتاردى اتاپ وتپەۋگە بولمايدى. ولار ءوز ەڭبەكتەرى جانە جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن بولاشاق دەربەس ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.1991 جىلى قۇرىلعان ارحەولوگيا ينستيتۋتى قازاقستان ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ الدىنا كەلەسى نەگىزگى عىلىمي باعىتتاردى مىندەت ەتىپ قويدى:«- تاس داۋىرىندە قازاقستان اۋماعىندا العاشقى قوعامدىق ادامداردىڭ تارالىپ ورنالاسۋى، انتروپوگەنەز ماسەلەلەرىن تالداۋ;- ارحەولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا قازاق ەتنوگەنەزىن زەرتتەۋ;- ءوندىرۋشى شارۋاشىلىقتىڭ (مالشىلىق جانە ەگىنشىلىك) پايدا بولۋى مەن دامۋى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ. پالەوەكونوميكا، ەجەلگى تەحنولوگيالار ەۆوليۋتسياسى ماسەلەلەرى;- كوشپەندىلىكتى، ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى ۋربانيزاتسيا، كوشپەلى جانە وتىرىقشى مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن زەرتتەۋ;- ارحەولوگيا، ەجەلگى ونەر جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ. مادەني مۇرانى ساقتاۋ ماسەلەلەرى».وسى مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن ينستيتۋتتا تومەندەگىدەي بولىمدەر قۇرىلدى:- العاشقى قاۋىم ارحەولوگياسى;- ورتا عاسىر ارحەولوگياسى;- جاڭا قۇرىلىس ەكسپەديتسيالارى;- ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جيناعى;- ارحەولوگيالىق تەحنولوگيالار زەرتحاناسى;- ارحەولوگيا مۇراجايى.ينستيتۋتتىڭ اشىلۋى قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق مەكتەبىنىڭ ناتيجەسى. بۇعان قازاقستاندىق عالىمداردىڭ يۋنەسكو-نىڭ «ۇلى جىبەك جولى – مادەنيەتتەر ديالوگى جولى» (بايپاكوۆ، 1993, س. 5) اتتى حالىقارالىق جوباسىنا قاتىسۋى جانە الماتىدا يۋنەسكو-نىڭ حالىقارالىق سەمينارىنىڭ وتكىزىلۋى دالەل بولا الادى.وتپەلى كەزەڭ مەن بۇرىنعى وداقتىق رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قيىنشىلىقتار ارحەولوگيا عىلىمى قالىپتاسۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنە دە اسەر ەتتى. بۇرىنعى عىلىمي بايلانىستار جوعالىپ، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كىتاپحانالارىندا، مۇراعاتتار قورلارىندا جۇمىس ىستەۋ قيىندادى. دەگەنمەن دە، دالالىق ارحەولوگيالىق جۇمىستاردى قارجىلاندىرۋدىڭ جوقتىعى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ارحەولوگيالىق توپتارىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا اسەر ەتە المادى. كەرىسىنشە، جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن جاڭا عىلىمي بايلانىستار پايدا بولدى.قازاقستانعا الىس جانە جاقىن شەتەل عالىمدارى مەن ەكسپەديتسيالارى بەت بۇرا باستادى. بۇعان 1990 جىلدارداعى بوتاي مادەنيەتىنىڭ زەرتتەلۋى، قازاق-ورىس، قازاق-امەريكان، قازاق-فرانتسۋز ەكسپەديتسيالارى جارقىن مىسال بولا الادى. بۇل ماسەلە بويىنشا پروفەسسور ۆ.ف. زايبەرت: «تاۋەلسىز قازاقستان قۇرىلعان سوڭ، بوتاي قونىسىنا انگليا، امەريكا، گەرمانيا عالىمدارى كەلە الاتىن بولدى. ولاردىڭ ساپارلارى بارىسىندا بوتاي ماتەريالدارىن زەرتتەۋدىڭ ورتاق باعدارلامالارى قابىلداندى جانە 1994 جىلى مەن بريتان ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بوتاي جونىندە دارىستەر وقىدىم جانە بوتاي مادەنيەتى تۋرالى كەمبريدج ارحەولوگيالىق مۇراجايىندا كورمە ۇيىمداستىرىلدى، سونداي-اق، 1995 جىلى بوتايدا «ەۋرازيانىڭ ەرتە زامانعى جىلقى وسىرۋشىلەرى» اتتى حالىقارالىق سيمپوزيۋم وتكىزىلىپ، وعان جاقىن جانە الىس شەتەلدىڭ 16 ەلىنەن 80 عالىم قاتىستى» – دەپ جازادى.1992 جىلدان باستاپ قازاق-رەسەي ەكسپەديتسياسى قۇرىلىپ، حالىقارالىق «ەجەلگى ادام پالەوەكولوگياسى جانە ەۋروازيالىق ماتەريكتىڭ العاشقى يگەرىلۋى» اتتى باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن رەسەي مەن قازاقستان اۋماعىندا بىرىككەن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. رەسەي جاعىنان ا.پ. دەرەۆيانكو باسشىلىعىمەن رعا سب ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندار توبى جۇمىس ىستەسە، قازاقستان جاعىنان – ج.ق. تايماعامبەتوۆ باسشىلىعىمەن ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى.1995 جىلدان 2000 جىلعا دەيىن ەكسپەديتسيا «قازاقستاننىڭ قۋاڭ ايماقتار پالەوليتى: كەزەڭدەۋ جانە حرونولوگياسى» اتتى جوبانى جۇزەگە اسىردى. بۇل جۇمىسقا ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى دە قاتىستى. 2000 جىلدان باستاپ جوباعا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قوسىلدى. الىنعان ناتيجەلەر بەلگيا، گوللانديا، رەسەي مەن قازاقستاندا وتكەن حالىقارالىق فورۋمداردا جاقسى باعا الدى.«بىرىككەن قازاقستان-رەسەي ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ۇزاق جىلعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى – ەرتە، ورتا جانە كەيىنگى پالەوليت كەزەڭدەرىنە جاتاتىن جاڭا تابىلۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋى بولىپ تابىلادى. پلەيستوتسەن داۋىرىندە ورتالىق ازيا اۋماعىن ەجەلگى ادامنىڭ ورنىعۋى ۇردىستەرىن كورسەتەتىن قىزىقتى مالىمەتتەرگە قول جەتكىزدى. وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ تراۆەرتيندى نىساندارىندا اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ جەر بەتىندە جاتقان ارتەفاكتىلەر كەشەندەرىن زەرتتەۋمەن ۇيلەستىرە جۇرگىزىلۋى – ەجەلگى ادامنىڭ پالەوەكولوگيالىق ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جانە قۋاڭ اۋماقتاردى مەكەندەگەن ادامزات قوعامىنىڭ بەيىمدەلۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسۋ ءۇشىن دە ەرەكشە ماڭىزدى. بۇل بىزگە ادامزاتتىڭ ەۋروازيالىق ماتەريكتىڭ قۋاڭ اۋداندارىن يگەرۋى ۋاقىتى، ەرەكشەلىگى مەن باعىتى تۋرالى ءبىرشاما باتىل ءسوز قوزعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى».1993 جىلى قازاقستانداعى تاسقا سالىنعان سۋرەتتەردى زەرتتەۋ بويىنشا قازاق-فرانتسۋز ەكسپەديتسياسى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا ارحەولوگيا ينستيتۋتى، «قازجوبالاۋقايتاجاڭعىرتۋ» ينستيتۋتى جانە فرانتسيانىڭ ۇلتتىق عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى ماماندارى كىردى. ەكسپەديتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاقستان پەتروگليفتەرى كورپۋسىنا ماتەريالدار دايارلاۋ; تاسقا سالىنعان سۋرەتتەردى كوشىرۋ; گەوحيميالىق ساراپتامالار; پەتروگليفتەردى ساقتاۋ ادىستەمەسىن تالداۋ. پەتروگليفتەردى گەوحيميالىق ساراپتامادان وتكىزۋ قىزىقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى، ول بويىنشا جارتاستاردىڭ بەتىندە ءومىر سۇرەتىن ميكروورگانيزمدەر ەجەلگى اۋا رايى تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر جيناقتايتىنى انىقتالدى. پەتروگليفتەر سالىنعان جارتاستاردا ورنالاسقان باكتەريالار وتە ۇساق ورگانيكالىق قالدىقتاردى قاتپارلايدى، وسى باكتەريالار مەن وبالاردان تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەرگە سالىستىرمالى ساراپتاما جۇرگىزۋ سۋرەتتەردىڭ جاسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.1997 جىلى ز. ساماشەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇرىلىپ، قۇرامىنا فرانتسيانىڭ ورتالىق ازياداعى ارحەولوگيالىق ميسسياسى مەن يتاليانىڭ ليگابۋە عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جانە رەسەي، يتاليا، شۆەتسيا عىلىمي ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى ەنگەن حالىقارالىق ەكسپەديتسيا جۇمىسى وتە ناتيجەلى بولدى. ەكسپەديتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى قازاقستان التايىنىڭ ەجەلگى كوشپەلىلەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن تولىققاندى زەرتتەۋ. حالىقارالىق جوبا شەگىندە مايەمەر، تاراسۋ، بەرەل قورىمدارى زەرتتەلىپ، تاسقا سالىنعان بەينەلەردىڭ جاڭا ەسكەرتكىشتەرى اشىلدى.بەرەل ساق قورىمىن، اسىرەسە 11-وبانى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە تاڭقالارلىق ناتيجەلەرگە قول جەتتى. وبانىڭ تاس ۇيمەسىنىڭ استىندا تۇزىلگەن ماڭگىلىك مۇزداق ارقاسىندا ادامدار، جەرلەنگەن جانۋارلار قالدىعى، كيىز، تەرى، اعاش بۇيىمدارى مۋميالانىپ ساقتالعان. بۇل جادىگەر ءارتۇرلى ادەبيەتتەردە كەڭىنەن جارىق كورىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ەرەكشە اشىلۋ رەتىندە جوعارعى باعاسىن الدى جانە التايدىڭ ەجەلگى كوشپەندىلەرى مادەنيەتىن زەرتتەۋگە ماڭىزدى ۇلەس قوستى. ك.م. بايپاقوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن قازاق-امەريكان ەكسپەديتسياسى قونىستان ۋربانيزاتسياعا دەيىنگى ەۆوليۋتسيا ۇدەرىسىن انىقتاۋدى نەگىزگى ماقساتتا ۇستاپ، تالعار ايماعىندا ساقتاردان ورتا عاسىرعا شەيىن ارالىقتى قامتىعان كەزەڭدە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ماڭىزدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. ەكسپەديتسيا جۇمىستارىنا قازاقستان جاعىنان ك.م. بايپاقوۆ، ت.ۆ. ساۆەلەۆا، ف.پ. گريگورەۆ، يۋ. پەشكوۆ، ءا.ماناپوۆا، و.ۆ. كۋزنەتسوۆا، ت.ۆ. تريفونوۆا، اقش جاعىنان - ك. چانگ، پ. تۋرتەللوتت، ك. راين، ا. روزەن، م. فورشتادت، ب. رۋان، س. تاناكا سەكىلدى عالىمدار قاتىستى.1997 جىلدان باستاپ قازاقستاندا كونكۋرس نەگىزىندە تاۋەلسىز عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما جۇرگىزىلىپ، ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلامالار جۇرگىزىلە باستادى. ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ىرگەلى باعدارلاماسى «قازاقستاننىڭ ەجەلگى مادەني مۇراسى: قاينار كوزدەرى جانە داستۇرلەرى» دەپ اتالىپ 1997-1999 جىلدارى جۇرگىزىلدى. سودان بەرى ينستيتۋت، قازاقستاننىڭ باسقا دا كوپتەگەن عىلىمي ۇيىمدار وسى باعدارلاما اياسىندا قىزمەتتەرىن جۇزەگە اسىردى.قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جارلىعىمەن 1998 جىل ۇلتتىق تاريح جانە ۇلتتار بىرلىگى جىلى بولىپ جاريالانۋى قازاقستاندىق ارحەولوگتار ءۇشىن اتاۋلى بولدى. وسى جىلى مەملەكەتتىك «ۇلى جىبەك جولىنىڭ تاريحي ورتالىقتارىن قايتا وركەندەۋ، ساقتاۋ جانە تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ مادەني مۇراسىن دامىتۋدى ساباقتاستىرۋ جانە تۋريستىك ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ» باعدارلاماسى بەكىتىلدى. باعدارلاماعا زەرتتەۋ بويىنشا ۇلى جىبەك جولىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە ورنالاسقان 30 ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋ، مۇراجايلاندىرۋ جانە ساقتاۋ سەكىلدى ءىس-شارالار كەشەنى ەندى.حالىق بىرلىگى جانە ۇلتتىق تاريح جىلىندا ك.ا. اقىشەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن ەسىل ەكسپەديتسياسى قۇرىلىپ، ءوز الدىنا نۇرا-ەسىل وزەندەرى ارالىعىندا ارحەولوگيالىق جانە پالەوەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى مىندەت ەتىپ قويدى، نەگىزگى ماقساتى ورتاعاسىرلىق قالالىق مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن انىقتاۋ جانە توپوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، بولاشاق اۋقىمدى قازبا نىساندارىن انىقتاۋ بولدى.وسى جىلى ك.ا. اقىشەۆ ەكسپەديتسيانىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا بىلاي دەپ جازدى: «بيىلعى جىلى ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەر تاپقان جادىگەرلەر ەجەلگى جانە ورتا عاسىر كەزەڭىندەگى تاريحي-مادەني دامۋ سۇلباسىن انىقتاۋعا جانە زەرتتەۋ جۇمىستارى كەلەشەگىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەرتىس-ەسىل-نۇرا وزەندەرى ارالىعى ءارتۇرلى تاريحي داۋىرلەرگە جاتاتىن كوپ ساندى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى بار دالالىق اۋماق بولىپ تابىلادى».1990 جىلدار قازاقستاندىق ارحەولوگيا ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى بولدى، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جاڭا جاعدايلارىنا عىلىم مەن ارحەولوگتاردىڭ بەيىمدەلۋى جۇزەگە استى. دالالىق زەرتتەۋلەرگە جەكە، زاڭدى جانە كورپوراتيۆتى قاراجاتتار مەن حالىقارالىق قورلاردىڭ قارجىلارى تارتىلا باستادى.1990 جىلداردىڭ وتپەلى كەزەڭىندەگى قارجىلىق قيىندىقتارعا قاراماستان، ك.م. بايپاقوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن وڭتۇستىك قازاقستان كەشەندى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ج.ق. قۇرمانقۇلوۆ جەتەكشىلىگىمەن ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ك.ا. اقىشەۆ جەتەكشىلىگىمەن جەتىسۋ كەشەندى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ز. ساماشەۆ جەتەكشىلىگىمەن باتىس قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، م.ق. حابدۋلينا جەتەكشىلىگىمەن سولتۇستىك قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ل.ب. ەرزاكوۆيچ جەتەكشىلىك ەتەتىن قازاقستان جاڭا قۇرىلىس ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ە.ءا. سماعۇلوۆ جەتەكشىلىگىمەن تۇركىستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ا.ز. بەيسەنوۆ جەتەكشىلىگىمەن سارىارقا ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ۆ.ا. گروشەۆ جەتەكشىلىگىمەن قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى جيناعى ەكسپەديتسياسى، ا.م. دوسىمباەۆا جەتەكشىلىگىمەن مەركە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ب.ن. نۇرمۇحانبەتوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن الماتى جاڭا قۇرىلىس ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى ءوز جۇمىستارىن جالعاستىردى.1990 جىلدارى بۇل ەكسپەديتسيالار ماڭعىستاۋ ۇستىرتىندە، ارال تەڭىزىنىڭ سول جاعالاۋىندا، جەتىسۋدا، شىعىس جانە سولتۇستىك بالقاش ماڭىندا، شىعىس قازاقستاندا، قىزىلوردا، الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان، اتىراۋ، جامبىل، ماڭعىستاۋ، قاراعاندى جانە اقمولا وبلىستارىنداعى 115 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتە اۋقىمدى بارلاۋ جۇمىستارىن جانە تۇراقتى ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزدى.حح ع. اياعى – ءححى ع. باسى قازاقستان ارحەولوگياسى ءۇشىن ايماقتاردا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن ارحەولوگيا ينستيتۋتتاردىڭ اشىلۋىمەن ەستە قالدى.1996 جىلى تۇركىستان قالاسىندا ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان ارحەولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلىپ، 1998 جىلى جەكە عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى بولىپ قايتا قۇرىلدى.1996-1999 جج. ارحەولوگيا ورتالىعىن ز. يسابەكوۆ باسقارسا، 2001-2008 جج. پروفەسسور م. ەلەۋوۆ، 2008 ج. باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن پروفەسسور س. جولداسباەۆ جەتەكشىلىك ەتۋدە. بۇل ارحەولوگيا ورتالىعىندا ءار جىلدارى بەلگىلى ارحەولوگتار – ك.م. بايپاقوۆ، و. ىسماعۇلوۆ، ز. ساماشەۆ، ج.ق. تايماعامبەتوۆ، ر.ز. بۋرناشەۆا، ا.ب. قالىشەۆ، د.ف. ۆيننيك، د. تالەەۆ، م. قاسەنوۆ جانە ت.ب. جۇمىس ىستەدى. ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى ورتالىعىنىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارى قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك بەتكەيلەرىندە ورنالاسقان ەسكەرتكىشتەردە زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا جاقسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. كەڭ اۋقىمدى بارلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جۇزدەگەن جاڭا ەسكەرتكىشتەر انىقتالدى. وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ جەكەلەگەن اۋدانداردىڭ ەسكەرتكىشتەر جيناقتارى قۇراستىرىلدى. تورتكۇلتوبە، قاراشىق، ساۋران، سىعاناق قالالارىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى ءبىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قالا مادەنيەتى تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى وزگەرتىپ، جاڭا ماتەريالدارمەن تولىقتىردى.2003 جىلى ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان سارىارقا ارحەولوگيالىق ينستيتۋتى (ساي) اشىلدى. ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋى ءوز باستاۋىن ۋنيۆەرسيتەتتە ۆ.ۆ. ەۆدوكيموۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن ارحەولوگيالىق زەرتحانا جۇمىس ىستەي باستاعان 1976 جىلدان الادى. 1994 جىلى بۇل زەرتحانا ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ ورتالىق قازاقستانداعى ارحەولوگيا ءبولىمى بولىپ قايتا قۇرىلدى. سارىارقا ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى ورتالىق قازاقستاننىڭ مادەني مۇراسىن زەرتتەۋ جانە ساقتاۋعا بايلانىستى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن اينالىسادى. «اندرون مادەني-تاريحي قوعامىنىڭ جەرلەۋ عۇرىپتارى»، «قىش ىدىستار قولا جانە ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى قازاقستان تۇرعىندارى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندە»، «قولا ءداۋىرىنىڭ سوڭىنداعى ورتالىق قازاقستان»، «قازاقستاننىڭ ەجەلگى تايپالارىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن قالپىنا كەلتىرۋ (ب.ز.د. 2-1 م.ج.)» اتتى عىلىمي تاقىرىپتار زەرتتەلدى.2002 جىلى پروفەسسور م.ن. سىدىقوۆ جەتەكشىلىگىمەن جانە ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قاتىسۋىمەن باتىس قازاقستان تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعى قۇرىلدى. ورتالىق جۇمىسى قۇرىلا سالىسىمەن، ارنايى جاسالعان مەملەكەتتىك جانە ايماقتىق باعدارلامالارى ارقىلى جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل جىلدارى ورتالىق مىڭ جارىمداي ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى انىقتادى. جايىق قالاسىندا، لەبەدەۆكا، قىرىق وبا، بۇلدىرتى، سوليانكا، يلەشكەر، ۇلگىلى، اقساي جانە ت.ب. قازبالار جۇرگىزىلدى.2006 جىلدىڭ قاڭتارىندا اقتوبەدە ا.ا. بيسەمباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وبلىستىق تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ورتالىعى قۇرىلىپ، بىردەن ءوز اۋماعىندا بارلاۋ جانە قازبا باعىتىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە باستادى. بۇگىنگى كۇنى ورتالىق اقتوبە وبلىسىنىڭ جالپى اۋماعىنىڭ 50% جالپى زەرتتەۋمەن قامتىپ، وبلىستىڭ بەس اۋدانى بويىنشا تابيعات جانە تاريحي-ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جيناعىن شىعاردى. ءىرى قازبا زەرتتەۋلەرى گۇرىلدەك، سارىتاۋ، وڭايبۇلاق، تالدىساي، ساپىبۇلاق قورىمدارىندا جۇرگىزىلدى. 2009 جىلدان بەرى ورتالىق ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن گەرمان ارحەولوگيالىق ينستيتۋتى ماماندارىمەن بىرلەسىپ، اقتوبە وبلىسىنىڭ «ور-ەلەك وزەندەرى ارالىعىنداعى ەرتە كوشپەندىلەردىڭ ەسكەرتكىشتەرى» اتتى ايماقتىق باعدارلاماسى بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. ورتالىق ءداستۇرلى حالىقارالىق «قادىرباەۆ وقۋلارى» كونفەرەنتسياسى جاريالانىمدارىمەن دە تانىمال.اسىرەسە، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قۇرامىندا قۇرىلعان ارحەولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋى ارحەولوگتار مەكتەبىن قالىپتاستىرۋ، ارحەولوگ مامانداردى تاربيەلەۋ جانە ەسىك وباسىنداعى «التىن ادامدى» اشۋىمەن قازاقستاننىڭ ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋىنا تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان قازاقستاننىڭ كورنەكتى ارحەولوگ-عالىمى كەمەل اقىشەۆ ەسىمىمەن بايلانىستى. ك.ا. اقىشەۆ اتىنداعى ارحەولوگيا عزي ورتالىق قازاقستان اۋماعىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. قر بعم عك ىرگەلى جانە قولدانبالى باعدارلامالارىن، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ورىنداۋشى بولىپ تابىلادى جانە ورتاعاسىرلىق بوزوق قالاسىندا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزۋدە. قازبا بارىسىندا جاڭا عىلىمي-تەحنيكالىق ادىستەر قولدانىلىپ، ساۋلەت-ارحەولوگيالىق قۇرىلىستاردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ ادىستەرى وڭدەلىپ قولدانىلادى. ارحەولوگيالىق نىسان جاعدايىنىڭ مونيتورينگى جۇرگىزىلەدى. الىنعان ناتيجەلەر وقۋ ۇردىسىندە قولدانىلادى.جاقىندا عانا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان ارحەولوگيالىق ورتالىق قۇرىلدى. بۇل ورتالىقتىڭ قۇرىلۋى رەكتور ۋ.ا. جولداسبەكوۆتىڭ باستاماسىمەن 1971 جىلى قۇرىلعان ارحەولوگيا كافەدراسىنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى بولدى. وسى جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ارحەولوگيا كافەدراسىنان عىلىمدا لايىقتى ورىن العان بىرقاتار عالىمدار ءبىلىم الىپ شىقتى. ولاردىڭ اراسىنان ج.ك. تايماعامبەتوۆ، ءا.ت. تولەۋباەۆ، س.ي. اجىعالي، م.ە. ەلەۋوۆ، ە.ا. سماعۇلوۆ، م. قوجا جانە ت.ب. اتاپ وتۋگە بولادى. ءار جىلدارى كافەدرادا ءا.ح. مارعۇلان، س.س. چەرنيكوۆ، يۋ.ا. زادنەپروۆسكي، م.پ. گريازنوۆ، ك.ا. اقىشەۆ، ك.م. بايپاقوۆ، و.ي. ىسماعۇلوۆ، ح.ا. الپىسباەۆ، ح.ا. ارعىنباەۆ جانە تاعى دا كوپتەگەن بەلگىلى عالىمدار دارىستەر وقىعان. تاريح عىلىمى سالاسىندا جوعارى بىلىكتى ماماندار تاربيەلەۋ سەكىلدى ماڭىزدى الەۋمەتتىك تاپسىرىستى ورىنداۋدان وزگە، ارحەولوگيا كافەدراسى قازاقستاننىڭ باي مۇراسىن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا دا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. بۇل جەتىستىكتەر تاس عاسىرىن – ج.ق. تايماعامبەتوۆ، قولا ءداۋىرىن – ءا.م. ورازباەۆ، ەرتە تەمىر عاسىرىن – ءا.ت. تولەۋباەۆ، قالالىق مادەنيەتتى – م.ە. ەلەۋوۆ، س.ج. جولداسباەۆ، ن. الدابەرگەنوۆ زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا بەلگىلى.ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر زەرتحاناسى بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى. 1998 جىلدان بەرى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر زەرتحاناسىنا جانە تورعاي ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنا ا.ۆ. لوگۆين جەتەكشىلىك ەتۋدە. زەرتحانانىڭ نەگىزگى باعىتى – قوستاناي وبلىسىنىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىن ىزدەستىرۋ جانە زەرتتەۋ. تاس، قولا داۋىرلەرىن، تورعاي اۋماعىنىڭ العاشقى قوعامدىق تايپالارىنىڭ انتروپولوگيالىق تۇرلەرى جانە العاشقى قاۋىمدىق قۇمىراشىلىقتى زەرتتەۋ بويىنشا بىرنەشە نەگىزگى عىلىمي-زەرتتەۋ تاقىرىپتارى قاراستىرىلۋدا. زەرتحانا ماماندارى اشىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر اراسىنان 1991 جىلدان بەرى زەرتتەلىپ كەلە جاتقان بەستاماق قورىمىن ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. بۇل ەسكەرتكىش قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنداعى ەرەكشە ەسكەرتكىش بولىپ تانىلعان زەرتتەۋدىڭ جيىرما جىلدىق كەزەڭىندە 170-تەن استام جەرلەۋ ورىندارى مەن ءدىني قۇرىلىستار ارشىلىپ، زەرتتەلدى.2002 جىلى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا» كافەدراسى، 2007 جىلى «ارحەولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلدى. رەكتورى ۆ.ك. بيشيمباەۆتىڭ ات سالىسۋى جانە جەكە باقىلاۋعا الۋىنىڭ ارقاسىندا «وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن ەتنومادەني جانە تاريحي زەرتتەۋلەر بويىنشا باعدارلاما (2001-2003 جج.)» جاسالدى (اتالعان باعدارلاما م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ عىلىمي كەڭەس وتىرىسىندا بەكىتىلدى (№ 9 حاتتاما، 09.10.2001 ج), ال ودان ءسال بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۆيتسە پرەمەر-ءمينيسترى ي.ن. تاسماعامبەتوۆ تاپسىرماسى جانە جوعارعى جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ حاتىنا سايكەس م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا ەتنومادەني جانە تاريحي ماسەلەلەرى بويىنشا بازالىق جوعارعى وقۋ ورنى رەتىندە انىقتالدى (2001 جىل 4 شىلدە (№ 24-2/ي-643). بۇل «باعدارلاما» سول جىلدارى بۇرگەلىك جەرىندە ورنالاسقان ارحەولوگيالىق نىسانداردى زەرتتەۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى بۇرگەلىك ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋدە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وزگەشە قارجانتاۋلىق دەپ اتالاتىن قىش ىدىستار ءتۇرى بار كەيىنگى قولا ءداۋىرىنىڭ قونىسىن العاش رەت اشۋ ارقىلى جاقسى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى.م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە (2004-2009 جج) جانە قر بعم قولدانبالى جانە ىرگەلى زەرتتەۋلەر باعدارلاماسى بويىنشا (2006-2008 جج.) زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. سايرام، شىمكەنت، قاراسپان، جۋانتوبە، تورتكۇلتوبە جانە ت.ب. قالالاردا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. قارجانتاۋ، قاراتاۋ، قازىعۇرت تاۋلارى باۋرايلارىندا وتە ۇلكەن كولەمدە بارلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. شىمكەنت جانە سايرام قالالارىنىڭ جاسى انىقتالدى. ەرتە كوشپەندىلەردىڭ قورىمدارى زەرتتەلدى.قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ مۋزەيلەرى دە ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزدى. ولاردىڭ اراسىنان ورتالىق مۋزەيدى، وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق قورىق-مۋزەيىن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىن، «ازىرەت سۇلتان» تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى اراسىنان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ ارحەولوگيا عىلىمىنا ۇلەس قوسقان م. قوجا، ف. گريگورەۆ، م. تۇياقباەۆ، ا. ەرجىگىتوۆا، ە. ەسجان، س. اقىلبەك، س. احمەت جانە ت.ب. مامانداردىڭ ورنى ەرەكشە.2000 جىلدان باستاپ قازاقستان ارحەولوگتارى ءارتۇرلى ءىرى حالىقارالىق جوبالارعا قاتىسىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرى حالىقارالىق يۋنەسكو - قازاقستان – جاپونيا «وتىرار قالاسى مەن وتىرار القابى ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ مەن ساقتاۋ» (2001-2004 جج.) جوباسى بولدى. جوبانى ورىنداۋ ءۇشىن انگليا، گەرمانيا، جاپونيا، يتاليا، قازاقستاننىڭ تاريحي-مادەني مۇرانى ساقتاۋ سالاسىنداعى حالىقارالىق ماماندار تارتىلدى. بۇل جوبا كەيىننەن ك.م. بايپاقوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن «ەجەلگى وتىراردى جاڭارتۋ» باعدارلاماسىمەن جالعاستى.وسىنداي جوبالاردى ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەگىندە، اكادەميك ك.م. بايپاقوۆ جەتەكشىلىگىمەن ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى وتىرار القابىنا كوپ جىلدىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك الدى. 40 جىلدىڭ ىشىندە وتىرار، قۇيرىقتوبە، وقسىز، كوكماردان، التىنتوبە، پۇشىقماردان جانە ت.ب. قالالار زەرتتەلدى.يۋنەسكو جوباسى اياسىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ، ساقتاۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ ءىس-شارالارى وتىرار القابى ەسكەرتكىشتەرىن ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايعا اينالدىرۋعا جاعداي جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. قام كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان ارحەولوگيالىق ساۋلەت قۇرىلىستارىن ساقتاۋ، قايتا جاڭعىرتۋ جانە قۇجاتتاۋ بويىنشا جاڭا ادىستەر جاسالدى.2004 جىلدان بەرى قازاقستان ارحەولوگياسى قازىرگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ جاتقان دامۋدىڭ جاڭا قارقىنىنا يە بولدى. قازاقستاندا بۇكىل الەمدە تەڭدەسى جوق «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قولعا الىندى.باعدارلامانىڭ العاشقى كەزەڭى 2004-2006 جج.، ەكىنشىسى - 2007-2009 جج. ىسكە استى، ءۇشىنشىسى 2010 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىلۋدە. زەرتتەۋ نىساندارى رەتىندە نەگىزىنەن بۇرىننان بەلگىلى، ايشىقتى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر تاڭدالىپ الىندى. بۇل كەزەڭدەر بويى قازاقستان ارحەولوگتارى جىل سايىن 35-تەن استام نىسانداردا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. وسى جۇمىستار ناتيجەسىندە تاس عاسىرىنان كەيىنگى ورتا عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن وتە ۇلكەن ارحەولوگيالىق ماتەريال جيناقتالدى، ال بۇل ماتەريالداردى عىلىمي ۇعىنۋ ءۇشىن بىرنەشە ونجىلدىقتار كەرەك بولاتىنى ءسوزسىز.ء بىزدىڭ الدىمىزدا ەڭ الدىمەن جاڭادان قابىلدانعان عىلىم تۋرالى زاڭدا انىقتالعان جاڭا مىندەتتەر تۇر. ول بويىنشا ارحەولوگيانىڭ دامۋى ەكى باعىتپەن – ىرگەلى جانە قولدانبالى باعىت بويىنشا داميدى.تاريحي زەرتتەۋلەردە، ءبىلىم بەرۋ مەن حالىق اعارتۋ سالاسىندا باسىمدىقتاعى باعدار رەتىندە قازاقستاندى ەۋرازيالىق مادەنيەتكە جاتقىزۋ جونىندەگى ەرەجە سانالادى. بۇعان وتىرىقشى جانە كوشپەلى مادەنيەت، قالا مەن دالا، ءارتۇرلى ەتنيكالىق، تىلدىك، سەنىم داستۇرلەردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن دامۋى ءتان جانە قازاقستان اۋماعىنداعى مادەنيەتتەردىڭ ۇزدىكسىز دامۋ ساباقتاستىعىن كورسەتۋگە بولادى.ءبىز ءۇشىن قازاقستاندىق ىرگەلى ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ كەلەسى دامۋ باعىتتارى: انتروپوگەنەز، ادامزاتتىڭ پايدا بولۋى جانە قازاقستانداعى مادەنيەتتىڭ ەرتە كەزەڭدەرىن زەرتتەۋ; ادامزات تاريحي دامۋ ۇردىسىنە قازاقستاننىڭ اسەرى ماسەلەسىن تەوريالىق تالداۋ; قازاق حاندىعى داۋىرىنە دەيىنگى كوشپەندىلەر مادەنيەتىن زەرتتەۋ; ەجەلگى ءداۋىر مەن ورتا عاسىرداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتى مەن وتىرىقشىلىق وركەنيەتتىڭ ءوزارا بايلانىسىن، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ەجەلگى قالا وركەنيەتىنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى ماسەلەنى زەرتتەۋ; مۇسىلمان مادەني كەڭىستىگىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە دامىعان ورتا عاسىر كەزەڭىندەگى X-XVIII عع. قازاقستان قالالارى مادەنيەتىن زەرتتەۋدەگى ارحەولوگيانىڭ ءرولى; ەۋرازيا تاريحىندا ماڭىزدى ءرول ويناعان ءىرى ەتنوستاردىڭ ءبىرى – تۇركى حالىقتارىنىڭ عىلىمي تاريحىن جازۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادىيننوۆاتسيالىق باعىتتار اراسىنان لاندشافتتىق ارحەولوگيا، ەكولوگيالىق ارحەولوگيا، ەتنوارحەولوگيا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتىن زەرتتەيتىن بولىگىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. ارى قاراي ارحەولوگيالىق ساۋلەت، ارحەولوگيالىق ءدىنتانۋ، ارحەولوگيالىق تەحنولوگيالاردى زەرتتەۋ سەرپىن الۋى كەرەك. بۇل باعىتتاردىڭ ءبارى جاڭا كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالارمەن، قۇجاتتاۋ، كارتوگرافيا، حرونولوگيا بويىنشا جاڭا قۇرالدارىمەن جالعاسۋى قاجەت. دەگەنمەن، پانارالىق زەرتتەۋلەرگە ماڭىزدى ورىن بەرىلۋدە. ىرگەلى زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرىن الدىمىزداعى بەسجىلدىقتا دايارلانىپ جارىققا شىعاتىن كوپ تومدى «قازاقستان ارحەولوگياسى» جاريالانىمىندا جارىققا شىعارۋ كوزدەلۋدە.قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى ءوسۋى، ۇلكەن قۇرىلىستار، بوس جەرلەردى حالىق شارۋاشىلىعىندا پايدالانۋ سەكىلدى فاكتورلار اسەرىنەن تاريحي-مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋعا بايلانىستى پروبلەمالار تۋىندادى.بۇگىنگى تاڭدا، قازاقستاننىڭ ۇلكەن اۋماعىن يگەرۋ بارىسىندا جىل سايىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر توبى جويىلۋدا.بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە، قر «تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ دۇرىس قاداعالانباۋى سەبەبىنەن بولۋدا.2007 جىلى اتالعان زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، وندا جەر تەلىمى ءبولىنىپ بەرىلگەنگە دەيىن تاريحي-مادەني مۇرا نىساندارىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك ەكەندىگى ايتىلعان. دەگەنمەن زاڭ كوپ جەرلەردە ساقتالماي، قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى وبلىستارى اۋماعىنداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرگە الدىن الا زەرتتەۋ جۇرگىزىلمەستەن جانە قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ رۇقساتىنسىز جەكە مەنشىككە بەرىلۋ جانە قۇرىلىس بارىسىندا جويىلۋ فاكتىلەرى ورىن الۋدا.ولاي بولسا، قازاقستاننىڭ قولدانبالى ارحەولوگياسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز كۇش-قايراتىن قۇرىلىس جانە جەردى شارۋاشىلىق يگەرۋ جاعدايىندا تولىقتاي جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋىپ تۇرعان ەسكەرتكىشتەردى ساقتاپ قالۋعا باعىتتاۋى كەرەك. قازاقستان ارحەولوگتارى كەي جەرلەردە ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. رەسپۋبليكاداعى باستى ۇيىم رەتىندە ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءرولى بۇگىندە ۇيلەستىرۋشى جانە ۇسىنىس بەرۋشى رەتىندە بولۋى كەرەك.2011 ج. 26 قىركۇيەگى مەن 10 قازانى ارالىعىندا قازاقستاندا تۇڭعىش رەت ارحەولوگتاردىڭ جازعى مەكتەبى وتكىزىلدى. تمد ەلدەرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسى جىلىنا وراي تمد اياسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىعى حالىقارالىق قورىنىڭ باسشىلىعىمەن ءا.ح. مارعۇلان ات. ارحەولوگيا ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان بۇل شارا تۇركىستان ارحەولگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ نەگىزىندە ءوتتى.جازعى مەكتەپتىڭ جۇمىسىنا ءازىربايجان، ارمەنيا، بەلارۋس، ۋكراينا، قىرعىزستان، مولدوۆا، رەسەي، تاجىكستان ەلدەرىنىڭ جانە كوپتەگەن قازاقستان وكىلدەرى قاتىستى.مەكتەپتىڭ جۇمىس باعدارلاماسى اۋقىمىندا تومەندەگى تاقىرىپتار بويىنشا لەكتسيالار مەن باياندامالار، ديسكۋسسيالار مەن ماستەر-كلاستار تىڭدالدى:1. تۇركىستان قالا جۇرتى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى (كۇلتوبە قونىسى) بويىنشا قازبا مەتوديكاسى مەن ماتەريالدى تىركەۋ ماسەلەسى.2. كونە ورتا ازيانىڭ عيباداتحانالارى مەن عۇرىپتارى.3. ورتا ازيانىڭ كونە جانە ورتاعاسىرلىق ءدىني ورتالىقتارى.4. ورتالىق ازيانىڭ ارحەولوگياسى مەن تاريحىنداعى ساۋراننىڭ ءرولى.5. قازاقستان دىندەرى.6. ورتالىق ازيانىڭ ارحەولوگياسى مەن تاريحىنداعى سايرام – يسپيدجاب.7. قازاقستان ارحەولوگياسىندا ساق مادەنيەتىنىڭ زەرتتەلۋى.8. سيداق قالا جۇرتى - ەرتە ورتاعاسىرلىق قازاقستاننىڭ عۇرىپتىق قۇرىلىستارىن زەرتتەۋ دەرەگى.9. وتىرار قالاشىعى ورتالىق ازيانىڭ تاريحى مەن ارحەولوگياسىندا.10. كەنجيدا وكرۋگى ورتالىق ازيانىڭ تاريحى مەن ارحەولوگياسىندا.11. ءبورىجار قورىمى ورتالىق ازيانىڭ كونە عۇرىپتارى مەن دىندەرى تاريحىن زەرتتەۋ دەرەگى.12. ارحەولوگيالىق قۇجاتتاۋ مەتوديكاسى.مەكتەپكە قاتىسۋشىلار تاريحي-مادەني مۇرانى ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنىڭ جاڭا تاسىلدەرىن يگەرۋدىڭ كاسىبي دايىندىعىنان ءوتتى، قازاقستاننىڭ باي تاريحي-مادەني مۇراسىمەن تانىستى، ەسكەرتكىشتەر مەن مۋزەيلەردى كوردى، تمد اۋقىمىنداعى ارحەولوگيالىق مۇرانى ساقتاۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلادى، ارحەولوگيا ماسەلەلەرى بويىنشا مىندەتتەردى ورىنداۋداعى بيلىك، ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتار مەن باق اراسىنداعى ىسكەرلىك ءوزارا ىنتىماقتاستىق پەن كەشەندى تاسىلدەردىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.وسىلايشا، تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى قازاقستان ارحەولوگياسى دامۋدىڭ لايىقتى جولىن ءجۇرىپ ءوتتى.1991 جىلدان 1997 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى - نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جاڭا جاعدايلارىنا بەيىمدەلۋ كەزەڭى دەپ اتاساق، 1997 جىلدان 2004 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ - تۇراقتىلىق كەزەڭى، 2004 جىلدان باستاپ بۇگىنگە دەيىنگى ۋاقىتتى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن - سىلكىنىس كەزەڭى دەپ اتاي الامىز.
