بيسەمباەۆا ءلاززات اماندىققىزى,

قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشى:

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن جاڭا تاريحي تانىم قالىپتاستىرۋ ءۇشىنتاريح عىلىمىنىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرىن قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. سوندىقتان 1995 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانا قالىپتاستىرۋدىڭ تۇجىرىمداماسى» دايىندالىپ، وندا وتكەن تاريحىمىزدىڭ شىنايى بەينەسىن جاساۋ قاجەتتىگى باسا ايتىلدى.  تاريحشى عالىمداردىڭ الدىندا تاريحتى جازۋدا، زەرتتەۋدە وزەكتى ماسەلەلەرگە جاڭا كوزقاراستار تۇرعىسىنان قاراپ، دەربەس، تىڭ وي-پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار جاساۋ مىندەتى تۇردى. بىراق تاۋەلسىز، جاڭا تۇجىرىمدار جاساۋ وڭايعا تۇسكەن جوق.

عاسىرعا جۋىق بيلىك قۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ تاريحى بىرىڭعاي ساياسي باعىتتا جازىلعانى بەلگىلى. بۇل، ارينە، الىپ يمپەرياعا قول استىنداعى حالىقتى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. ال، وسى ساياساتتى جۇرگىزۋ تاريحشىلار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. سوندىقتان دا، حح عاسىردا تاريح عىلىمىنا جوعارىدان قىسىم جاسالىپ، تاريح تاپسىرىسپەن جازىلدى، قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستالدى.

بيسەمباەۆا ءلاززات اماندىققىزى,

قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشى:

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن جاڭا تاريحي تانىم قالىپتاستىرۋ ءۇشىنتاريح عىلىمىنىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرىن قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. سوندىقتان 1995 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانا قالىپتاستىرۋدىڭ تۇجىرىمداماسى» دايىندالىپ، وندا وتكەن تاريحىمىزدىڭ شىنايى بەينەسىن جاساۋ قاجەتتىگى باسا ايتىلدى.  تاريحشى عالىمداردىڭ الدىندا تاريحتى جازۋدا، زەرتتەۋدە وزەكتى ماسەلەلەرگە جاڭا كوزقاراستار تۇرعىسىنان قاراپ، دەربەس، تىڭ وي-پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار جاساۋ مىندەتى تۇردى. بىراق تاۋەلسىز، جاڭا تۇجىرىمدار جاساۋ وڭايعا تۇسكەن جوق.

عاسىرعا جۋىق بيلىك قۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ تاريحى بىرىڭعاي ساياسي باعىتتا جازىلعانى بەلگىلى. بۇل، ارينە، الىپ يمپەرياعا قول استىنداعى حالىقتى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. ال، وسى ساياساتتى جۇرگىزۋ تاريحشىلار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. سوندىقتان دا، حح عاسىردا تاريح عىلىمىنا جوعارىدان قىسىم جاسالىپ، تاريح تاپسىرىسپەن جازىلدى، قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستالدى.

تاريحتى بۇرىنعى باعىتپەن (ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيا بويىنشا)  جازۋ –تاريح عىلىمىنىڭ شەڭبەرىن تارىلتىپ، تاريحشى عالىمدارعا تاريحي شىندىققا جەتۋدە قيىندىقتار تۋعىزۋدا. سوندىقتان دا تاريح عىلىمىن زەرتتەۋدە ونىڭ مەتودولوگياسىن وزگەرتۋدى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر.

تاريحتىڭ زەرتتەۋ نىسانىن وزگەرتۋ ماقساتىندا كەيىنگى كەزدە قولعا الىنىپ جاتقان تاريحتى ساياساتتان تىس، حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى تۇرعىسىنان الىپ زەرتتەۋ، ياعني XX عاسىردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن كەڭ ءورىس العان ماكرودەڭگەيدەگى تاريحتان سوڭعى مەزگىلدە ءبىرشاما ەكپىن الا باستاعان ميكرودەڭگەيدەگى تاريحقا بەت بۇرۋ – تاريحتى زەرتتەۋدەگى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، شىنايى اقيقاتقا جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر جول بولماق دەپ ويلايمىن.

XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن قوعامدىق جاعداي ماكرو دەڭگەيدەگى تاريحتىڭ (مەملەكەت، ۇلت، تاپتار تاريحى) باسىمدىلىق الۋىنا نەگىز بولدى. تاريحي وي وسى باعىتتاعى جانە وسى مازمۇنداعى تاقىرىپتاردى يگەرۋگە باسىمدىلىق بەردى. بۇل زەرتتەۋ ءادىسى مەن باعىتىنىڭ ءالسىز جاقتارى دا بولعاندىعىن تاريحشىلار بۇگىنگى ۋاقىتتا مويىنداپ وتىر.

تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ بۇل ءالسىز تۇستارى جەكە ادامنىڭ، اسىرەسە قوعامداعى «كىشكەنتاي» ادامداردىڭ (ياعني، قاراپايىم ادامداردىڭ) كۇندەلىكتى ومىرىنە، ونىڭ ومىرىندەگى وزگەرىستەرگە جەتە كوڭىل اۋدارىلماي قالۋىنا بايلانىستى ەدى. الەمدىك تاريحنامادا «انتروپولوگيالىق توڭكەرىس» (انتروپولوگيا، تاريحي انتروپولوگيا (گرەك ءسوزى - (anthropos-ادام) - ادامنىڭ تابيعاتى تۋرالى ءىلىم، تاريحنامادا زەرتتەۋ وبەكتىنىڭ وزەگى رەتىندە ادامنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن، ونداعى ماتەريالدىق جانە مىنەز-قۇلىقتىق، ادەت-عۇرىپتىق ەرەكشەلىكتەر مەن وزگەرىستەردى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدىرعان باعىت) اتانعان بۇل باعىتتىڭ ەرەكشەلىگى تاريحي زەرتتەۋلەردەگى اكتسەنتتى گلوبالدى قۇرىلىمداردان كۇندەلىكتى ءومىر تىرشىلىگىنە اۋدارۋىندا ەدى. ياعني، بۇل ادام فەنومەنىنە، ونىڭ تاريحي پروتسەستەگى ورنىنا جاڭا باعا بەرۋ ارەكەتىنىڭ كورىنىسى بولاتىن. باسقاشا ايتقاندا، ەندىگى ۋاقىتتا تاريحناما قاراپايىم ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تىرشىلىگىنە بەت بۇرۋعا ءتيىس ەدى. ال وسى قاراپايىم ادامنىڭ وتكەن ءومىرىن تانىپ بىلۋدە سول ادامنىڭ ءوز اۋزىمەن بايانداعان كۋالىگىنىڭ ورنى ەرەكشە باعىت ەكەندىگى ايقىن. ياعني، كۇندەلىكتى ءومىر تاريحىن زەرتتەۋ – اۋىزشا تاريح ايتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. كۇندەلىكتى تاريح پەن اۋىزشا تاريح - بۇل الەۋمەتتىك تاريحتىڭ ءوزارا بايلانىستى تانىم قۇرالدارى، ءومىردى، سونىڭ ىشىندە قاراپايىم قوعام مۇشەسىنىڭ، شاعىن الەۋمەتتىك توپتار مەن قۇرىلىمداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن تانىپ بىلۋگە باستايتىن جول.

اۋىزشا تاريح دەگەنىمىز – ول ادامداردىڭ ءوز ومىرلەرى تۋرالى، وزدەرى كۋا بولعان وتكەن وقيعالار تۋرالى جازىلىپ الىنعان ەستەلىكتەر.

اۋىزشا تاريح»  ("Oral History") ۇعىمى ەڭ العاش امەريكا جانە باتىس زەرتتەۋشىلەرى ەڭبەكتەرىندە ورىن الدى. ونىڭ تۇپكى تامىرى تەرەڭدە بولعانىمەن عىلىم رەتىندە بوي كوتەرۋى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتقا جاتادى.  اۋىزشا تاريحتا جەكە ادام بيوگرافياسى ارقىلى تۇلعا ءرولىن انىقتاۋدىڭ ماڭىزى زور. «اۋىزشا تاريح» تەرمينىن باربە دوريۆەللي (1852 ج.)  العاش رەت عىلىمي لەكسيكونعا ەنگىزگەنىمەن، 1948 جىلى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى الان نەۆينس جۇمىستارىنان كەيىن كەڭ تارادى.

 قازاقستاندا سوڭعى جىلداردا عانا قولعا الىنۋدا.

قازاق قوعامىنىڭ تاريحىن جاڭا ساپا جانە مازمۇندا زەرتتەپ بىلۋدە كۇندەلىكتى تاريح پەن اۋىزشا تاريحتىڭ جاڭا مەتودولوگيالىق تانىم قۇرالى رەتىندە ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى ۇلتتىڭ وتكەن جولى وسى ۋاقىتقا دەيىن ماكروتاريح تۇرعىسىنان زەرتتەلىپ جانە باياندالىپ كەلدى، سونداي-اق ول كەڭەستىك كەزەڭدە دەربەس عىلىم جانە ءبىلىم سالاسى رەتىندە قالىپتاسىپ، بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى يدەولوگيالىق تاپسىرىستاردى ورىنداۋعا ءتيىستى بولدى. ۇلت تاريحىن، ونىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەر مەن ساياسي جۇيە جاعدايىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىن ءتۇرلى يدەولوگيالانعان جانە ساياساتتانعان تالداۋلار مەن تۇجىرىمداردان ارشىپ الۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى تاريحنامانىڭ وسى جاڭا باعىتتارىنا سۇيەنۋ بولسا كەرەك.

كۇندەلىكتىلىك تاريحى سوڭعى جىلدارى قازىرگى زامانعى تاريح عىلىمىندا بولاشاعى زور باعىتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلۋدا. بۇرىن تاريحشىلار تەك الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، دەموگرافيالىق تاريحپەن، مادەنيەت تاريحىمەن اينالىسسا، قازىرگى كەزدە زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى نىسانى رەتىندە ادام جانە ونىڭ تاريحي ۇدەرىستەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي، كونفەسسيالىق، مادەني، ت.ب. فاكتورلارىنىڭ اسەرىن قالاي قابىلداعانى الىنىپ وتىر. ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن قوعامداعى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني ۇدەرىستەردىڭ بەينەسى كورىنىس بەرسە، ءوز كەزەگىندە، كۇندەلىكتى ءومىر دە قوعامعا ءوزىنىڭ ىقپالىن تيگىزىپ وتىرادى. ادامنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى مەن قوعام اراسىنداعى وسى ىقپالداستىقتى زەرتتەپ، ساراپتاۋ تاريحي ۇدەرىستەردىڭ ارتۇرلىلىگىن كورسەتۋگە، وتكەن وقيعالاردى قايتا قاراپ، جاڭا كوزقاراستار تۇرعىسىنان قايتا باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

وتان تاريحناماسىندا دا كۇندەلىكتى تاريح پەن اۋىزشا تاريح باعىتتارى ۇلت پەن مەملەكەت تاريحىنا قوعامداعى قاراپايىم ادام ءومىرى تۇرعىسىنان كەلۋ ارەكەتى رەتىندە قابىلدانعانى ءجون. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك تاريح جاڭا مازمۇنعا يە بولىپ، ەندىگى ۋاقىتتا تاپتار، ءىرى الەۋمەتتىك قۇرىلىم جانە ينستيتۋتتارمەن قاتار وتباسى، اۋلەت، شاعىن قاۋىم سياقتى الەۋمەتتىك ميكرو-قۇرىلىمدار تاريحى دا زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالماق.

بۇل باعىتتا ەلىمىزدە جۇمىستار باستالىپ تا كەتتى. مىسالى، قازاقستان تاريحى پورتالىندا اۋىزبا-اۋىز ايتىلعان اڭگىمەلەردى جيناپ، تىركەۋگە ارنالعان «اۋىزشا تاريح» اتتى ارنايى جوبا ۇيىمداستىرىلعان. اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دە «ايتىلعان تاريح» اتتى ورتالىق اشىلىپ، جۇمىس جۇرگىزۋدە.