دارۆين، ۋەلس، سپەنسەرلەردەن بەرى عىلىم جولى ادامزات بارشا «تۋاتىن، ولەتىن» زاتپەن ءبىر تۇقىمداس دەيدى. ادامزات ەكى اياقتى سويلەيتىن ءسوزدى، ۇياتتى بولىپ وزگە قالعان حايۋاننان ايرىلادى.

وسى 20 عاسىر باسىندا ۇكىمەت مۇجىققا دۇرە سالۋدى جول قىلىپ شىعارماق بولعاندا ادام بالاسىنان وزعان، كۇن جوعالماسا اتى جويىلمايتىن لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي «رۋسسكيە ۆەدوموستي» گازەتاسىنا حات جازىپ جاريا قىلدى. سول تولستوي جازعان حاتتىڭ اتى «ۇيات» ەدى. وسى حات اتىن وزگە سوزگە اۋدارساق، ماعىناسى مىناۋ: ءبىز ادام ەمەس پە ەدىك؟ ۇيات ءبىزدىڭ بەلگىمىز ەمەس پە ەدى؟ وسى جالعىز بەلگىدەن ايرىلىپ، انا ءتورت اياعىنا سىيىنعان اتالارىمىزدىڭ اۋلىنا قايتقانىمىز با؟

19 عاسىردىڭ اياعىندا بىرنەشە ادامداردى ۇكىمەت اسىپ ولتىرمەك بولعاندا ورىس فيلوسوفى ۆلاديمير سولوۆەۆ جۇرت جيىپ سويلەدى. ادام بالاسىن اسىپ ءولتىرۋ حريستيان جولىنان تىسقارى دەپ. وسىنى جاريا قىلىپ ايتتىڭ دەپ، ۇكىمەت ۆ.سولوۆەۆتى پەتەربۋرگتەن ايدادى. ۆ.سولوۆەۆ قىلعان ءىسى، عۇمىرىنداعى مىنەزى، ل.ن. تولستوي مەن گ.ن.پوتانيندە عانا بار. وسى سولوۆەۆ فيلوسوفيا جولىندا دارۆين، سپەنسەرگە قارسى ەدى. بۇلارعا ايتاتىن دالەلى: «حايۋاندا ۇيات جوق، ادام ۇياتتى»، – دەپ. فرانتسيا جازۋشىسى زوليا «ادام حايۋان» دەپ رومان جازدى. ادام بالاسىنىڭ سولەكەت ءىسىن حايۋاندىقپەن قىلدىنىڭ مىسالى قىلىپ. مىنە، كوزىمىز كوردى بالقان سوعىسىن. مۇندا بولعان ىستەردى حايۋاندىققا قايتارماي ۇعىنىپ ءبىلۋ قيىن ەمەس پە؟ تولستوي، پوتانين، سولوۆەۆ ءبىزدى قانشا جوعارى تارتسا دا، ءبىز تىرىسىپ شىعا قاشقان تۇيەدەي، ءتورت اياقتىنىڭ اۋلىنا قاشىپ جاتىرمىز-اۋ دەيمىن.

ورىسقا گازەتا، جۋرنال شىعارىپ جول اشقان ا.ن.راديششەۆ (1749-1802) اباقتىعا جابىلىپ، ون جىل سىبىرگە ايدالعان. وسى راديششەۆ زامانداسى، تاعى ورىسقا گازەتا، جۋرنال شىعارىپ، ەۋروپا جولىن اشقان ن.ي.نوۆيكوۆ شليسسەلبۋرگ دەگەن اباقتىسىندا 15 جىل وتىرعان.

باۋىرىم احمەت، ميرياكۋب*! سەن ەكەۋىڭنىڭ اباقتىڭ راديششەۆ پەن نوۆيكوۆ اباقتىسى.
ورىس جازۋشىسى م.يسالتىكوۆتىڭ «تۇزۋلىك پەن شوشقا» اتتى ماقالاسى بار. «تۇزۋلىك! سەن بار دەيسىڭ، راس پا، مەن كورمەگەن كۇندى سەن قايدان كوردىڭ» دەپ، شوشقا تۇزۋلىكتى بالتىردان العان. سوندا تۇزۋلىك ايتقان: «شوشقا، سەنى قۇداي جاراتقاندا جوعارى قاراتپاي جاراتقان، سەن كۇندى وسى سەبەپتەن كورمەيسىڭ»، – دەپتى. سەن ەكەۋىڭ ءىستى كۇندە كورەتىن جۇرتقا اتقارىپ تۇرسىڭدار عوي، بالتىردى باسقاعا بەرىڭدەر.

18 عاسىردا «اقىل پاتشاسى» اتانعان ۆولتەر ەدى. وسى ۆولتەر، زامانداسى تولستويعا نەشە جول كورسەتكەن فرانتسۋز رۋسسو، تاعى وسى ەكەۋىنىڭ زامانداسى فيلوسوف ديدرو اباقتىدا جاتقان. وسى ديدرو قاتىن پاتشا ەكاتەرينا ەكىنشىمەن حات الىسىپ، پاتشا ديدرودان كوپ اقىل العان. ءبىزدىڭ روسسيادا اباقتىعا جاتپاعان جاقسى ادام كەم. جازۋشى دوستوەۆسكي، پوتانين، كورولەنكو، مەلچين، چەرنىشەۆسكي. موروزوۆ اباقتىدا جاتقان. ءبارىن جازىپ بولمايدى. سالتىكوۆ، گەرتسەن، پۋشكين، لەرمونتوۆ، تۋرگەنوۆتار ايدالعان.

تۇركيالا حالىقتى قاتارعا قوسامىن دەپ ساربازدار اباقتىعا جابىلعان، ايدالعان. بۇرىنعى مادحات پاشالار 1883 جىلى ايداۋدا جۇرگەندە ولگەن، وسى كۇنگى احمەد ريزا ءھام باسقالارى دا اباقتىدا جاتقان. شىراقتارىم، سەندەردى مىنەگەندە وسىلارمەن ءبىر سالىپ مىنەسە نە ارماندارىڭ بار؟

1910 جىلى وپات بولدى گ. دۋما چلەنى ۆ.ا.كاراۋلوۆ. بۇل ءتورت جىل شليسسەلبۋرگ اباقتىسىندا وتىرىپ، عۇمىرىنشا سىبىرگە ايدالعان ەدى. 1910 جىلى جازعىتۇرى 3. گ. دۋما ءدىن قۇرداستىعى تۋرالى زاكون جوباسى قارالدى. سوندا كاراۋلوۆ دوكلادچيك ءدىن ءبارى قۇرداس، دىنگە بوستاندىق، قۇداي جولى ادام كوكىرەگىندە، بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق دەپ، جۇرىسكە سالعاندا گ.دۋمانىڭ وڭ جاعىنان ءبىر دەپۋتات «كوتوروجنيك» دەپ حايۋاندىق قىلىپ كاراۋلوۆتىڭ بەتىنەن الدى. وسى ناداندىق، ادەپسىزدىك قىلعان دەپۋتات ءبىر پوپ ەدى. قازاقشاعا تارجىمە قىلسام – قاجى د-عا ءىسى ۇقسايدى. سوندا كاراۋلوۆ ايتتى: «مەن اباقتىدا وتىردىم، ايدالدىم. مىنە، سەندەردىڭ گ.دۋمادا وتىرعاندارىڭ، وسى مەن اتقارعان ءىستىڭ اياعى. مەن بۇعان ماقتانامىن»، – دەپ. وسى كاراۋلوۆتىڭ پوپقا بەرگەن جاۋابى بەيىتىندە تاسقا جازۋلى. كاراۋلوۆ ولگەندە 3 دۋما ۋفا گۋبەرنياسىنان دەپۋتات موللا توقاەۆ جاس ايەل بالاسىنا ۇستاتىپ گۇل اكەلدى. دوسەكەڭ بۇعان نە ايتار؟

قاجى د. اي! وسى كاراۋلوۆ، پوتانينمەن ءبىر قوس بولماي، سەنىمەن ءبىر ءجۇرىپ دوزاققا كەتەيىن بە؟ جاقىنعا قاس قىلعان قابىل مەن يۋدانىڭ قايدا ەكەنى بەلگىلى ەدى، بۇلارعا دا ءبىر اتشى كەرەك قوي، جولىڭ بولسىن.

ح.ا. – جاقسى ناپولەون جاۋىنگەر پاتشا بولعان سوڭ سوعىستا دۇشپانداردىڭ سىرىن بىلۋگە شۋلمان اتتى ءبىر اتاقتى شپيون (تىڭشى) ۇستاپ ەدى. ناپولەون بەرگەن قازىناعا ابدەن تويىپ، شۋلمان جاقسى ادام ساپىنا كىرمەك بولدى. ناپولەوننان اق سۇيەكتىككە جول اشاتىن پوچەتنىي لەگيون وردەنىن سۇرادى. سوندا ناپولەون ايتقان: «سەندەي كىسىلىگى جوق وڭباعانعا قازىنا بەرسەم دە، وردەن بەرمەيمىن»، – دەپ. مۇنى شۋلمان بالالارىنىڭ قۇلاعىنا سالعانىم.

ق.ب.

بۇل ماقالا 1914 جىلى 16-ناۋرىزدا «قازاق» گازەتىنىڭ №57 سانىندا جارىق كورگەن. ل.ن.تولستوي، ا.س.پۋشكين، م.يۋ.لەرمونتوۆ، گ.ن.پوتانين، ت.ب. ومىرلەرىنەن دەرەكتەر بەرىلگەن.

احمەت، ميرياكۋب* — ا. بايتۇرسىنوۆ پەن م. دۋلاتوۆ — «ەكپىن»

دەرەككوز: «ەكپىن»