قازاق زيالىلارىنا ءتان ورتاق قاسىرەت – اقىل ايتۋعا قۇمارلىق
استانادا وتكەن القالى جيىندا ءبىر اكادەميك اعامىز مىناداي وي ايتىپتى.
«...ءار حالىقتىڭ ەكى تاريحى بولادى. ءبىرى – مامانداندىرىلعان، تيپتەندىرىلگەن ميفولوگيالىق تاريح; ەكىنشىسى – رەالدىق شىنايى تاريح. بىزدەر تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ميفولوگيالىق تاريحقا ۇرىنىپ كەتتىك...»
شاماسى، بۇل ول كىسىنىڭ سوڭعى كەزدە ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەن قازاق ەلىنىڭ تاريحىن جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىندا قايتا قاراۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى بىلدىرگەن پىكىرى سياقتى. مەنىڭشە، تۇپكى ماقسات ايتپاسا دا تۇسىنىكتى!..
دۇرىس ايتاسىز، تاريح پەن تاريحي وقيعاعا قاتىستى ءار ءتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەر بولۋى مۇمكىن. بىراق شىندىق – بىرەۋ عانا!.. جانە ول ءبىز قالاي جاسىرىپ-جاپساق تا، ەرتەلى-كەش ءبارىبىر جارىققا شىعادى. تاريح تا سولاي!..
استانادا وتكەن القالى جيىندا ءبىر اكادەميك اعامىز مىناداي وي ايتىپتى.
«...ءار حالىقتىڭ ەكى تاريحى بولادى. ءبىرى – مامانداندىرىلعان، تيپتەندىرىلگەن ميفولوگيالىق تاريح; ەكىنشىسى – رەالدىق شىنايى تاريح. بىزدەر تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ميفولوگيالىق تاريحقا ۇرىنىپ كەتتىك...»
شاماسى، بۇل ول كىسىنىڭ سوڭعى كەزدە ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەن قازاق ەلىنىڭ تاريحىن جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىندا قايتا قاراۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى بىلدىرگەن پىكىرى سياقتى. مەنىڭشە، تۇپكى ماقسات ايتپاسا دا تۇسىنىكتى!..
دۇرىس ايتاسىز، تاريح پەن تاريحي وقيعاعا قاتىستى ءار ءتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەر بولۋى مۇمكىن. بىراق شىندىق – بىرەۋ عانا!.. جانە ول ءبىز قالاي جاسىرىپ-جاپساق تا، ەرتەلى-كەش ءبارىبىر جارىققا شىعادى. تاريح تا سولاي!..
ءارى قاراي اعامىز ءوز ويىن بىلاي تۇيىندەيدى: «...ءبىز دالا ۇلتى بولىپ، دالا حالقى بولىپ قالىپتاسقانبىز. ەۋروپالىقتار كەلدى دە نەشە ءتۇرلى نارسە اكەلدى. يممۋنيتەت جوق بىزدە... سولار اكەلگەن «اۋرۋدىڭ» ءبارى بىزگە جۇقتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟! دالا مەن قالانى جاقىنداتۋ كەرەك. ويتكەنى، دالادا جۇرگەن قازاق ۇلكەن ساياساتتان، ۇلكەن وندىرىستەن، ۇلكەن مادەنيەتتەن، ۇلكەن ساۋدا-ساتتىقتان تىس قالادى. سەبەبى، وسىنىڭ ءبارى قالادا جاسالادى. سوندا قازاق دالادا ءجۇرىپ بارىنەن تىس قالۋ كەرەك پە؟! نەگە قازاق قالاعا كەلىپ مادەنيەتتى، ءوندىرىستى مەڭگەرمەيدى؟! بىزدە ۇلكەن-كىشى 20 قالا بار. 20 قالادا 75-80 پايىز قازاق تۇرسا، قازاق ءتىلى ماسەلەسى وزىنەن-ءوزى شەشىلەر ەدى. قازاق قالالىق ۇلت بولىپ قالىپتاسپايىنشا، ءبىز وڭبايمىز. مەنىڭ قازاق اقىندارىنا جىنىم كەلەدى. «اۋىلدى ساعىندىم، اۋىلدى ساعىندىم» دەپ سارناي بەرەدى. ال ءوزى وندا تۇرماي، بەيشارا قازاقتى اۋىلعا بايلاپ قويعىسى كەلەدى. «التىن بەسىگىمىز» دەپ قاشانعى جاتا بەرەمىز، كىندىكتى كەسۋ كەرەك اۋىلدان!..»
ءسوز-اق!.. جالپى، ءبارى دۇرىس... بىراق، قالاي؟! بارلىق كىلتيپان سول «بىراقتان» باستالادى!..
ۋربانيزاتسيا – ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس ءجۇرىپ جاتقان قوعامدىق پروتسەسس. جانە ول قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 20 جىلدا ەرەكشە قارقىنمەن دامي باستادى. بۇنىڭ بىرنەشە وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. اتاپ ايتار بولساق، جۇمىسسىزدىق، كۇن كورىس قامى. كۇنى كەشە عانا قانشاما قازاق جان باعىپ، ناپاقا تاۋىپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، جۇمىسسىز قالعان جاستار جاپپاي قالاعا اعىلدى. نارىق ءۇردىسى تۋدىرعان جابايى ساۋدا-ساتتىق، قاپتاعان بازارلار مەن قالالىق جەرلەردە قارقىندى دامي باستاعان قۇرىلىس سالاسى، تاعىسىن تاعىلار...
وسىدان 20-30 جىل بۇرىن ءجون سۇرايتىن ادام تاپپاي قينالاتىن كەشەگى الماتى مەن بۇگىنگى استانانىڭ قازاق قالاسى بولۋى سونىڭ ارقاسى.
الايدا، سول قازاقتىڭ ءبارى قالالىق بولدى ما، ماسەلە سوندا.
«...نەگە قازاق قالاعا كەلمەيدى؟..» - دەيسىز... نەگە كەلمەيدى، كەلىپ جاتىر. كەلگەندە قانداي! تەك تۇراقتاپ قالا الا ما؟! بۇل – باسقا ماسەلە.
ايتىڭىزشى، قالادا ونى كىم كۇتىپ وتىر؟!
«...قازاق قالالىق ۇلت بولىپ قالىپتاسپايىنشا، ءبىز وڭبايمىز!..» - دەپسىز. ءجون-اق!..
جاڭىلماسام، كەشەگى كەڭەس داۋىرىندەگى ستاتيستيكالىق مالىمەت بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ شامامەن 47 پايىزى اۋىلدى جەردە تۇرادى دەيتىن دەرەك بولاتىن. قازىرگى ساناق بويىنشا – 43 پايىز. دەمەك، 20-25 جىل ىشىندەگى قول جەتكىزگەن جەتىستىگىمىز – 4-اق پايىز. از با، كوپ پە، شامالاي بەرىڭىز. وسى قارقىنمەن «قالالىق» بولساق، ءسىز ايتقان مەجەگە جەتۋ ءۇشىن (75-80 پايىزعا) ءالى قانشا جىل كەرەك؟ ياعني، جوعارىدا اتاپ وتكەن الماتى مەن استانامىزعا «قازاقي كەلبەت» بەرگەن قارا حالىق – «سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق» ۋاقىتشا قازاقتار. نە ءۇيى، نە كۇيى جوق جانكەشتىلەر. نە ەسەپتە، نە ساناتتا جوق قۇقىقسىز جاندار. سوندا دا ولار تىرىسىپ ءجۇر... «قالالىق» بولۋدان ءۇمىت ۇزبەيدى.
باياعىدا ءبىر بايدىڭ بالاسى «بۇنىڭ ءبارى سۇركۇرىش جەمەي نەگە اشتان ءولىپ جاتىر؟» دەگەن ەكەن. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ەرىكسىز سونى ەسىمە ءتۇسىردى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ەگەر، شىنىمەن قازاقتى قالالىق قىلعىمىز كەلسە نەمەسە قالالارمىز قازاقي بولسىن دەسەك، وعان مەملەكەتتىك كامقورلىق قاجەت. سوندا ءوزىڭىز ايتقانداي، بار ماسەلە وزىنەن-ءوزى شەشىلەدى.
ويىڭىزدى: «...مەنىڭ قازاق اقىندارىنا جىنىم كەلەدى. «اۋىلدى ساعىندىم، اۋىلدى ساعىندىم» دەپ سارناي بەرەدى. ال وزدەرى وندا تۇرماي، بەيشارا قازاقتى اۋىلدا بايلاپ قويعىسى كەلەدى. «التىن بەسىگىمىز» دەپ قاشانعا جاتا بەرەمىز، كىندىكتى كەسۋ كەرەك اۋىلدان!» - دەپ اياقتايسىز.
راحمەت!
مەن – سول ءسىزدىڭ جىنىڭىز كەلەتىن قازاق اقىندارىنىڭ ءبىرىمىن. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. قۇداي قالاسا، ءبىر-ەكى ايدا 53-كە كەلەمىن. سول ازدى-كوپتى 53 جىل عۇمىرىمنىڭ جارتىسىنا جۋىعى، دالىرەك ايتسام 20 جىلى پاتەر جالداپ، كىسى ەسىگىندە جۇرۋمەن ءوتتى.
ۇل ەرجەتتى، قىز بويجەتتى. ەندى سول مەن كورگەن ازاپ پەن قورلىقتى سولار تارتا ما دەپ قورقامىن. سەنىمسىز تىرلىك، ءۇمىتسىز ءومىر. ال ءسىز «قالالىق» بول دەيسىز!
ءبىز باس قۇراپ، شاڭىراق كوتەرگەن كەزدە «قايتا قۇرۋ» باستالدى. ونىڭ اياعى سوتسياليزمنەن كاپيتاليزمگە كەيىن شەگىنگەن قوعامدىق وزگەرىسكە ۇلاستى. نارىق كەلدى. «جارلى بايعا، باي قۇدايعا جەتسەم» دەگەن قايىرسىز زامان تۋدى...
«كوپپەن كورگەن – ۇلى توي»، وتەر-كەتەر دەگەن ۇمىتپەن جانتالاسىپ جۇرگەندە 20 جىل دا وتە شىقتى. ەندى ەس جيىپ، الدى-ارتىما قاراسام، وتكەن – وتىرىك، بولاشاق – كۇماندى... بۇدان وتكەن مازاق، بۇدان اسقان ازاپ بولماس!..
الەمدەگى الەۋەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلدىق، قۇداي جازسا كۇنى ەرتەڭ كوشباسشى بولامىز دەيمىز. لايىم، ايتقانى كەلسىن!. تەك، كىم؟! قازاق پا، باسقا ما؟!
قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا 700-گە جەتەر-جەتپەس اقىن-جازۋشى بار. ال ولاردىڭ ەلۋدەن اسقانشا تاپ مەن سياقتى ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەنى، ءتىپتى، ساۋساقپەن سانارلىق. بالكىم، مۇلدە جوق تا شىعار!..
17 ميلليون قازاقستاندىققا 700 جازۋشى از با، كوپ پە؟ ايتا المايمىن.
انىق بىلەتىنىم، ءوز اقىنىن 53-كە كەلگەنشە كىسى ەسىگىنە تەلمىرتىپ قويعان ەلدىڭ ەرتەڭىنەن نە قايىر، كەلەشەگىنەن نە ءۇمىت؟! «ەل ەرگە، ەر جەرگە قارايدى» دەگەن – وسى.
وسى ارادا كەشەگى ەكس-مينيستر، بۇگىنگى قاشقىن، الەمگە اتى-شۋلى الاياق مۇحتار ءابىلازوۆ تۋرالى ايتىلعان ءارتۇرلى دەرەكتەر ەرىكسىز ويعا ورالادى. ۇمىتپاسام، ۇرلاعان اقشاسى، تىققان مۇلكى مەن «ۇشاق-تىشاقتارىن» ەسەپكە الماعاننىڭ وزىندە، ءبىر باسىندا 800-دەن استام پاتەرى بولىپتى.
سول پاتەرلەردى بىزگە بەرسە، قانشا قازاق «قالالىق» بولار ەدى. ءتىپتى، تەگىن بەرمەي-اق قويسىن. اقىسىنا. تىم بولماسا، ءتۇبى ساتىپ الۋ قۇقىعى قاراستىرىلعان، اقىلعا قونىمدى جالاقىعا. ايتپەسە، ءبىز سياقتى ادامداردىڭ بۇگىنگى نەسيە تارتىبىمەن بۇل ومىردە باسپانالى بولۋى مۇمكىن ەمەس.
جاقىندا جولداسىم ەكەۋمىز ەلدەن كەلىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن ءبىر تانىسىمىزعا جولىعۋ ءۇشىن استاناداعى «شانحاي» بازارىنا باردىق. ايەلىمە: ء«وزىڭ بارىپ سويلەسە بەر. مەن وسىندا كۇتەم» - دەپ، ايالدامادا قالدىم. جۇمىسىمىز اۋىسىپ استاناعا قونىس اۋدارعان التى-جەتى اي ىشىندە ەكى-ءۇش پاتەر اۋىستىرىپ، حابارلاندىرۋ وقۋ ادەت بوپ قالعان با، جارنامالارعا قالاي نازار اۋدارعانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. پاتەر ىزدەگەن ءبىر حابارلاندىرۋدىڭ استىنا بىلاي دەپ جازىپتى. ء«ۇيىڭ بار ما، جايىڭ بار ما؟ استانادا شەشەڭنىڭ ... بار ما؟!»
توبەمنەن سۋىق سۋ قۇيعانداي بولدى. نە كۇلەرىمدى، نە جىلارىمدى بىلمەيمىن... تۋرا ماعان ايتقانداي!..
سول سەزىم اقىرى ولەڭ بوپ ءورىلدى...
* * *
«...ءۇيىڭ بار ما، جايىڭ بار ما؟..
استانادا شەشەڭنىڭ ... بار ما؟!»
(ايالداماداعى جازۋ)
قالا بارساق بىردەڭە شىعا ما دەپ،
بىزگە دە ءبىر ىرىس-قۇت جۇعا ما دەپ،
يت بايلاسا تۇرعىسىز استانادا
قانشا قازاق قاڭعىپ ءجۇر دۋانا بوپ!..
دەر كەزىندە جاناتىن جالىن شاشىپ،
دەر كەزىندە سوعاتىن داۋىلداتىپ،
ءبىر ءىنىم ءجۇر مۇز كۇرەپ، قوقىس تەرىپ –
ءبىر قىزىم ءجۇر كوشەدە ارىن ساتىپ!..
الديلەگەن اركىمنىڭ ارمانى بار،
دەر شاعىندا قول باستاپ، وردا بۇزار،
ءبىر اعام ءجۇر اركىمگە قولىن جايىپ –
«قاشان تويار ەكەن، - دەپ، - جالماۋىزدار؟!.»
امال قانشا اللانىڭ جازعانىنا،
اداسقاندار ومىردە از با مىنا؟..
قاراپ تۇرىپ قان جۇتام، سورلى ەلىمنىڭ –
وزعانى ما بۇل، الدە، توزعانى ما؟!
ر. S.
سوڭعى ءسوز. جوعارىدا اتالعان جيىننىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – «ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ جالپى قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى».
پلەنۋمدا ءسوز سويلەگەن تاعى ءبىر تانىمال اعامىز وسى ورايداعى ويلارىن ورتاعا سالا وتىرىپ، مارقۇم ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ «قازاق ۇلتشىلدىقتان دا، رۋشىلدىقتان دا ولمەيدى. مەن قازاق بولاشاقتا ەكىگە ءبولىنىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. ول – قالا مەن دالا بالالارى» دەگەن ءسوزىن تىلگە تيەك ەتسە، ءسىز ءوز پىكىرىڭىزدى «التىن بەسىگىمىز» دەپ قاشانعى جاتا بەرەمىز، كىندىكتى كەسۋ كەرەك اۋىلدان!..» دەگەن ۇسىنىسپەن تۇيىندەپسىز... مىنە، وسىلاي بارلىق ماسەلەنى ءبىر-اق كۇندە شەشكىڭىز كەلەدى.
وندا ماعان مىنانى ايتىڭىزشى، اۋىلدان كىندىگى كەسىلگەن قازاقتىڭ قازاق بوپ قالاتىنىنا سەنىمدىسىز بە؟! تەك ءسىز بۇدان قورىقپاڭىز... عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، قالالىق بولۋ ءۇشىن ەڭ كەمى ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسۋ كەرەك ەكەن. دەمەك، سىزگە ونىڭ ەشقانداي قاتىس-ءتۇيىسى جوق. ءتۇبى دەگەنىم عوي. نەمەرە، شوبەرەلەرىڭىز بولمسا...
ال ءالىمجانوۆ ايتقان كۇدىكتىڭ بۇگىندە شىندىققا اينالعانى كۇمانسىز. ايتپەسە، تۇرسىن اعامىز بۇل ءسوزدى تەكتەن-تەك ەسكە المايدى.
وكىنىشكە قاراي، قازىرگى قازاق زيالىلارىنا ءتان ورتاق قاسىرەت – اقىل ايتۋعا قۇمارلىق. «كىم كىنالى؟» دەگەن سۇراقتى كوتەرەدى دە، «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا كەلگەندە جۇمعان اۋزىن اشپايدى. باستان جاق تا اجىرايدى. اقىرى ايتقان ەكەنسىڭ، اشىلا ايت. بولماسا... جارماق باقىت، جالعان ماحاببات، جارتىكەش شىندىقتىڭ ەشكىمگە قاجەتى جوق!
تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ.
قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
Abai.kz
