قۇدايدىڭ قۇزىرىنسىز قۋراي دا سىنباي ما؟..

قۇدايدى نەگە ەسىمىزگە الىپ وتىرمىز؟ سەبەبى، «باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن نە ءىسى بار؟» دەيدى قازاق. ال، ءدال بۇگىن ءبىزدىڭ باسىمىز عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن جۇرەگىمىز، ودان دا بۇرىن جانىمىز اۋىرىپ وتىر – تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاق ەلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سپورت تۇرىنە اينالعان بوكستا بۇلاي ويسىراي جەڭىلىسكە ۇشىراپ كورگەن جوق ەدى. جەتى بوكسشى جىگىتىمىزدىڭ التاۋى (!) جارتىلاي فينالعا جەتە المادى. (ال، وزبەكتىڭ سول مەجەگە جەتكەن بەس ۇلىنىڭ بەسەۋى دە فينالدا...) «سەگىز ۇلىم ءبىر توبە، ەر-توستىگىم ءبىر توبە» دەگەندەي، جارتىلاي فينالدان ءوتىپ، فينالدىڭ وزىنە جەتكەن نۇربەك بالامىز دا ءۇشىنشى راۋندتا ۋكراينالىق حيجنياكتىڭ، «پولتاۆالىق تانكتىڭ» تولاسسىز شابۋىلىنا توتەپ بەرە المادى...

«سپورتتىڭ اتى سپورت قوي، «كۇش اتاسىن تانىمايدى» دەگەن، ودان تراگەديا ىستەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟» دەۋىڭىز دە مۇمكىن. ماسەلە قالاي جەڭىلۋدە... شاماسىنىڭ جەتكەنىنشە شايقاسسا دا ءالى جەتپەگەن، ايتسە دە ەل ءۇمىتىن اقتاي الماعانىنا ۇياتتان ورتەنەردەي بولىپ، قارسىلاسىنىڭ قولىندا ولۋگە دايىن، بىراق، نامىسىن بەرۋگە جوق جىگىتتىڭ جەڭىسكە بەرگىسىز جەڭىلىسى بولادى! ال، ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان جەتى جەڭىلىستىڭ جارتىسىنان كوبىندە ونداي جىگەر مەن نامىستىڭ ۇشقىنى دا بايقالعان جوق. جايباراقاتتىلىققا، نەمكەتتىلىككە قاپا قالىڭ قازاق... سپورتشىلارىمىزدىڭ اراسىندا سوڭعى جىلدارى جەڭىلسە بولدى: «اللانىڭ ءناسىپ ەتكەنى وسى شىعار، ريزامىن» دەگەن ءسوزدى ايتۋ سانگە اينالدى. ال، بۇل دەگەنىڭ جەكە باستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جاراتۋشىعا يتەرە سالۋ، باسقا ەشنارسە ەمەس – قۇدايدىڭ ميللياردتاعان ادامنىڭ جۇرگەن-تۇرعانىن، و.ءى. سەنىڭ سول ساتتەگى بوكسىڭدى، كۇرەسىڭدى، كوكپارىڭدى قاداعالاپ وتىرۋدان باسقا جۇمىسى جوق پا؟!..

كازىرگى كوكتەي قاۋلاعان يمام-مولدالاردان «قۇدايدىڭ قۇزىرىنسىز قۋراي دا سىنبايدى» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. جۇرتتى جاڭىلىستىراتىن جالعان ميف، وسى، مىنە! جاراتقان يەنىڭ جاندى-جانسىزعا ولشەپ بەرگەن عۇمىرى مەن تاعدىرى بار ەكەنى راس. بىراق، قۇداي «مىنا قۋرايدىڭ سىناتىن كۇنى بۇگىن، سىندىرايىن» دەمەيدى! ءدال سول سياقتى ادامنىڭ تاعدىرىنىڭ كىلتىن دە ونىڭ ءوزىنىڭ ەركىڭە بەرگەن! اسىرەسە، ەسىڭدى ءبىلىپ، ەتەگىڭدى جاپقاننان كەيىن قاي جولعا تۇسەسىڭ – الدىڭا ۇلكەن دە ىزگى ماقسات قويىپ، سوعان جەتەر جولدا ايانباي تەر توگىپ، اقىرىندا دەگەنىڭە جەتىپ، «ادام بولاسىڭ» با، جوق الدە، اباي اتامىز ايتقانداي «ىشسەم-جەسەمنەن» اسا المايتىن، مالدان بوعى بوتەن عانا بىرەۋ بولاسىڭ با، ءوزىڭنىڭ قالاۋىڭ بىلەدى، ويتكەنى سەن ەندى ءوز تاعدىرىڭا ءوزىڭ قوجايىنسىڭ. ادامزاتتىڭ الىبى البەرت ەينشتەين دە سول سەبەپتى: «مەن تىكەلەي جەكە ادامنىڭ شارۋاسىمەن نەمەسە ءوزىنىڭ جاراتقان پەندەلەرىن سوتتاۋمەن اينالىساتىن ءتاڭىردى كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن» دەگەن بولاتىن.

ءتىپتى سەنىڭ ولشەۋلى ءوز ءومىرىڭدى ۇزارتۋ نەمەسە قىسقارتۋ دا ءوزىڭنىڭ قولىڭدا!

دالەل كەرەك پە؟ مارحابات! كەڭەس وداعى كەزىندە اتاقتى اكادەميك، كارديوحيرۋرگ نيكولاي اموسوۆ دەگەن ازامات بولدى. 70 جاسىندا ينفركتتەن سوڭ جۇرەگىنە كارديوستيمۋلياتور قويدىرعان اكادەميك ءوز دەنساۋلىعىن قولعا الىپ، «1000 قوزعالىس» دەگەن جۇيە ويلاپ تابادى. ءسويتىپ ءوز ءومىرىن باقانداي 20 جىلعا ۇزارتادى. سەكسەنگە دەيىن دارىگەرلىگىن، وپەراتسيا جاساۋىن توقتاتپايدى...

ال، قازاقتىڭ ەكى ۇلى ونەرپاز ۇلىن – كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ پەن اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتى الايىق. ءبىرى «كەمەلىنە كەلىپ، كەمەرىنە تولعان»، ەل-جۇرت اقىل سۇرايتىن الپىستان ەندى اسقان جاسىندا، ءبىرى «قىنسىز قىلىش» قىرىق بەس جاسىندا، بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ كەزىندە، مەرزىمىنەن بۇرىن ومىردەن ءوتتى. ەڭ كەمى شيرەك عاسىر جولداسى بولعان قۋ اراقتىڭ كەسىرىنەن دەنساۋلىعىنان ەرتە ايرىلدى ەكەۋى دە. ءشامشى اعامىز ونىڭ ۇستىنە «ءۇيى جوقتىڭ كۇيى جوق» بولىپ ءومىر سۇرسە، مۇقاعالي جۇبايى جانىندا بولعانىمەن، سول ون بەسىندە عاشىق بولىپ ۇيلەنگەن مۇعاليما اپايى ماس بولىپ كەلگەن كۇيەۋىن ۇيىنە كىرگىزبەي، ءۇش رەت كوپ قاباتتىڭ ءۇيدىڭ بەتون ساتىسىندا تۇنەپ شىعۋعا ءماجبۇر ەتكەن. (ولگەن سوڭ وكىنگەن، بىراق، ودان نە پايدا...) ءۇش رەتتە دە مۇقاڭ نامىستانىپ، قاسىنداعى اقىن جىگىتتىڭ (بىرەۋىنىڭ كوزى ءالى ءتىرى) «ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق» دەگەنىنە كونبەي، «كەتە بەر، لاشىن كىرگىزەدى» دەپ قالىپ قويعان. ءۇش ءتۇن ەمەس، جارتى ساعات جاتىپ كورىڭىزشى سول ساتىدا...

ەكىنشى جاعىنان، بۇل ەكى ادامدى مىسالعا الىپ وتىرعانىمىز، قازاقتىڭ دانالىعىن تاعى ءبىر رەت پاش ەتە كەتۋ. قازاق بالاعا قويىلعان ەسىمدى ەستىگەندە: «ە، جاقسى ەكەن، اتىنا يە بولسىن!» دەيدى. ويتكەنى، «ات» ەكى ماعىنالى ءسوز: ءارى ادامنىڭ ەسىمى، ءارى مىنەتىن كولىگى. ءشامشىنىڭ اكەسى ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءجامشيد، پارسىلاردىڭ تۇپكى اتاسى. مۇقاعاليدىڭ اتى – مۇحاممەدقالي. ەكەۋى دە اراققا سالىنعاندىقتان كيەلى ەسىم-ات ولاردى لاقتىرىپ تاستاعان...

«قۇداي – ءبىر، پايعامبار – حاق، قۇران – شىن» با؟

جارايدى، دىنگە قايتىپ ورالايىق. ادامنىڭ العا قويعان ماقساتىنا جەتۋىنە ونىڭ قانداي ءدىندى ۇستاناتىنىنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇرىن دا، بۇگىن دە اتاقتى عالىمداردىڭ، ونەرپازداردىڭ، سپورتشىلاردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىسى بولماسا دا ۇلكەن بولىگى اتەيست نەمەسە اگنوستيك بولىپ كەلەتىندىگى سونىڭ ايعاعى. نەگە؟ سەبەبى، ماحاتما گاندي ايتقانداي، «قۇدايدا ءدىن جوق. وعان سەن ءبىر اي ورازا ۇستايسىڭ با، ۇستامايسىڭ با، سۇندەتتەلگەنسىڭ بە، جوق پا، ناماز وقيسىڭ با، وقىمايسىڭ با، ءبارىبىر».

سەبەبى، دۇنيەدەگى اق پەن قارانى ەت پەن تەرىدەي قاتار جاراتىپ، تەپە-تەڭدىكتى ۇنەمى ۇستاپ وتىراتىن، ادىلەتتىلىگى شەكسىز ءتاڭىرى سەنىڭ قالاۋىڭ قانداي بولسا دا ونى قۇپتاپ، ەڭبەگىڭە قاراي ونبەگىن بەرىپ، قولداپ، قۋاتتاپ وتىرادى. جاقسى مەن جاماننىڭ كۇرەسى ەشقاشان بىتپەيتىنى، ەلدى جەگەن نەبىر جالماۋىز-جەبىرلەردىڭ دە، قانىشەر قاراقشىلاردىڭ دا ۇرپاعى ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ-كوگەرە بەرەتىنى سودان. جەكە ادام سەكىلدى، تۇتاس مەملەكەتتەردىڭ دا دامۋدىڭ قاي جولىنا ءتۇسۋى باسشىسىنىڭ تاڭداۋىنا بايلانىستى.

وسى دامۋ جولىندا ءدىننىڭ وينار ءرولى وراسان زور. سەبەبى، ول ساناعا ەمەس، ونى بيلەيتىن تۇپساناعا، سۋىق اقىلعا ەمەس، ىستىق سەزىمگە بايلاناتىندىقتان حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرىن تەز بيلەپ، باۋراپ الا الادى. مەشىت سالىپ، ورازا ۇستاپ، ناماز وقىپ، ءتىپتى قايتا-قايتا قاجىلىققا بارىپ، «ءبىز اۋەلى مۇسىلمانبىز، سوسىن بارىپ قازاقپىز» دەپ، «ءار تالىنىڭ تۇبىندە پالەن پەرىشتە وتىرادى ەكەن» دەپ ساقال قويىپ، مۇسىلمان بولىپ كورىنۋ وڭاي. بىراق، بۇل، ماحامبەت ايتقان «تىلدە بار دا، دىلدە جوق مۇسىلمانشىلىق». ريالى، وتىرىك، جالعان مۇسىلمانشىلىق. جالعان بولعاندىقتان ماقساتىنا جەتە المايتىن مۇسىلمانشىلىق. ول جولدى ۇستانعاننىڭ ءوزى دە ماقساتىنا جەتە المايتىنى دا، وزگەلەرگە دە كەسىرىن تيگىزىپ، ولاردى دا جەتكىزبەيتىنى سودان. «ءدىنى بار دا، ۇلتى جوق، ساقالى بار دا، مۇرتى جوق. تەكە ساقال، قىرما مۇرت، ەلدىڭ تۇبىنە سول جەتەر» دەپ كورىپكەل شاكەرىم قاجى دا بارىنشا ەسكەرتىپ كەتكەن قۇبىلىس. قاڭتاردا 20 مىڭ ساقالدى ەلىمىزدىڭ تۇبىنە جەتۋگە ءسال-اق قالدى. ودان بەرى دە جوعارعى جاقتاعى سۇيەنگەندەرى كۇشتى بولعاندىقتان، ايىلىن جينايىن دەمەيتىن ولاردىڭ سپورتتى عانا ەمەس، ونەردى دە تۇگەل جايلاپ بولعانى بۇگىن ەشقانداي قۇپيا ەمەس. اعاشتى قاق جارىپ شىعاتىن سىناداي، جالعان ءدىننىڭ ەرتەلى-كەش جارعا جىقپاي قويمايتىنى اقيقات. وعان قارسى مەملەكەتىمىز، ەڭ بولماسا وزبەكستان سەكىلدى، ەشقانداي قارسى ارەكەت ىستەمەي وتىرعاندا، بار سالماق قوعامعا تۇسەدى. ەندەشە ءدىن دەگەن نە، قۇداي دەگەن كىم، الدىمەن سونى اجىراتىپ الايىق.

بىزە اكەلەرىمىز بالا كۇنىمىزدە تاقىرىپشاداعى ءسوزدى جاتتاتىپ ۇيرەتتى. ءبىزدىڭ قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىنە، ءبىر، جالعىز ەكەندىگىنە سەنگەن-سەنبەگەنىمىزگە ول مۇقتاج ەمەس. ايگىلى فيلوسوف بلەز پاسكال ايتقانداي: «ەگەر مەن قۇدايعا سەنسەم، ال ول جوق بولىپ شىقسا، مەن ەشنارسە جوعالتپايمىن. ال، ەگەر مەن قۇدايعا سەنبەسەم، ال ول بار بولىپ شىقسا، مەن ءبارىن جوعالتامىن».

ەينشتەين: ءبىزدىڭ تۇسىنىك-ۇعىمىمىزعا سىيمايتىن، ونىڭ ۇلىلىعى مەن سۇلۋلىعىن ءبىز تەك جاناما تۇردە عانا بايقاي بىلەتىن ءبىر نارسە بار ەكەنىن سەزىنۋ - ءدىنشىل بولۋ دەگەن ءسوز. مەن تەك وسى ماعىنادا عانا ءدىنشىل اداممىن» دەگەن.

ادام اقىل-ويىنىڭ شىڭى بولىپ سانالاتىن ەكى ۇلى زاڭدى – ەنەرگيا ماسسا مەن جارىق جىلدامدىعىنىڭ شارشىسىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تەڭ ەكەندىگىن، سول جارىق ساۋلەسىنىڭ ءوزى دە قيساياتىندىعىن دالەلدەگەن سالىستىرمالىلىق تۋرالى زاڭدى اشقاننان كەيىن عۇلاما بۇكىل عالام اسقان ءدال ەسەپپەن، تارتىپپەن جاراتىلعانىن تۇيسىكپەن بولجاپ بىلەدى. قالعان جارتى عاسىر ءومىرىن سول زاڭدى اشۋعا ارنايدى. بىراق، اشا المايدى. اشۋى دا مۇمكىن ەمەس-تۇعىن. سەبەبى، باي بولعاننان كەيىن قۇداي بولعىسى كەلىپ تۇراتىن ادامزات ول زاڭدى ءبىلىپ السا، اتوم بومباسىن پايدالانىپ سوعىستا جەڭگىسى كەلگەن گيتلەر سەكىلدى، عالامدى وزگەرتۋگە، ءوز بيلىگىن جۇرگىزۋگە تىرىسارى ءسوزسىز ەدى. سوندىقتان ول زاڭ ەشقاشان اشىلمايدى.

بىزگە سەنەيىك-سەنبەيىك، قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىمەن ساناسىپ ءومىر ءسۇرۋ عانا قالادى.

پايعامباردىڭ حاق ەكەندىگىن، ياعني، بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن، ومىردە بولعاندىعىن دا بىلەمىز.

ال، قۇران شىن با؟ ياعني، پايعامبارعا تىكەلەي پەرىشتەلەر ارقىلى جەتكىزىلىپ تۇرعان اللانىڭ ءوز ءسوزى مە؟ بۇل دا داۋلى ماسەلە. اباي ايتقانداي، ومىردە اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك». ويتكەنى ءومىر ءبىر ورنىندا تۇرمايدى عوي، ۇنەمى دامىپ وتىرادى. بەنەديكت سپينوزا سەكىلدى ادامزات الىپتارى تاۋرات پەن ءىنجىلدىڭ قايشىلىقتارىن تاۋىپ، ونى قۇداي ءسوزى دەۋدەن باس تارتقان. قۇران دا سونداي. ەندەشە، داۋلى ماسەلەگە باسىمىزدى سۇعىپ، «ونبەيتىن داۋدى قۋاتىن وسپەيتىن ۇلدىڭ» كەبىن كيىپ نەعىلامىز؟ قۇراندا «جەتى اتادان اسقانشا قىز الىسپاڭدار» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان سۇرەنىڭ جوقتىعىنا بولا ونىڭ پايدالى جاعىن الۋدان نەگە قاشامىز؟ قۇران شىنداپ كەلگەندە، ادام بالاسىنىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن، ونى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋگە تىرىسقان نۇسقاۋلار جيىنتىعى عانا عوي.

قازاقتىڭ قازاق بولعانىنا كەمى 5 مىڭ جىل. ونىڭ سولاي ەكەنىن مويىنداعى كەلمەيتىن جان كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە شىققان ابدىكەرىم حاسەنوۆتىڭ «قازاقتىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحي بايانى» كىتابىن الىپ وقىسىن. وسى 5 مىڭ جىل ىشىندە بۇكىل عۇمىرى، جىل ون ەكى اي بويى، ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ، جانىن ساقتاۋ ءۇشىن، مالىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسپەن وتكەن قازاق حالقى نەبىر قۇندىلىقتاردى ومىرگە اكەلدى. «سانانى تۇرمىس بيلەيدى». قيىندىققا، ءتىپتى ازاپقا تولى كوشپەلى تۇرمىس قازاقتى كونبىس، شىدامدى، ءتوزىمدى، يكەمدەلگىش، بەيىمدەلگىش، العىر، قابىلەتتى، كۇرەسكەر ەتىپ قانا قويعان جوق. ول ونى ادال، ۇرلىق-قارلىق پەن سۋىق جۇرىستەن ادا، شىنشىل، تەڭدەسسىز قوناقجاي، شەكسىز كەڭپەيىل، الدىمەن قاراقان قۋ باسىنىڭ ەمەس، ەلىنىڭ قامىن ويلايتىن كوپشىل، باۋىرماشىل ەتىپ تاربيەلەپ شىعاردى. ارى كەتسە قىرىق-ەلۋ ءۇيلى، ءبارى ەلدىڭ كوزىنىڭ الدىنداعى اۋىلدا سەن قالاي ۇرلىق جاسايسىڭ، سەن قالاي ويناستىق جاسايسىڭ؟ بۇل ساعان دۋالى ەكى مەتر قالانىڭ ءۇيى ەمەس قوي!

ەندەشە ءبىزدىڭ سالت-ءداستۇرىمىز، ادەت-عۇرپىمىزدىڭ قۇراننان دا، باسقالاردان جوعارى تۇرۋى زاڭدىلىق، تابيعى قۇبىلىس. ءبىزدىڭ ادامي جولىمىزدىڭ يسلامداعى اللانىڭ جولىمەن استاسىپ جاتاتىن سەبەبى سول.

ەندەشە، قاتپار-قاتپار بابى كوپ، زەرتتەگەن سايىن تەرەڭىنە تارتىپ كەتە بەرەتىن دىنگە قۇلاي بەرىلۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق بىزگە! «قۇداي – ءبىر، پايعابار – حاق» دەپ ءبىل. قۇران ءبىزدىڭ جازىلماعان سالت-داستۇرلىك، ادەت-عۇرىپتىق زاڭدارىمىزدىڭ ءبىر تارماعى دەپ تانى، جەتەدى. «سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ، ادەت-عۇرپىمىزدىڭ ءبارى اسىل دىنىمىزدەن شىققان!» دەيتىن كەرىم ەلەمەس باۋرىمىزداي تەرىس جايىلما...

«جاقسىلىق كورسەم – وزىمنەن، جاماندىق كورەس – وزىمنەن! وزگەدەن بولدى دەگەندى، شىعارامىن سوزىمنەن!» سۇلتانماحمۇتتىڭ وسى ءسوزى ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس. ويتكەنى اللا دا ء(تاڭىرى دە), ارۋاق تا تەك قولداپ، قۋاتتاۋشى عانا. وندا دا سەن تىنباي ارەكەت ەتسەڭ عانا بەرەكەت بەرۋشىلەر.

«وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ!» اباي ءبارىن ايتىپ كەتكەن. اباي جولىمەن جۇرسەك، ەشقاشان اداسپايمىز...

ومىرزاق اقجىگىتتىڭ جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz