ءيا، سەمەي – قازاقتىڭ ءپاريجى! ۇلىلار مەكەنىنىڭ، ۇلى باستامالاردىڭ كۇرە تامىرى. اباي ەلىندەگى باي تاريحى، كەرەمەت مادەني مۇراسى، عاجايىپ تىلسىم تاريحي ساۋلەتىمەن تانىمال، تۋريستەر ءۇشىن قايتالانباس شەجىرەگە تولى رومانتيكالىق ساياحات نۇكتەسىنە اينالار رۋحاني ورتالىق. سەمەي – ءاربىر بۇرىشى ەرەكشە تاريحىمەن شەكسىز قىزىعۋشىلىققا جول اشاتىن كيەلى ولكە. وعان دالەل – سەمەيدىڭ ءار تاسى مەن ءتۇيىر توپىراعى سوناۋ تاريحتان سىر شەرتىپ سويلەپ قويا بەرەر، تۇڭعىش ىرگە كوتەرگەن مادەني-رۋحاني وشاقتار. 1718 جىلى ءبىرىنشى پەتردىڭ شىعىس جەرىنە جانە ەرتىس وڭىرىندەگى بەكىنىستەرىنە قورعان سالۋ تۋرالى جارلىعى بويىنشا «سەميپالات بەكىنىسى» بەكىتىلدى. «سەمەي» ءسوزى – كونە تۇركى تىلىندە «كيەلى مەكەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، «الاش» ءسوزى – تۇركى تىلىندە باۋىرلاس، قانداس، تۋىس دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني، سەمەي، الاش اتاۋى – تۇتاس تۇركى داۋىرىندە قالىپتاسقان ەڭ ەجەلگى اتاۋلاردىڭ ءبىرى. كيەلى مەكەندە تاريح بيىگىندە تۇرعان قۇنى جوعارى وقيعالار جەتىپ ارتىلادى ەكەن. ءتىزىپ شىعايىن:

1. تۇڭعىش رەت - 1863 جىلى سەمەيدە ەكى وقۋ ورنى جۇمىس ىستەدى. سونىمەن بىرگە ءبىر ۋەزدىك ۋچيليششە، ەكى شىركەۋلىك-پريحود ۋچيليششەسى، 14 قازاقتاردىڭ جانە 9 جەكە تاتار مەكتەپتەرى بولدى. 1864 جىلى ايەلدەر مەكتەبى ەكىنشى رازريادتى ۋچيليششە بولىپ قايتا قۇرىلدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا قالادا ەرلەر مەن ايەلدەر گيمنازيالارى، مۇعالىمدەر سەمينارياسى جۇمىس ىستەدى.

2. تۇڭعىش رەت - قازاقستان بويىنشا سەمەيدە 1873 جىلى تەلەگراف تارتىلدى. قازىرگى تاڭدا العاشقى جىلدارى پايدالانعان بايلانىس قۇرالدارىنىڭ كوللەكتسياسىنان تۇراتىن مۇراجايى بار، سەمەي بايلانىس كوللەدجى قالاداعى تاريحي وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى.

3. تۇڭعىش رەت - قازاقستان بويىنشا 1878 جىلى سەمەي قالاسىندا وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەت قۇرىلدى. سەمەي ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ساياسي جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ە.پ.ميحاەليس بولدى.

4. تۇڭعىش رەت - سەمەي قالاسىندا ە.پ.ميحاەليستىڭ ىقپالىمەن 1883 جىلى قوعامدىق كىتاپحانا مەن ولكەتانۋ مۋزەيى اشىلدى. ياعني، كىتاپحانا دا، مۇراجاي دا العاش سەمەيدە اشىلدى.

5. تۇڭعىش رەت – سەمەيدە قازاق دالاسىندا فوتو-سۋرەتكە ءتۇسىرۋ قالىپتاسىپ، سۋرەتشى-ەتنوگرافتار كوپتەگەن تاريحي سۋرەتتەر مەن فوتوقۇجاتتار ءتۇسىردى. كىتاپحانا مەن ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى اعايىندى ۆ.ن.بەلوسليۋدوۆ جانە ا.ن.بەلوسليۋدوۆتار قازاق فولكلورىنىڭ شىعارمالارىن جيناپ، قازاق ەرتەگىلەرى، باسقا فولكلورلىق دەرەكتەر گەوگرافيالىق قوعامنىڭ «جازبا حاتىندا» جاريالادى. ولار قازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا قولجازبا تۇرىندە ساقتالعان.

6. تۇڭعىش رەت - 1906 جىلى جوعارعى ەرتىستە سۋ ارقىلى قاتىناستىڭ رەسمي اشىلۋى بولىپ ءىرى ونەركاسىپتەر ىسكە قوسىلا باستادى.

7. تۇڭعىش رەت - 1910 جىلدان تەلەفون جانە قازاقستانداعى تۇڭعىش سۋ وتكىزۋ جۇيەسى قۇرىلدى.

8. تۇڭعىش رەت - 1903 جىلدىڭ 23 قىركۇيەكىندە سەمەيدە مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ اشىلۋى بولدى. مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتپاەۆ، الكەي مارعۇلان ت.ب. وقىدى.

9. تۇڭعىش رەت - قازاق توپىراعىندا فۋتبول كومانداسى 1913 جىلى سەمەي قالاسىندا قۇرىلىپ، ول «يارىش» («جارىس») دەپ اتال¬دى. ونىڭ قۇرا¬مىندا جارتىلاي قورعاۋشى بولىپ زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ وينادى. العاشقى كەزدەسۋى جاڭا سەمەي كومانداسىمەن وتكىزگەن «يارىش» قۇراماسىنىڭ سول كەزدە تۇسكەن فوتوسۋرەتى دە ساقتالعان. ونىڭ قۇرامىندا بارلىعى 24 ويىنشى بولىپتى.

10. تۇڭعىش رەت – ادەبي كەش وتكىزۋ سەمەي قالاسىنان باستاۋ الدى. قازاق قىزدارىنان شىققان ۇستاز، ەتنوگراف، اۋدارماشى، جۋرناليست ءنازيپا قۇلجانوۆا 1914 جىلى 26 قاڭتاردا ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي ادەبي كەش ۇيىمداستىردى.

11. تۇڭعىش رەت - 1917 جىلى الاش پارتياسى سەمەيدە قۇرىلىپ، ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، سىندى قازاق زيالىلارىنىڭ شوعىرى باس قوستى. الاشتىڭ بەلسەندى مۇشەسى ءالىمحان ەرمەكوۆ سەمەي ەرلەر گيمنازياسىن التىن مەدالعا اياقتاپ، كەيىن تومسكىنىڭ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن ءبىتىردى.

12. تۇڭعىش رەت - 1927 ج. تۇركىستان-ءسىبىر تەمىرجولىنىڭ قۇرىلىسى ارناۋلى باسقارماعا جۇكتەلىپ، سولتۇستىكتە سەمەي جاعىنان، ال وڭتۇستىكتە لۋگوۆوي ستانساسى جاعىنان باستاپ سالۋعا شەشىم قابىلداندى. سەمەي قالاسىنان باستالاتىن تۇركسيب تەمىر جولى ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى قۇرىلىسىنىڭ ءبىرى بولدى.

13. تۇڭعىش رەت – م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پەسساسىنان باستاۋ العان تەاترلىق ترۋپپا 1920 جىلدىڭ قازان ايىندا قۇرامىندا 15 ادامى بار «ەس ايماق» تەاترلىق ترۋپپا بولىپ قۇرىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق ساحناسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى – يسا بايزاقوۆ، امىرە قاشاۋباەۆ، جۇمات شانين، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر بولدى. كەيىن، 1934 جىلى سەمەيدە قازاق سازدى-درامالىق تەاتر ۇيىمداستىرىلدى.

14. تۇڭعىش رەت - 1925 جىلى پاريجدە وتكەن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ءسان ونەرى كورمەسىندە سەمەيلىك امىرە قاشاۋباەۆ «اعاش اياق»، «قاناپيا»، «ءۇش دوس»، «جالعىز ارشا»، «قوس بالاپان»، ت.ب. اندەرىن ورىنداپ، ەكىنشى بايگەمەن قوسا كۇمىس مەدال الدى.15. تۇڭعىش رەت - 1949 جىلى تامىز ايىندا الەمگە ايگىلى اتومدىق جارىلىس سەمەيدە بولدى.

16. تۇڭعىش رەت - سەمەيلىك عۇسمان قوسانوۆ 1960 جىلى كەڭەستىك وليمپياداعا قاتىسقان تۇڭعىش قازاق جەلاياعى اتانىپ، كۇمىس مەدالعا يە بولدى.

17. سەمەيدە بەس جىلدان ارتىق (1854-1859) ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى فەدور ميحايلوۆيچ دوستوەۆسكي تۇرىپ، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك شىعارمالارىن جازدى. بۇل قالادا ف.م.دوستوەۆسكي، پ.پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي، شوقان ءۋاليحانوۆ، گ.پوتانيندەردىڭ تاريحي ءىزى قالىپتاستى.

18. سەمەيگە پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ە.پ.ميحاەليس ساياسي جەر اۋدارىلىپ كەلىپ، ن.دولگوپولوۆ، س.گروسس، پ.لوبانوۆسكي، ا.لەونتەۆ، ن.كونشين جانە باسقالارى ۇلكەن عىلىمي جانە مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي (يبراћيم) قۇنانباەۆپەن دوستىق قارىم- قاتىناستا بولدى. ولار قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن وقىپ ۇيرەنۋگە، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن وتە جەتىك ءبىلىپ، قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى، كونە زاڭدارى، گەنەالوگياسى، اڭىزدارى جانە ەتنوگرافياسىمەن تانىستى. گ.ن.پوتانين، ۆ.ا.وبرۋچەۆ، گ.د.گرەبەنشيكوۆتار باسقا دا كورنەكتى عالىمدار سەمەيدە جۇمىس ىستەدى.

19. سەمەي قالاسىندا 1917 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ ر.مارسەكوۆ، ق.عابباسوۆتار باستاعان «سارىارقا» ۇنقاعازى شىعارىلا باستادى. وندا ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ش. قۇدايبەرديەۆ، م.اۋەزوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، ا.ەرمەكوۆ، م.مولدىباەۆ، ج.اقپاەۆتىڭ ماقالالارى جانە باسقا دا الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ماقالالارى جاريالاندى.

20. سەمەي قالاسى 1854 ج. 1 قازاندا سەمەي وبلىستىق ورتالىققا اينالدى. العاشقى قۇرىلعانىنان باستاپ، ازيالىق كوپەستەر ساۋدا وپەراتسيالارىن باقىلاۋ ماقساتىندا مول ونىمدىك بازاسى بار ءىرى مال شارۋاشىلىق ايماعىنىڭ ورتالىعى بولدى. سوعىس الدىنداعى جىلدارى قالادا ءىرى ءوندىرىس ورىندارى سالىنىپ، بەس جىلدىقتىڭ ءىرى قۇرىلىسى ەت كونسەرۆى كومبيناتى اشىلدى، ول ەلىمىزدەگى تاماق ونەركاسىبى جونىندەگى قۋاتتى ونەركاسىپتەردىڭ ءبىرى بولدى.

21. سەمەي – ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا دا وبلىس اۋماعىندا 238 جانە 8 اتقىشتار ديۆيزياسى، ەرلىك ىستەرى ءۇشىن 238-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 13 مىڭنان استام جاۋىنگەرلەرى ەرلىك كورسەتتى.

22. سەمەيدىڭ كيەلى توپىراعى اسەتتىڭ، اقتامبەردى مەن دۋلات باباتايۇلى، ابايدىڭ الدىن كورگەن دارىندى اقىن شاكىرتتەرىنىڭ مەكەنى. ماحابباتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان «قوزى مەن بايان»، «ەڭلىك پەن كەبەك»، «قالقامان- مامىر»، اباي، مۇحتار، شاكارىم شىعارمالارىنىڭ تاريحي وتانى. ايگىلى كەمپىرباي ءانشى، ءسابيت دونەنتاەۆ، ءتىپتى كەشەگى ۇلت قايراتكەرى قايرات رىسقۇلبەكوۆكە توپىراق بۇيىرعان جەر.

23. ازۋلى ايتىس اقىندارىن دايىنداپ، ۇكىلەپ، تۇلەتىپ وتىرعان «حالىقتىق اقىندار ورتالىعى» تۇڭعىش رەت 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا سەمەيدە اشىلدى. جەتەكشىسى، تانىمال ايتىس اقىنى دامەش ومارباەۆا. بۇگىندە ءدۇيىم جۇرتقا تانىمال ايتىس تارلاندارى داۋلەتكەرەي، سەرىكزات، اينۇر، رينات، رۇستەم، سارا، قارلىعاش، نۇرجان، جالعاس، مەرەيدەن باستاپ ءجۇرسىن ەرمانوۆتىڭ الدىندا جۇرگەندەردىڭ جارتىسىنان كوبى وسى اقىندار ورتالىعىنىڭ تۇلەگى.

24. «احاۋ، سەمەي، ءتىل مەن كومەي» دەپ ەكى-اق ءسوز انگە ارقاۋ بولعان سەمەيدىڭ ءتىلى – اقىندار، كومەيى – انشىلەر. سول كيەلى توپىراقتىڭ ءتول پەرزەنتتەرى بۇگىنگى تاڭدا دا قازاقستاننىڭ ءار سالاسى بويىنشا ەلىن ءسۇيىندىرىپ، تۇكپىر- تۇكپىردە ءجۇر. ادەبيەت سالاسىندا ەل تانيتىن تۇلعالار مەن قايراتكەرلەر – شاكىر ابەنوۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ، قاليحان التىنباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، نەسىپبەك ايتوۆ، دامەش ومارباەۆا، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، مەدەۋ سارسەككەۆ، توكەن يبراگيموۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، تۇرسىنحان ءابدراحمانوۆا، روزا مۇقانوۆا، مەرعالي يبراەۆ، تولەگەن جانعاليەۆ، باۋىرجان جاقىپ، مۇراتبەك وسپانوۆتاردىڭ ءىزىن جالعاپ جۇرگەن جاستار ءوسىپ كەلەدى.

بۇلبۇل كومەي انشىلەردەن – امىرە قاشاۋباەۆ، بيبىگۋل تولەگەنوۆا، مادەنيەت ەشەكەەۆ، بولات سىبانوۆ، تۇرسىنعازى راحيموۆ، ساناق ابەۋوۆ، روزا رىمباەۆا، تولقىن زابيروۆا، باقىت ۇدەرباەۆا، بايان ساعىمباەۆا، مايرا يلياسوۆا، كلارا تولەنباەۆا، ەرلان رىسقالي، ەرلان قۇجىمانوۆ، گۇلميرا سارينا، ت.ب. تىزە بەرۋگە بولادى. كۇيشىلەردى - سەكەن تۇرىسبەكوۆتان باستاپ تىزبەلەپ، بيشىلەردى - بولات ايۋحانوۆتان (بالەت), باستاپ تاراتساق مەيىر قانار ەمەس.

ءسوز تۇيىنىندە ايتايىن دەگەنىم، سامالىنان ۇلى دارىن تۇنىپ تۇرعان سەمەي – قازاق مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولۋعا بەك لايىق. جاراتۋشىنىڭ ءوزى بەرگەن كيەلى قۇدىرەت دەگەن وسى. ادەتتە جاقسى ادامداردى كورگەندە «كيەلى توپىراقتان» دەپ جاتادى. راس، كيە توپىراققا قونادى، توپىراق ارقىلى پەرزەنتىنە اۋىسادى...

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz