وتكەن اپتادا "ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسى ءوتتi. وعان ب.قويشىباەۆ، م.قويگەلدi, ا.جاندوسوۆ، ا.قاپاەۆا، گ.كان، ا.گينزبۋرگ، تاعى دا باسقا بiر توپ تاريحشى-عالىمدارمەن قاتار، قوعام قايراتكەرلەرi سەيداحمەت قۇتتىقادام، ايدوس سارىم، سول بiر زۇلمات زاماننىڭ كۋاگەرلەرi, جاپا شەككەندەر - سايات Iلياسۇلى جانسۇگiروۆ، امان ءجاميلۇلى نۇرماقوۆ جانە باسقالار قاتىستى. ايتا كەتەرلiگi, قازاقستاندا ستالينيزم جايىندا قوعامدىق تالقىلاۋ العاشقى رەت ءوتiپ وتىر. "الاش" عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى مەن "ادiلەت" اتتى قازاقستاننىڭ تاريحي-اعارتۋشىلىق قاۋىمداستىعى "ستالين، 1937-38-جىلدارى اتۋ جازاسىنا كەسiلگەندەردiڭ تiزiمi" اتتى كiتاپشاسىن ۇسىندى.

"زاڭنىڭ ۇلكەنI - كوسەمنIڭ پIكIرI"

ستالينيزم زارداپتارى قوعام جادىنان ەشقاشان وشپەۋi كەرەك. بۇل - ۇلتتىق قاسiرەت! ۇلتتىڭ پاسسيونار تۇلعالالارى جاپپاي وققا ۇشسا، قازاق حالقى اشتىقتان قويشا قىرىلدى. "كiشi قازان" توڭكەرiسi سالدارىنان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اۋىل تۇرمىسىن بۇزىپ، ەلدi قىرعىنعا ۇشىراتتى. اشارشىلىق 30-جىلدارى عانا ەمەس، 1918-19, 1921-23-جىلدارى دا بولدى. اشارشىلىقتان 4 ميلليوننان اسا كوشپەندi قازاق قىرىلدى. بەيبiت قويشىباەۆ كەل­تiرگەن دەرەك بويىنشا، تابيعي ءوسiمنiڭ ازايعانىن دا ەسەپكە الساق، ادام شىعىنى - 10 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. 10 ميلليون دەگەن جاي عانا تسيفر ەمەس، ول - 10 ميلليون ادام، 10 ميلليون تاعدىر، قىرشىننان قيىلعان 10 ميلليون ادام ءومiرi.

وتكەن اپتادا "ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسى ءوتتi. وعان ب.قويشىباەۆ، م.قويگەلدi, ا.جاندوسوۆ، ا.قاپاەۆا، گ.كان، ا.گينزبۋرگ، تاعى دا باسقا بiر توپ تاريحشى-عالىمدارمەن قاتار، قوعام قايراتكەرلەرi سەيداحمەت قۇتتىقادام، ايدوس سارىم، سول بiر زۇلمات زاماننىڭ كۋاگەرلەرi, جاپا شەككەندەر - سايات Iلياسۇلى جانسۇگiروۆ، امان ءجاميلۇلى نۇرماقوۆ جانە باسقالار قاتىستى. ايتا كەتەرلiگi, قازاقستاندا ستالينيزم جايىندا قوعامدىق تالقىلاۋ العاشقى رەت ءوتiپ وتىر. "الاش" عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى مەن "ادiلەت" اتتى قازاقستاننىڭ تاريحي-اعارتۋشىلىق قاۋىمداستىعى "ستالين، 1937-38-جىلدارى اتۋ جازاسىنا كەسiلگەندەردiڭ تiزiمi" اتتى كiتاپشاسىن ۇسىندى.

"زاڭنىڭ ۇلكەنI - كوسەمنIڭ پIكIرI"

ستالينيزم زارداپتارى قوعام جادىنان ەشقاشان وشپەۋi كەرەك. بۇل - ۇلتتىق قاسiرەت! ۇلتتىڭ پاسسيونار تۇلعالالارى جاپپاي وققا ۇشسا، قازاق حالقى اشتىقتان قويشا قىرىلدى. "كiشi قازان" توڭكەرiسi سالدارىنان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اۋىل تۇرمىسىن بۇزىپ، ەلدi قىرعىنعا ۇشىراتتى. اشارشىلىق 30-جىلدارى عانا ەمەس، 1918-19, 1921-23-جىلدارى دا بولدى. اشارشىلىقتان 4 ميلليوننان اسا كوشپەندi قازاق قىرىلدى. بەيبiت قويشىباەۆ كەل­تiرگەن دەرەك بويىنشا، تابيعي ءوسiمنiڭ ازايعانىن دا ەسەپكە الساق، ادام شىعىنى - 10 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. 10 ميلليون دەگەن جاي عانا تسيفر ەمەس، ول - 10 ميلليون ادام، 10 ميلليون تاعدىر، قىرشىننان قيىلعان 10 ميلليون ادام ءومiرi.

ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇر­سىنوۆ، مۇستافا شوقاي، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاھانشا دوس­مۇحامەدوۆ، تاعى دا باسقا قازاق ۇلتتىق-دەموكراتيالىق زيالى قاۋىمىنىڭ تاعدىرى ويلاندىرادى. اشارشىلىقتى از كورگەن بولشەۆيكتەر ۇلتتىق ينتەلەگەنتسيانى قۋدالاپ، نارازى كورشiلiككە قارسى جازالاۋ وتريادتارىن جۇمسادى. قازاقستانداعى اشارشىلىق - ستالينيزمنiڭ سوراقى اقتاڭداق پاراعى. 1938 جىلى قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ مۇشەلەرiن، قوعام قايراتكەرلەرiن، عالىمدارىمىز بەن جازۋشىلارىمىزدى جاپپاي اتا باستاعان. مەكەمە­لەردiڭ، ۇيىمداردىڭ باسشىلارىن قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن جيناپ، ءۇش اپتانىڭ iشiندە قىرىپ سالعان.

ا.گينزبۋرگتiڭ پiكiرiنشە، ستا­لين­نiڭ داۋiرiندە بۇل ناۋبەتتەر، سۇمدىق وقيعالار لەگi زاڭ بۇزۋشىلىقتان بول­عان جوق. "بۇل - زاڭنىڭ تالابى ەدi. زاڭنىڭ ەڭ ۇلكەنi - كوسەمنiڭ پiكiرi, كوزقاراسى ەدi", - دەيدi ول.

"كەلەسI ون جىلدا رەسەيدە بIردە-بIر انتيستالينيست بولمايدى!"

جاقىندا كرەملدiڭ قىسىمىمەن اقوردا دا ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك "سوعىستىڭ تاريحىن بۇرمالاۋعا" قارسى ەكەنiن بiلدiردi. رەسەي "تاريحتى بۇرمالاۋ" ءۇشiن 5 جىلعا ۇكiم كەسۋدi ۇيعاردى. بۇل جايتتار - ستالينيزمدi ۇلىقتاۋشى كۇشتەردiڭ بار ەكەنiن، تiپتi ولار الىپ يمپەريا تورiندە وتىرعانىن كورسەتەدi.

قورقىنىشتىسى دا وسى. رەسەي قوعامىندا قازiر يمپەرياشىل، شوۆينيستiك پيعىل كۇشەيiپ كەلەدi. "وسى قارقىنمەن كەتە بەرسە، ححI عاسىرداعىدان دا قۇبىجىق رەسەيدi كورەتiن بولامىز", - دەيدi ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم. تاريحشى-عالىم ا.جاندوسوۆ تا رەسەيدەگi ستالينيزمگە قاتىستى ايتىلىپ جاتقان پiكiرلەرگە الاڭداۋشىلىق بiلدiردi: "زاۆترا" اتتى رەسەيلiك گازەت سوڭعى سانىندا ستالين تۇسىندا اتۋ جازاسىنا كەسiلگەندەر حالىقتىڭ "نەبارi ەكi پايىزىنان اسپايدى" دەپ جازدى. اۆتور وقىرمانداردى ەكi پايىزبەن جۇباتپاق. قىرىلعان ادام ەمەس، مال سەكiلدi سويلەيدi. جانە ماقالا اۆتورى ون جىلدان سوڭ بiردە-بiر انتيستالينيست قالمايدى دەپ تون پiشەدi".

"فاشيزمدi جەڭگەنiمiزدiڭ 65 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرمىز. قازاق حالقى دا ۇل-قىزدارىن مايدان­عا اتتاندىردى. ساربازدارىمىزدىڭ جارىمىنا جۋىعى "وتان ءۇشiن", "ستالين ءۇشiن" دەگەن ۇرانمەن ۇرىستاردا كوز جۇمدى. بiز فاشيزمدi جەڭۋگە قوسقان ۇلەسi ءۇشiن حالقىمىزدىڭ ەرلiگiن قاشاندا ماقتان تۇتامىز. الايدا، بiز سوعىستىڭ الدىنداعى جيىر­ما جىل iشiندە قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن ناۋبەتتi, ءبۇتiن بiر حالىقتىڭ جەر بەتiنەن جويىلىپ كەتۋگە شاق قالعانىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك", - دەدi بەيبiت قويشىباەۆ.

"سوعىستا ستالين جەڭگەن جوق، حالىق جەڭدi. سوعىستىڭ العاشقى جارتىسىندا كەڭەس اسكەرi جەڭiلiپ وتىردى. نەمiستەر ماسكەۋگە دەيiن كەلدi. نە ءۇشiن جەڭiلدiك؟ بiلiكتi قولباسشىلاردى تۇگەلدەي اتىپ تاستاعاندىقتان. بۇل قاتەلiك ەمەس پە؟ ستالينگە بۇل ءۇشiن نەگە كەشiرiممەن قاراۋىمىز كەرەك؟ حالىق جاۋعا قارسى كوتەرiلگەندە جەڭدiك. حالىق جەڭدi", - دەيدi سايات Iلياسۇلى جانسۇگiروۆ.

راس، كەڭەستiك ءداۋiر تۇسىندا ەكونوميكادا، عىلىم مەن مادەنيەتتە كوپ جەتiستiك بولدى. الايدا، بۇل جە­تiستiكتەر حالىقتىڭ جان جاراسىن جازا الماق ەمەس. وتەمi دە بولا المايدى. ويتكەنi, جەتكەنiمiز بەن جوعالتقانىمىزدى سالىستىرۋعا كەلمەيدi. ميل­ليونداعان ادام قانىمەن جەتكەن جەتiستiكتiڭ قۇنى بiر تيىن! ويتكەنi, ادام ومiرiنەن قىمبات ەشتەڭە جوق. جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە، اشارشىلىققا اكەپ سوققان ستالينيزمدi ەشقانداي دەرەك-دايەكپەن اقتاپ الۋعا بولمايدى. وسى زۇلمات جىل­دار­عا قاتىستى كوپ ماتەريالدار ءالi دە بولسا جاريالانباي، مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ جاتىر.

"بيلIك ويىنا كەلگەنIن IستەدI"

كەڭەس وكiمەتi ورناعان سوڭ بولشەۆيكتەر ساياسي قارسىلاستارىن دا، تاپتىق قارسىلاستارىن دا، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ وكiلدەرiن دە، رەسپۋبليكا دامۋىنا قاتىستى ءوزiنiڭ پرينتسيپتiك كوزقاراسى بار كەڭەستiك جۇمىسشىلاردى دا قۋعىندادى. "1918 جىلدىڭ كوكتەمiندە-اق ولار ۇلتتىق ۇكi­مەتكە قاتىستى ەكiجۇزدi سايا­سات ۇستاندى: "الاشوردانىڭ" اۆتونومدى قىزمەتiن ماقۇلداي وتىرىپ، استىرتىن حالىقتى ولارعا قارسى قويۋعا ۇگiتتەي باستادى. توتا­ليتاريزمدi كۇشەيتۋ ءۇشiن بiرنەشە شارالار قابىلدادى. ستالين اۆتونومدى رەسپۋبليكاعا وداقتىق مارتەبە بەرiپ، قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ۇلتتىق قاسiرەتتi بۇركەلەمەك بولدى. 1937 جىلى بۇكiل ەلدە ساياسي قۋعىن-سۇرگiن باستالدى. "قازاقستاندى كسرو-دان ءبولiپ الىپ، جاپونيانىڭ پروتەكتوراتى ەتۋشi" "ناتسيونال-فاشيستەر" نەمەسە "جاپونيانىڭ، گەرمانيا تىڭشىلارىنىڭ" iستەرi پايدا بولدى", - دەيدi بايانداماسىندا بەيبiت قويشىباەۆ.

ستاليننiڭ بيلiگi تۇسىندا كەز كەلگەن ادام، مەيلi ول قاراپايىم جۇمىسشى، مەيلi ول جاۋاپتى قىزمەتكەر بولسا دا، بيلiكتiڭ الدىندا قورعانسىز ەدi. بيلiك ويىنا كەلگەنiن iستەدi. ايىپتالۋشى ادام باسىنا كiرiپ-شىقپايتىن قىلمىستاردى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. جازالاۋشى ورگاندار بارىن سالىپ، قىلمىستىق جولمەن ادام توزبەس ازاپتاۋ تاسiلدەرiن قولداندى. بارلىق جەردە قورقىنىش جايلاپ، بولاشاققا دەگەن سەنiم جوعالدى.

قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى مەملەكەتكە اينالعانى دا وسى كەز. گ.كان كەلتiرگەن دەرەكتەر بويىنشا، بiر عانا 1937 جىلى ورتالىق ازياعا ۆلاديۆوستوكتان 200 مىڭداي ادامدى پويىز­عا تيەپ اكەلدi. قازاقستانعا كارiستەر، نەمiستەر، شەشەندەر، ينگۋشتار، مەسحەت-تۇرiكتەرi, قاراشايلار مەن بالقارلار كۇشتەپ اكەلiندi. ميلليونداعان جەر اۋدارىلعاندار ءۇشiن 50-جىلدارى قازاقستاننىڭ كەيبiر ايماقتارىنان جەرگiلiكتi تۇرعىنداردى ىعىستىرىپ شىعاردى. ماسەلەن، قوستاناي وبلىسىندا "ارنايى كوشiپ كەلۋشiلەر" حالىقتىڭ 80 پايىزىنا جەتكەن.

"شەكارامىزدى بەلگIلەپ بەرگەن - بولشەۆيكتەر ەمەس، "الاشوردا"

ا.قاپاەۆا كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا ساۋاتسىزدىق جويىلعانىن تiلگە تيەك ەتە كەلە، مادەني پروتسەستەر بiرتiن-بiرتiن يدەولوگياعا شىرمالا باستاعانىن كورسەتتi. "30-جىلدارى يدەولو­گيا­لىق باقىلاۋ كۇشەيتiلدi. ساياسي تسەنزۋرا ورنادى. عىلىمدا دا، مادەنيەتتە دە يدەولوگيا باسىمدىققا يە بولدى. "الاشوردا" پارتياسى ەكi ماقساتتى كوزدەدi. بiرiنشiسi - قازاق حالقىن وتارشىلدىق قامىتىنان بوساتۋ. ەكiنشiسi - قازاق قوعامىن وركەنيەتتi حالىقارالىق قاۋىمداستىققا قوسۋ. "الاش" باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا «بارشا حالىق تەگiن بiلiم الۋى كەرەك» دەپ كورسەتiلگەن. "قازاق", "ايقاپ" باسىلىمدارىندا ولار قازاق ءومiرiنiڭ ماسەلەلەرi, قازاق قوعامىن رەفورمالاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرiپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ جاعىمسىز تۇستارىن اشىق سىنادى. بايتۇرسىنوۆ پەن ونىڭ جاقتاستارى 20-جىلدارى مادەنيەت پەن بiلiم سالاسىنا ۇلكەن ەڭبەك سiڭiردi. قازاق تiلi توتە جازۋدان، لاتىن قارپiنە، ارادا ون جىل وتپەستەن كيريلليتساعا ءوتتi. سونىڭ سالدارىنان بiر ادام ءۇش مارتە ساۋات اشۋعا ءماجبۇر بولدى", - دەيدi ول.

تاريحشى مامبەت قويگەلدi ستاليننiڭ قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسىمەن قارىم-قاتىناسىنا توقتالدى. "الىپ يمپەرياداعى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرiن شەشۋدە بيلiككە جاڭا كەلگەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ساياساتىن بالتاشىعا تەڭەر ەدiم. كەڭەس ۇكiمەتi قۇرامىندا ۇلت iستەرi بويىنشا كوميسسياريات بەلگiلەنiپ، ونىڭ باسشىلىعىنا گرۋزين دجۋگاشۆيلي-ستاليننiڭ تاعايىندالۋى بول­شەۆيكتەردiڭ كوپۇلتتى مەملەكەتتەگi ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستى يگەرiپ، بiر iزگە سالۋعا ۇمتىلىسى بولاتىن. ۆ.لەنين ەندi عانا ۇلت iستەرi بويىنشا كوميسسار بولىپ بەكiتiلگەن ستاليننiڭ قىزمەتiن جوعارى باعالادى. ول ۇلت ساياساتىندا ستاليندi اۋىستىرا الاتىن ادام جوق دەپ ەسەپتەدi", - دەيدi ول.

باياندامادا ايتىلعان جايتتارعا كەڭiرەك توقتالىپ وتەيiك. بولشەۆيكتەر پارتياسى مەن ونىڭ كوسەمدەرi بيلiككە كەلگەندە يمپەريادا، سونىڭ iشiندە قازاق ەلiندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى ورلەپ تۇرعان. ەكi جاقتىڭ مۇددەلەرi بارىنشا كەرەعار بولاتىن. سوندىقتان اياۋسىز، ىمىراسىز كۇرەس ءجۇردi.

قازاق قوعامىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس نەگiزiندە ەكi نارسە جاتىر: بiرiنشiسi - جەر ماسەلەسi, ەكiنشiسi - مەملەكەت رەتiندە ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ماسەلەسi. قازاقستانداعى قوزعالىستار تاپتىق مازمۇندا ەمەس، ۇلتتىق باعىتتا، ۇلتتىق مازمۇندا بولدى. بايتۇرسىنوۆ 1919 جىلى لەنينگە جاز­عان حاتىندا: "قازاقستانداعى ۇلت ماسەلەسiنە قاتىستى بولشەۆيكتەردiڭ ناقتى باعدارلاماسى، iس-قيمىل جوسپارى جوق", - دەپ اشىق جازعان. بiراق لەنين دە بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىستارىن قابىل المادى. بولشەۆيكتەر وسىلايشا از ۇلتتاردى مەملەكەت­تiك دەربەستiككە بايلانىستى تولىق تابيعي قۇقىنان ايىردى. ونىڭ ورنىنا زورلىقپەن سىرتى قىزىل، تاپشىل، ينتەرناتسيونالشىل، ال iشكi مازمۇنى جاعىنان ورىستىق، اق يمپەريالىق جولعا ءتۇستi.

ستالين قازاق iسiمەن 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ اينالىسا باستادى. وسى كەزدە "الاشوردا" ۇكiمە­تiنiڭ تاپسىرماسىمەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ باسشىلارىنا ەكiنشi قازاق سەزiنiڭ شەشiمدەرiن جەتكiزۋ ءۇشiن ورالدان ماسكەۋگە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر بارادى. ازامات سوعىسىنىڭ الدىندا تۇرعان بولشەۆيكتەرگە قازاق اۆتونومياسىمەن ىمىراعا كەلۋ اسا ماڭىزدى ەدi. سوندىقتان لەنين مەن ستالين "الاشوردا" وكiلدەرiن قۋانا قارسى الدى. لەنيننiڭ تاپسىرماسى بويىنشا ستالين 19 ناۋ­رىزدا "الاشوردا" ۇكiمەتiمەن كەلiسسوز جۇرگiزدi. كەڭەس وكiمەتiنiڭ اتىنان سويلەگەن ول ەكiنشi قازاق قۇرىلتايىنىڭ شەشiمi مەن "رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقىعى" تۋرالى دەكلاراتسياسى ۇندەس دەپ مالiمدەدi.

"الاشوردا" ۇكiمەتi كەڭەس وكiمەتiن تانۋ تۋرالى ستالين ۇسىنىسىن تال­قىلاپ، رەسەيدەگi بارلىق اۆتونوميالاردىڭ كiندiك ۇكiمەتi ەكەنiن مويىندايتىنىن بiلدiردi. جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، "الاش" اۆتونومياسىن جاريالادى. "الاشوردا" كەڭەسi "الاش" اۆتونوميا­سىنا كiرەتiن ۋەزدەر مەن وبلىستاردى كورسەتەدi. "كەڭەس وكiمەتi بiزگە شەكارامىزدى بەلگiلەپ بەردi دەگەن پiكiر - تۇبەگەيلi قاتە. شىندىقتى بۇرمالاۋ. بۇل جاڭساق پiكiردi قالىپتاستىرعان - كەڭەس وكiمەتi. شىن مانiندە، شەكارامىز "الاشوردا" كەڭەسiندە بەلگiلەنگەن بولاتىن", - دەيدi           م. قويگەلدi.

ونىڭ پiكiرiنشە، كەڭەس وكiمەتi قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋعا ءماجبۇر بولعان. ازامات سوعىسى جاعدايىندا ولارعا بۇدان باسقا جول جوق ەدi.

"الاشوردا" تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكiل قازاقستاندىقتاردىڭ ۇكiمەتi بولاتىنىن، ونىڭ قۇرامىنا قازاقتاردان باسقا ۇلتتاردان (كوبiنەن كوپ، ازىنان از) مۇشەلەرi كiرەتiنiن، "الاش" اۆتونومياسىندا زاڭ شىعاراتىن ءھام ەل بيلەيتiن ۇكiمەت "الاشوردا" بولاتىنىن، قۇرىلتاي جينالىسى شاقىرىلىپ، بيلiكتiڭ سىن-سيپاتى انىقتالعانعا دەيiن سوۆەتتەر تەك قانا "الاشورداعا" جاردەم­شi رەتiن­دە مiندەت اتقاراتىنى اشىق ايتىلدى.

ستالين "قازاق ناتسيوناليزمI ءورتIن" قالاي ءسوندIردI?

"كەڭەس وداعى "الاشوردانىڭ" بۇل ۇستانىمدارىنا تۇسiنiستiكپەن قاراعان سىڭاي تانىتقانىمەن، iس جۇزiندە قابىل العان جوق. ويتكەنi, "الاشوردانىڭ" بۇل ۇسىنىستارىن قابىل الۋ - قازاق ەلiنiڭ ۇلتتىق مەملەكەتتiلiك قۇقىعىن مويىنداۋمەن بiردەي دەگەن ءسوز", - دەلiنەدi باياندامادا.

سول سەبەپتi دە ستالين قيتۇرقىلىق جاساپ ۇلتتىق بيلiك بولدى، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلعان "الاشوردادان" iرگەسiن اۋلاق سالىپ، ءالiبي جانگەلدينگە نازار اۋداردى. ول - قازاق دالاسىنداعى كەڭەس وكiمەتiنiڭ كوميسسارى بولاتىن. كەڭەس وكiمەتi الاشوردانىڭ جاۋلارىمەن جاقىنداسا باستايدى. ورىنبوردىڭ كادەت كورپۋسىن بiتiرگەن، گۋبەرناتوردىڭ جانىندا قازاق باسىلىمدارى بويىنشا تسەنزور قىزمەتiن اتقارعان، سۇلتان مۇحامەديار تۇڭعاچيندi كەڭەس وكiمەتi قولدادى. ول ءتوڭ­كەرiسكە دەيiن "ايقاپ" گازەتiنە قارسى ادام بولاتىن. تۇڭعاچين بەرگەن اقپارات بويىنشا بايتۇرسىنوۆ پاتشا وكiمەتi تۇسىندا بiرنەشە رەت تۇرمەگە تۇسكەن. بوكەيحانوۆ ءوزiنiڭ ماقالاسىندا وتستاۆكاعا كەتكەنiن، ورنىنا "يسلام دiنiنەن شىعىپ، حريستيان دiنiن قابىلداعان، فاميلياسىن ستەپنوۆقا، شاپانىن كيتەلگە ايىرباستاعان" جانگەلديننiڭ كەلگەنiن" اشىق جازعان. ال جانگەلديننiڭ ماقساتى قايتكەندە دە «الاشوردانى» سايا­سات ساحناسىنان ىعىستىرىپ شىعارۋ بولدى.

ستالين ء"ۇش ءجۇز" اتتى سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا قۇردىم، الاشورداعا قارسىمىن» دەگەن كولباي توعىسوۆتى قولداۋ كەرەك ەكەنiن ايتقان. "ستالين ۇلتتىق پاسسيونار تۇلعالاردى كەۋدەسiنەن يتەرiپ، بەيiمدەلگiش ادامداردى قولدادى. بۇل ساياسات 1920 جىلدارى دا، ستالين ولگەننەن كەيiن دە ءجۇردi", - دەيدi م.قويگەلدi.

كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا قازاقستاندى 20 ادام باسقاردى. سونىڭ تورتەۋi عانا قازاق بولدى. سونىڭ بiرi - جۇماباي شاياحمەتوۆ. م.قويگەلدiنiڭ پiكiرiنشە، ستالين شاياحمەتوۆ كانديداتۋراسىن مىناداي سەبەپتەرمەن قولداعان: جۇماباي شاياحمەتوۆ - سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى نكۆد-نىڭ ءۇشiنشi ءبولiمiن باسقارعان ادام. نكۆد-دا ون جىل جۇمىس iستەدi. پارتيا باسشىلىعىنا دا وسى قىزمەتتەن كەلدi. ول قازاقتىڭ كور­نەكتi قايراتكەرiن جازالاۋدا سان ءتۇرلi جاڭا ازاپتاۋ تاسiلدەرiن ەنگiزگەن. ستالين ءۇشiن شاياحمەتوۆ ءوز ادامى ەدi.

"ستاليننiڭ تۇسىندا قازاقستاندى باسقارا الاتىن زيالى، بiلiكتi, ينتەللەكتۋالدى تۇلعالاردىڭ ۇلكەن شوعىرى بولدى. بiلiم-بiلiگi تۇرعىسىنان "الاشوردا" كەڭەس ۇكiمەتiنەن الدەقايدا جوعارى تۇردى. "الاشوردا" قۇرامىندا ارنايى ورتا بiلiمi بار بiر-اق ادام بولدى. ول - ءا.وتىنشيەۆ ەدi. قالعاندارى تۇگەلدەي جوعارى وقۋ ورىندارىن بiتiرگەن-دi. ستالين بۇلاردىڭ بiرiن دە قازاقستان بيلiگiنە وتكiزگەن جوق. قازاقستاندى باسقارا الاتىن ادامداردىڭ ءبارiن ماسكەۋگە شاقىرىپ الدى. ستالين مۇنىسىمەن "قازاقستانداعى ناتسيوناليزم ءورتiن سوندiرگiسi" كەلدi", - دەيدi م.قويگەلدi.

ستاليننiڭ قازاق زيالىلارى مەن قايراتكەرلەرiنەن حابارسىز بولۋى مۇمكiن ەمەس. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن ءتۇرلi سەبەپتەر بويىنشا جۇزدەسiپ، كەڭەستiك ۇستانىمداعى رىسقۇلوۆ، سەيفۋللين، نۇرماقوۆ، اسفەندياروۆ جانە مىڭباەۆ سياقتى قايراتكەرلەرمەن كەزدەسiپ، ءتۇرلi ماسەلەلەرگە قاتىستى پiكiر الىسىپ تۇرعان. "قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسىن ستالين جاقسى بiلدi. قازاق زيالىلارىندا ستاليندiك بيلiككە دەگەن قارسىلىق وتە كۇشتi بولدى", - دەيدi م.قويگەلدi.

نكۆد-نىڭ بiر وفيتسەرi گولوششەكين مەن سادۋاقاسوۆقا جازعان حاتىندا: "قازاقستاندا نە بولىپ جاتقاندارىن بiلەسiزدەر مە؟ قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ ۇستiنەن باقىلاۋ قويىلدى. ولاردىڭ قانداي پiكiردە ەكەنiن، كiمدەرمەن قارىم-قاتىناستا ەكەنiن، ينتيمدiك ءما­سەلەسiنە دەيiن باقىلاۋ قويدىق. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ بۇل قانداي بيلiك؟ مۇنداي نارسەنi توقتاتىڭىزدار" دەپ وتiنگەن. "مۇنداي باقىلاۋ بارلىق مۇسىلمان قايرات­كەرلەرiنiڭ ۇستiنەن قويىلعان بولاتىن", - دەيدi تاريحشى.

قۇلدىق قوعامعا ورالۋ

حح عاسىردا بۇرىن-سوڭدى تاريحتا بولماعان توتاليتارلىق ديكتاتۋرالىق رەجيمدەر پايدا بولدى. بiرiن-بiرi بiتiسپەس جاۋ ساناعانىمەن، ناتسيونال-سوتسياليزم مەن بولشەۆيزم ەگiز قوزىداي ۇقساس بولعانى بارشاعا ءمالiم. ا.جاندوسوۆ قازان توڭكەرiسiنەن كەيiن كسرو-دا قانداي قوعام قۇرىل­عانى جايىندا ءسوز ەتتi. "سوتسياليزم بولدى ما؟ ولاي دەۋگە ەشكiمنiڭ دە اۋزى بارماس. سوندا بۇل قوعامدى قالاي اتاۋعا بولادى؟ كسرو-دا 30-جىلدارى مەملەكەتتiك كاپيتاليزمنiڭ، سو­تسياليزمنiڭ، فەوداليزمنiڭ، ازيالىق ءوندiرiس تاسiلدەرiنiڭ ەلەمەنت­تەرi بولدى. بiر سوزبەن ايتقاندا، قويىرتپاق قۇرىلىس ورنادى. كسرو-دا مىناداي قوعامنىڭ توپتارى بولدى. بiرiنشiسi - قۇلدار - گۋلاگ تۇتقىندارى. ەكiنشiسi - باسىبايلى شارۋالار. بۇلار كەڭەستiك كولحوز بەن سوۆحوزدىڭ جۇمىسشىلارى", - دەيدi ول

ۋكراينا ساباقتارى

الماتىداعى ۋكراينانىڭ باس كونسۋلدىعىنىڭ باس كونسۋلى ل.پروتاسوۆا "1930 جىلدارداعى ۋكرايناداعى اشارشىلىقتىڭ قۇجاتتىق كۋالiكتەرi" اتتى بايانداماسىن وقىدى. اشارشىلىقتان ۋكراينادا دا ميلليونداعان ادام قىرىلعان. قازا بولعان ادامداردىڭ سانى ءارتۇرلi دەرەكتەر بو­يىنشا، 5 ميلليوننان 10 ميلليونعا دەيiن جەتەدi. اشارشىلىقتىڭ كەسiرiنەن ادام ەتiن جەۋ فاكتiلەرi دە تiركەلگەن. ۋكراينانىڭ سەلولارى، تiپتi ءبۇتiن بiر ايماق "قارا تاقتاعا" iلiنگەن. "قارا تاقتاعا" iلiنگەن سەلو تۇرعىندارىنىڭ iشiپ-جەيتiن سوڭعى اسىن تارتىپ العان. باس ساۋعالاپ باسقا جاققا كەتپەس ءۇشiن نكۆد اسكەرi قورشاۋعا ال­عان. "قارا تاقتاعا" iلۋ - جاپپاي ءولiم جازاسىنا كەسiلۋمەن بiردەي بولعان. ستالين بۇل قادامدارعا نە ءۇشiن بارعان؟ ازاتتىق سۇيگiش ۋكراين حالقىنىڭ ماسكەۋ بيلiگiنە قارسى تۇرۋىنا كەدەرگi جاساۋ ءۇشiن". پروتاسوۆا حانىم ۋكراين حالقىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيدتiڭ، اشارشىلىقتىڭ قولدان ۇيىمداستىرىلعانىن ناقتى دالەل­دەيتiن تاريحي قۇجاتتاردى مولىنان كەلتiردi. ۋكرايناداعى اشارشىلىققا قاتىستى بۇلتارتپاس تاريحي قۇجاتتار رەسەيدiڭ اقپارات كەڭiستiگiندە تۇنشىعىپ جاتقان بiزگە توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر قالدىردى. كرەملدiڭ بايبالامى كوپە-كورنەۋ جالعان ەكەنiن اشىق كورسەتiپ بەرەدi. ۋكراينانىڭ بiزدەن ارتىقشىلىقتارى سول، ستالينيزمگە مەملەكەتتiك دەڭگەيدە، ۋكراين حالقىنىڭ مۇددەسi تۇرعىسىنان ەشكiمگە، ەشتەڭەگە جالتاقتاماستان ءادiل باعا بەرiلگەن.

بiز بولساق ءالi كۇنگە دەيiن اشارشىلىقتىڭ، رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان ميلليونداعان قازاقتىڭ، بابالارىمىزدىڭ رۋحىن سىيلاي الماي، ستالينيزمگە باعا بەرە الماي كەلەمiز. جالتاقتىعىمىزدان! ستالينيزم سارقىنشاقتارىنان قۇتىلا الماي جاتقانىمىزدان! قۇتىلۋدى ويلاماق تۇگiلi, ءۇنسiز قولدايتىنىمىزدان! قازاقستاندا "كiمنiڭ قالاي داۋىس بەرگەنi ەمەس، بiزدiڭ قالاي ساناعانىمىز ماڭىزدى" دەگەن ستاليننiڭ قاعيدالارى ءالi دە ومiرشەڭ بiزدە. ساياسي قارسىلاستار، باسقاشا ويلايتىندار ءالi دە قۋدالانۋدا. قاۋiپسiزدiك قىزمەتiنiڭ قاتىسىمەن دەموكراتيالىق باعىتتاعى تۇلعالاردىڭ وققا ۇشۋى، ازاپتاۋ ارقىلى "قىلمىستى مويىنداۋ", ساياسي بەلسەندiلەردiڭ ۇستiنەن جاپپاي باقىلاۋ ورناتۋ، بۇلاردىڭ ءبارi - ستالينيزم ەلەمەنتتەرi. ستالينيزمگە باعا بەرiلمەيiنشە، ستالينيزمنiڭ زاردابىنان دا، سارقىنشاقتارىنان دا قۇتىلا المايمىز.

ش.جارقىمبەك

جاس الاش №17 (15475) 2 ناۋرىز، سەيسەنبى 2010