الەمدەگى باي-باقۋاتتىلارمەن ولارعا تيەسىلى بايلىقتىڭ ءتىزىمىن اي، جىل سايىن ساناپ، تىزىمدەپ، ءار-ءتۇرلى تىلدە جەر جاھانعا تاراتاتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى بەدەلدى Forbes جورنالىندا قىزىقتى ماقالالار مەن ماتەريالدار كوپتەپ جاريالانىپ تۇرادى. وسى جورنالدىڭ وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى شىققان كەزەكتى سانىندا، قازىرگى كەزدەگى رەسەيدەگى ورتا كاسىپكەرلەردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى «كوتەرىلىسشى ساۋدەگەرلەر» («رەۆوليۋتسيوننوە كۋپەچەستۆو») اتتى وزەكتى ماقالا جاريالانىپتى. الگى ماقالادا ماسكەۋلىك ءبىر توپ كاسىپكەرلەر مەن بيزنەسمەندەر باس قوسىپ، قوعامدا تەك ادام رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار قوعامنىڭ مۇشەسى بولا وتىرا، تاۋەلسىز، ەرىكتى ادام رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى تاقىرىپقا وي قوزعاپ، وسى ماسەلەنى ءوزارا تالقىعا سالادى. بۇل بىلاي الىپ قاراعاندا، بيزنەسمەندەر، كاسىپكەرلەر قوزعايتىن تاقىرىپ ەمەس سياقتى، كاسىپكەرلەر بۇگىنگى بەس تەڭگەنى نەمەسە بەس دوللاردى ەرتەڭ قالاي ون تەڭگە قىلامىن، پايدانى قالاي تابامىن، شىعىندى قالاي ازايتامىن دەگەن ساۋالدارمەن جۇرەتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى داعدارىس كەزەڭىندە اتالعان ماسەلەلەر ءتىپتى ۋشىعا تۇسكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ال، بۇنداي ناقتى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار ءۇشىن، قوعامنىڭ ليبەرالدىلىعى، قوعامدا تاۋەلسىز، ءوز پىكىرىمەن ويىن ەركىن ايتا الاتىن ەرىكتى ادام بولىپ قالۋ سەكىلدى ابستاراكتىلى ماسەلەلەردى قوزعاۋ، تالقىلاۋ شىنىمەن دە قىزىق نارسە.

الەمدەگى باي-باقۋاتتىلارمەن ولارعا تيەسىلى بايلىقتىڭ ءتىزىمىن اي، جىل سايىن ساناپ، تىزىمدەپ، ءار-ءتۇرلى تىلدە جەر جاھانعا تاراتاتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى بەدەلدى Forbes جورنالىندا قىزىقتى ماقالالار مەن ماتەريالدار كوپتەپ جاريالانىپ تۇرادى. وسى جورنالدىڭ وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى شىققان كەزەكتى سانىندا، قازىرگى كەزدەگى رەسەيدەگى ورتا كاسىپكەرلەردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى «كوتەرىلىسشى ساۋدەگەرلەر» («رەۆوليۋتسيوننوە كۋپەچەستۆو») اتتى وزەكتى ماقالا جاريالانىپتى. الگى ماقالادا ماسكەۋلىك ءبىر توپ كاسىپكەرلەر مەن بيزنەسمەندەر باس قوسىپ، قوعامدا تەك ادام رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار قوعامنىڭ مۇشەسى بولا وتىرا، تاۋەلسىز، ەرىكتى ادام رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى تاقىرىپقا وي قوزعاپ، وسى ماسەلەنى ءوزارا تالقىعا سالادى. بۇل بىلاي الىپ قاراعاندا، بيزنەسمەندەر، كاسىپكەرلەر قوزعايتىن تاقىرىپ ەمەس سياقتى، كاسىپكەرلەر بۇگىنگى بەس تەڭگەنى نەمەسە بەس دوللاردى ەرتەڭ قالاي ون تەڭگە قىلامىن، پايدانى قالاي تابامىن، شىعىندى قالاي ازايتامىن دەگەن ساۋالدارمەن جۇرەتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى داعدارىس كەزەڭىندە اتالعان ماسەلەلەر ءتىپتى ۋشىعا تۇسكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ال، بۇنداي ناقتى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار ءۇشىن، قوعامنىڭ ليبەرالدىلىعى، قوعامدا تاۋەلسىز، ءوز پىكىرىمەن ويىن ەركىن ايتا الاتىن ەرىكتى ادام بولىپ قالۋ سەكىلدى ابستاراكتىلى ماسەلەلەردى قوزعاۋ، تالقىلاۋ شىنىمەن دە قىزىق نارسە. جاڭاعى جينالىسقا قاتىسقان كاسىپكەرلەر جيىنعا جۇمىستىڭ قىزعان ۋاقىتى، ياعني كۇندىزگى ۋاقىتتا جينالعان جانە جينالعانداردىڭ كوپشىلىگى ماسكەۋدەگى ۇلكەن كومپانيالاردىڭ، ساۋدا جەلىلەرىنىڭ باسشىلارى، توپ-مەنەدجەرلەرى، يەگەرلەرى ەكەن، جالپى قاتىسۋشىلاردىڭ سانى جيىرما ادامنىڭ ۇستىندە بولىپتى. كەزدەسۋگە ەشقانداي قوعام، باق وكىلدەرى شاقىرىلماعان، بۇل ءبىر جاعىنان كەزدەسۋگە كەلگەن قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرىن ەركىن، ءارى ىڭعايلى سەزىنۋى ءۇشىن جاسالعان سەكىلدى. كەزدەسۋدەگى پىكىر الماسۋ ەرەجەسى لوندون كورولدىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتى ەنگىزگەن چاتەم-حاۋس ەرەجەسىنە ساي جۇرگىزىلگەنگە ۇقسايدى. Forbes جۋرنالىندا وسى كەزدەسۋ جونىندە ماتەريال جازعان يانا ياكوۆلەۆا حانىمنىڭ سوزىنشە، كەزدەسۋگە قاتىسىپ، ءسوز سويلەپ، پىكىر ايتۋعا شاقىرىلعان دميتري اتتى ءبىر كاسىپكەردىڭ ءتىلى، ءسوز بايلامى تۇگەلىمەن جارگون بولىپ شىعىپتى، ءدميتريدىڭ سويلەگەن ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى، رەسەيدەگى بيزنەس - بۇل ءار-ءتۇرلى جەمقورلارمەن پارا الۋشىلاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس پەن بالانستى تابا ءبىلىپ سونىمەن قاتار باسقا «اڭقاۋلاردى» «لاقتىرىپ» پايدا تابۋ، باستىسى كىمگە، قاي ۋاقىتتا پارا بەرۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋ جانە سول بالانستى بۇزباي ساقتاپ وتىرۋ ەكەن. دميتري اتتى كاسىپكەردىڭ رەسەيدە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، چەحيادا دا بيزنەسى بار، ونىڭ سوزىنشە چەحيادا بيزنەس جۇرگىزۋ ەرەجەسى ايقىن ءارى تۇسىنىكتى. ول چەحيا ەلىندە بيزنەسىن دامىتۋ ءۇشىن 3-4% نەسيە الا الادى جانە ول نەسيەنى العانى ءۇشىن ەشكىمگە ەشقانداي پارا بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. دميتري رەسەيدە، چەحيادا بيزنەسىن دامىتا وتىرىپ، قوسىمشا لوندونعا دا جول سالىپ الىپتى، ونىڭ سوزىنشە، ەگەر ونىڭ باسىنا قىسىلتاياڭ ۋاقىت تۋا قالسا، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا سول ەلگە قاشىپ كەتە الامىن دەيدى. اتالعان باسىلىمدا جازىلعانداي، رەسەيدە ءدميتريدىڭ فيرماسىنان اي سايىن قىلمىستىق ءىس اشىلىپ وتىرادى ەكەن، الايدا، ول ءار-ءتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتتىك ورگاندار اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتارمەن «ميني» سوعىستاردى جالعاستىرا وتىرىپ، كىمگە قانشا پارا بەرۋدى ءبىلۋ ارقىلى، سولاردىڭ ارقاسىندا قىلمىستىق ىستەرىن جاپقىزىپ وتىرادى ەكەن، بىلايشا ايتقاندا بيزنەستى وسىنداي جولمەن جۇرگىزۋگە ءدميتريدىڭ ەتى ۇيرەنىپ الىپتى. دميتري كاسىبىن وسىنداي جولدار ارقىلى دامىتىپ وتىرعانىن ايتا كەلىپ، ونىڭ رەسەيدەگى بيزنەسىنىڭ دامۋىنىڭ باستى سەبەپكەرى وسى ەلدەگى جەمقورلىق، دەپ مالىمدەپتى-مىس. ارينە، وركەنيەتتى، زاڭدارى ساعات مەحانيزمى سياقتى جۇمىس جاسايتىن ەلدەردە بيزنەس دامۋىنىڭ نەگىزگى كەپىلى جەمقورلىق دەگەندى ەستىسە، ولار ءۇشىن بۇل جاعداي جابايى بولىپ كورىنەتىنى، ەستىلەتىنى انىق. جينالعان كاسىپەرلەردىڭ ءدميتريدىڭ سوزىنەن كەيىنگى جالپى كوڭىل-كۇيى، ولار قيىن جاعداي بولا قالسا، وزدەرىنىڭ جانە بالالارىنىڭ بولاشاقتارىن رەسەيمەن بايلانىستىرمايدى، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا باسقا ەلگە كوشىپ كەتۋگە دايىن، ولار ءتىپتى ول ءۇشىن پلاتسدارمدى دا دايىنداپ قويىپتى. دميتريدەن كەيىن ءسوز العان باسقا بيزنەسمەندەر ورىس ۇلتىنىڭ مەنتاليتەتىندە باسقالارمەن سالىستىرعاندا بولاشاعىن جوسپارلاۋ قاسيەتى جوق ەكەنىن ايتا كەلىپ، ەرتەڭگى كۇنى بارلىق جاعدايدىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە توقايلاسىپتى. ال، جاڭاعى سويلەگەن بيزنەسمەننەن كەيىن ءسوز العان جۋرنالداعى ماقالا اۆتورى، ول دا كاسىپكەر، جەمقورلىق دامۋىنىڭ دا شەگى بار، ءومىر بويى پارا بەرىپ ءومىر سۇرۋگە، بۇنداي ويىن ەرەجەسىنە توزە بەرۋگە  بولمايتىنىن ايتا كەلىپ، جالپى ايتىلعان سوزدەردىڭ نەگىزگى كۆينتەسسەنتسياسى رەتىندە كاسىپكەرلەر، بيزنەسمەندەر جەمقورلىق ىسىگىن ودان ءارى دامىتۋعا ات سالىسپاۋى كەرەك، كاسىپكەرلەر قوعام، مەملەكەت دامۋىندا ۇلكەن ۇلەسى بار سانات رەتىندە مەملەكەتتىك شەشىمدەرگە اسەر ەتۋگە، ىقپال جاساۋعا تىرىسۋى كەرەك دەپتى. باستىسى كاسىپكەرلەر كلاسس رەتىندە ساياساتقا بەلسەندى ارالاسۋى كەرەك، سەبەبى ساياسات ارقىلى عانا بيزنەسكە قاتىستى شەشىمدەرگە، زاڭداردى قابىلداۋعا اسەر، ىقپال ەتۋگە بولادى دەگەنگە سايادى. كاسىپكەرلەر، اسىرەسە ورتا دەڭگەيلى بيزنەسمەندەر،  ءار-ءتۇرلى قۇزىرلى ورگاندارعا ستاتيستيكا سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن وزدەرىن جايدەن-ءجاي تۇرمەگە وتىرعىزۋعا، پارا بوپسالاۋ ءۇشىن قىلمىستىق ءىس قوزعاتىپ، كەيىننەن تۇرمەگە جاپقىزۋعا بەيجاي قاراپ وتىرماۋى ءتيىس دەپ وزدەرىنىڭ وزەكتى ويلارىن ورتاعا سالىپتى جيىندا. الايدا، جيىندا وتىرعان باسقا كاسىپكەرلەر بۇنداي جالىندى سوزدەردى جايباراقات قابىلداپ، تىڭداي كەلە، بيزنەستىڭ ساياساتقا ارالاسۋىنىڭ ەش قاجەتى جوق، ول تەك ۋاقىتتى تەككە وتكىزۋ، ال ۋاقىت دەگەنىمىز ول قىپ-قىزىل اقشا دەگەن كورىنەدى. رەسەيدە بيزنەستى پارا بەرىپ تە  جۇرگىزە بەرۋگە بولادى، ال ەگەر، قيىندىق بولا قالسا، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا باسقا مەملەكەتكە كەتىپ قالامىز دەگەندەردىڭ قارسى جيىندا باسىم بولعانعا ۇقسايدى. رەسەيلىك اۋتسورسينگتىك كومپانياسىنىڭ يەسى، ۆيكتور اتتى ءبىر كاسىپكەر ءوزىنىڭ ەش كىناسىز، ەش ايىپسىز ءبىر جىل جارىم تەمىر توردا وتىرىپ كەلگەنىن ايتىپ، نازىن تارقاتىپتى، سونىمەن قاتار،  جينالعانداردىڭ ىشىندە ەڭ از دەگەندە بەس كاسىپكەر وتىرىپ شىعىپتى، ولار دا وزدەرىنىڭ ايىپسىز، ەش كىناسىز وتىرعاندارىن جەتكىزىپ، بۇنداي اۋىر جايتتەر ولار ءۇشىن  ۇلكەن ءومىر مەكتەبى بولعانىن دا ايتىپ قالعان ەكەن. جالپى ايتقاندا جينالعان كاسىپكەرلەر، جيىندى قورىتىندىلاي كەلە، قانداي دا بولماسىن قيىندىقتار بولا قالسا، بوتەن ەلگە قاشىپ، جەڭىل جولدى ىزدەگەنشە، ادىلەتسىزدىككە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە، كەرەك بولسا، پرەزيدەنتكە، ۇكىمەت باسشىسىنا حات جازىپ، پيكەتتەر، ميتينگىلەر وتكىزۋگە دەيىن بارايىق، باستىسى ورتاق ماسەلەنى بىرىگىپ شەشۋگە ۇيىمداسايىق، بىرەۋىمىزدىڭ باسىمىزعا تونگەن پروبلەما، ەرتەڭ باسقا كاسىپكەردىڭ دە باسىنا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى زور، سول سەبەپتى نە بولسا دا، بىرىگىپ قيمىلدايىق دەگەن شەشىمگە كەلىپتى. ماقالا اۆتورى   بيزنەسمەندەردىڭ بىرىگىپ قيمىلداۋعا بەت بۇرا بىلگەنىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك دەي وتىرىپ، ماقالاسىن ءتامامدايدى.

قازاقستاننىڭ قاي سالاسىنداعى جاعداي بولماسىن رەسەيدەگى جاعدايعا ۇقسايتىنى بەلگىلى. ال بيزنەس جۇرگىزۋ ەرەجەلەرى ءتىل، شەكارا تالعامايتىنى انىق. ءبىزدىڭ ەلدە دە، «چەموداندى كوڭىل-كۇيدەگى» كاسىپكەرلەر جەتىپ ارتىلادى دەسە ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. جاعدايدىڭ ولاي قالىپتاسۋىنا سەبەپ كوپ. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سولتۇستىك كورشىمىزدەگى سەكىلدى زاڭنىڭ جۇمىس جاساۋى، زاڭدى-نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ ورىندالۋى كوڭىل كونشىتەتىن دەڭگەيدە ەمەس. سونىمەن قاتار، بيلىكتەگىلەر ەلدەگى جەمقورلىققا  قانشالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن سوعىس اشسا دا، قازاقستانداعى جەمقورلىق دەڭگەيى ازىرگە تومەندەمەي وتىر. بىزدە دە، رەسەيدەگى سەكىلدى جەمقورلىق پەن پاراقورلىق جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا ىستەرىن دوڭگەلەتىپ، سوعان ۇيرەنىپ العان بيزنەسمەندەر جەتكىلىكتى. ءار-ءتۇرلى قۇرىلىمدارعا پارا بەرىپ، جولىن تاۋىپ جۇرگەن كەيبىر تازا ەمەس كاسىپكەرلەردىڭ سانى ءبىزدىڭ ەلدە دە جىعىلىپ ارتىلادى. الايدا، ءومىر بويى پارا بەرىپ جۇمىس جاساپ، ءىسىڭدى وركەندەتۋ مۇمكىن ەمەس، اسىرەسە قازىرگىدەي داعدارىس كەزەڭىندە بۇلاي جۇمىس جاساۋ كىم-كىمگە دە وتە قيىن سوعاتىنى بەلگىلى. جاعدايدىڭ وسىنداي جولمەن دامۋى -  ىسكەر ادامداردى قالجىراتىپ، كەيىننەن ولار بيزنەسىن باسقا، زاڭدارى جۇمىس جاسايتىن، ويىن ەرەجەسى ايقىن ەلگە كوشىhىپ اكەتۋىنە اپارىپ سوقتىرادى.  دەگەنمەن دە، ءبىزدىڭ ەلدە ورتاڭقول كاسىپكەرلەردىڭ بيزنەسىن شەتەلگە كوشىرىپ نەمەسە تولىعىمەن باسقا ەلگە كوشىپ كەتۋگە كوبىنىڭ جاعدايلارى مەن مۇمكىندىكتەرى جوق، سول سەبەپتى ولار كەيبىر قولايسىز جاعدايلارعا ودان ءارى شىداپ، جۇمىس جاساۋلارىنا تۋرا كەلەدى. قازاقستاندا الىس شەتەلگە كوشىپ كەتەتىندەر نەمەسە بيزنەسىن كوشىرىپ الىپ كەتەتىندەر، نەگىزىنەن ۇلكەن دەڭگەيدەگى بيزنەسمەندەر.

ەلىمىزدە «چەموداندى كوڭىل-كۇيدەگى» كاسىپكەرلەر كوپ بولعان سايىن مەملەكەتىمىز زور شىعىنعا ۇشىرايدى. بۇنىڭ اقىرى مەملەكەتتىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىنىڭ تومەندەۋىنە، مەملەكەتتىڭ بيزنەس سالاسىنداعى كادرلار مەن مەنەدجەرلەرىن جوعالتۋىنا، ەرتەڭگە دەگەن سەنىمنىڭ ازايۋىنا الىپ كەلەدى. ماقالانىڭ باسىندا ايتىلىپ كەتكەندەي، قالىپتاسقان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى، ول - بىرىگۋ، قولدان كەلەتىن جانە زاڭدا رۇقسات ەتىلگەن بارلىق شارالار مەن مەحانيزمدەردى قولدانۋ ارقىلى جۇمىس جاساۋ. سارالاپ قارايتىن بولساق، تمد كولەمىندە، اسىرەسە رەسەي مەن قازاقستانداعى كاسىپكەرلەر، ونىڭ ىشىندە ورتا جانە شاعىن بيزنەس وكىلدەرى قوعامداعى بولىپ جاتىرعان ىستەرگە جانە ساياساتقا ارالاسۋدان قورقادى. نەگىزى ولاي بولماۋى ءتيىس، ارينە ەلىمىزدە كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن، سولاردىڭ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن كاسىبي ۇيىمدار مەن وداقتار بار، ولار تۋرالى اڭگىمە باسقا.

قورىتىندىلاي كەلگەندە، قازاقستانداعى كاسىپكەرلەر وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن تولىعىمەن قورعاي الماي كەلە جاتىر، ءالى دە بولسا ورتاق پروبلەماعا بايلانىستى بىرىگە الماي ءجۇر، ولاردىڭ اراسىندا بىتىراڭقىلىق پەن كونفورميستتىك، كونبىستىك يكەم باسىم بولىپ تۇر. ارينە، باستارىنا قيىندىق تۋا قالسا، ەلدەگى بارلىق كاسىپكەرلەر تۇگەلىمەن تۇماندى البيونعا كەتىپ قالادى دەپ ايتۋعا بولمايدى، الايدا مەملەكەت تە، مەملەكەتپەن قاتار كاسىپكەرلەر دە بىرىگىپ، مەيلى ول ۇلكەن، ورتا نەمەسە شاعىن بيزنەس بولسىن قالىپتاسقان ماسەلەلەردى تىزە قوسا وتىرىپ تالقىلاۋعا، شەشۋگە تىرىسۋلارى كەرەك، ەڭ نەگىزگىسى، وتانىمىزدىڭ ىسكەر ورتاسىندا رەسەيدەگى دميتري سياقتى «چەموداندى كوڭىل-كۇيدەگى» كاسىپكەرلەردىڭ تۇبەگەيلى تۇردە بولماۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ امالدارىن ىزدەۋ.