گۇلبيعاش وماروۆا. تەلەارنانىڭ ءتىلى – ءتىلىمىز...
قازاقتىڭ جەرiنiڭ بايتاق ەكەنi راس. بايتاق ەكەنi سونشالىقتى، ۇلان-عايىر ەلiمiزدiڭ كەيبiر تۇكپiرiنە بارعاندا، قاي مەملەكەتتە جۇرگەنiڭ دە ەستەن شىعىپ كەتەدi. اتى - قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنا كiرگەنiمەن، زاتى - ياعني، جەرگiلiكتi حالقىنىڭ سويلەۋ تiلi, تەلەديدارى، وقىعان گازەت-جۋرنالى، كiتابى - وزگە ەلدiكi بولعان سوڭ، قايدا جۇرگەنiڭiزدi تۇسiنبەي، دال بولۋىڭىزدى سەبەبى تۇسىنىكتى.
سەنبەسەڭiز، قازاقستاننىڭ وڭتۇستiك ايماعىنا ساپارلاپ بارىپ قايتىڭىز. وڭتۇستiك بولعاندا، ءدال سارىاعاش، قازىعۇرت جانە ماقتاارال اۋداندارىنا. مۇنداعى حالىقتىڭ باسىم كوپشiلiگi قازاقتار ەكەنi, ادەت-عۇرپى اتادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان داستۇرلەردi ۇستاناتىندىعى راس. بiراق ادامي قۇلقى، سويلەۋ مانەرi - وزبەك حالقىنىڭ تابيعي ەرەكشەلiكتەرiنە ۇقساپ بارا جاتقاندىعى قىنجىلتادى.
مۇنىڭ توركiنiن كورشi ەلدەن ساۋداگەرلەردiڭ، ناپاقا iزدەگەن جۇمىسكەرلەردiڭ اعىلىپ كەلۋiنەن ەمەس، ءار ءۇيدiڭ تورiندە «سارناپ» تۇرعان تەلەديداردان iزدەۋ كەرەك! ويتكەنi, بۇل اۋدانداردا قازاقستاندىق ەكi-اق تەلەارنا - «حابار» جانە «قازاقستان» عانا حابار تاراتادى. ەسەسiنە، بەس (!) ءتۇرلi وزبەك تەلەارناسى كۇندiز-ءتۇنi سايراپ تۇر!
قازاقتىڭ جەرiنiڭ بايتاق ەكەنi راس. بايتاق ەكەنi سونشالىقتى، ۇلان-عايىر ەلiمiزدiڭ كەيبiر تۇكپiرiنە بارعاندا، قاي مەملەكەتتە جۇرگەنiڭ دە ەستەن شىعىپ كەتەدi. اتى - قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنا كiرگەنiمەن، زاتى - ياعني، جەرگiلiكتi حالقىنىڭ سويلەۋ تiلi, تەلەديدارى، وقىعان گازەت-جۋرنالى، كiتابى - وزگە ەلدiكi بولعان سوڭ، قايدا جۇرگەنiڭiزدi تۇسiنبەي، دال بولۋىڭىزدى سەبەبى تۇسىنىكتى.
سەنبەسەڭiز، قازاقستاننىڭ وڭتۇستiك ايماعىنا ساپارلاپ بارىپ قايتىڭىز. وڭتۇستiك بولعاندا، ءدال سارىاعاش، قازىعۇرت جانە ماقتاارال اۋداندارىنا. مۇنداعى حالىقتىڭ باسىم كوپشiلiگi قازاقتار ەكەنi, ادەت-عۇرپى اتادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان داستۇرلەردi ۇستاناتىندىعى راس. بiراق ادامي قۇلقى، سويلەۋ مانەرi - وزبەك حالقىنىڭ تابيعي ەرەكشەلiكتەرiنە ۇقساپ بارا جاتقاندىعى قىنجىلتادى.
مۇنىڭ توركiنiن كورشi ەلدەن ساۋداگەرلەردiڭ، ناپاقا iزدەگەن جۇمىسكەرلەردiڭ اعىلىپ كەلۋiنەن ەمەس، ءار ءۇيدiڭ تورiندە «سارناپ» تۇرعان تەلەديداردان iزدەۋ كەرەك! ويتكەنi, بۇل اۋدانداردا قازاقستاندىق ەكi-اق تەلەارنا - «حابار» جانە «قازاقستان» عانا حابار تاراتادى. ەسەسiنە، بەس (!) ءتۇرلi وزبەك تەلەارناسى كۇندiز-ءتۇنi سايراپ تۇر!
وسى ايماقتاعى ارiپتەستەرiمiزدiڭ پiكiرiنشە، وزبەك تەلەارنالارىنداعى كوڭiل كوتەرۋ، ويىن-ساۋىقتىق باعدارلامالارى قازاقستاندىق ارنالارعا قاراعاندا الدەقايدا ساپالى. جەرگiلiكتi حالىقتىڭ بiرەن-ساران قازاق تەلەارناسىنىڭ «قۇلاعىن بۇراماي»، وزبەكشە «گاپiرگەن» تەلەرانانى دەن قويا تىڭدايتىندىعى سودان دا شىعار-اۋ!
ال شىن مانiندە، وزبەك تەلەارنالارىنىڭ ("توشكەنت تۆ", "وزبەكستان-1", "ياشلار", "وزبەك-مۋزتۆ", "30-كانال", "سپورت", "ماركاس" ت.ب.) شەكارالاس ايماقتارداعى جەرگiلiكتi قازاق كورەرمەندەرiنە نە ايتىپ، نەنi ناسيحاتتاپ جاتقانىن زەرتتەپ جاتقان مەملەكەتتiك ورگاندار دا، الەۋمەتتiك ينستيتۋتتار دا جوق سياقتى.
وكiنiشكە قاراي، ەلiمiزدiڭ سولتۇستiك وبلىستارىنداعى جاعداي دا وسىعان ۇقساس. ايىرماشىلىعى - سولتۇستiك شەكاراعا تاياۋ اۋداندار ورىس مەملەكەتiنiڭ تەلەارنالارىن ۇزبەي كورەتiندiگi عانا.
مىسالى، قوستاناي وبلىسىنىڭ مەڭدiقارا، ۇزىنكول، قارابالىق اۋداندارىنا قاراستى كورشi ەلمەن شەكتەسiپ جاتقان كەيبiر اۋىلداردا قازاق تەلەارنالارىنىڭ قاراسى دا كورىنبەدى. ەسەسiنە، بۇل ايماقتار رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءۇش-ءتورت تەلەراناسىن تاماشالاپ وتىر.
ەندi قازاق كورەرمەندەرiنiڭ "جۇرەگiن جاۋلاۋعا" قىتاي تەلەارنالارى دا بiلەك سىبانا كiرiسكەندەي. الماتى جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ شەكاراعا تاياۋ ايماقتارىندا قىتاي تەلەارنالارى حابار تاراتا باستاعان. الماتىنىڭ وزiندە كابەلدi ارنا ارقىلى قىتاي مەملەكەتتiك تەلەارناسى قازاق جانە قىتاي تiلدەرiندە حابار تاراتىپ جاتىر.
بۇل ماسەلەنi پارلامەنتتە وتكەن جىلى دەپۋتات وستەمiر بەكتورەەۆ كوتەرگەن ەدi. "وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنا قاراستى ماقتاارال، سارىاعاش اۋداندارىنىڭ 700 مىڭعا جۋىق تۇرعىندارى "قازاقستان" جانە "شىمكەنت" تەلەارنالارىنىڭ باعدارلامالارىن كورە المايدى. كەرiسiنشە، ول وڭiردە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بەس تەلەارناسى كۇنi-ءتۇنi حابار بەرiپ وتىر. بۇل جاعداي ەلدiگiمiزگە سىن، حالىقتىڭ سانا-سەزiمiنە اسەر ەتiپ، مەملەكەتiمiزدiڭ ساياساتى مەن قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋگە كەرi اسەرiن تيگiزۋi مۇمكiن" دەگەن ەدi دەپۋتات.
سەناتور قۋانىش ايتاحانوۆ تا بۇل ماسەلە بويىنشا پiكiر بiلدiردi: "وسى وڭiرلەردە مەملەكەتتiك تەلەارنالار، سودان تارالاتىن اقپاراتتار مۇلدەم جەتكiلiكسiز دەسە دە بولادى. ەندەشە، بۇل ءوڭiردiڭ تۇرعىندارى وزبەكشە ويلاپ، سول ەلدiڭ ساياساتىنا يكەمدەلە باستايدى دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا، شەكارا ماڭىنداعى وڭiرلەردi يدەولوگيالىق ماسەلەدەن الشاقتاتپاۋدى، قايتا وتاندىق اقپاراتپەن تولىق قامتاماسىز ەتۋدi دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك" دەدi ول.
2009 جىلعى مالiمەت بويىنشا، قازاقستان اۋماعىندا 212 ەلەكتروندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى رەسمي تiركەلiپ، جۇمىس iستەپ جاتىر.
سونداي-اق، قازiرگi ۋاقىتتا رەسپۋبليكا اۋماعىندا شەتەلدiك ەلەكتروندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن تاراتۋ قىزمەتiن ۇسىناتىن كابەلدiك جانە ەفيرلiك-كابەلدiك تەلەارنا جۇيەسiنiڭ 80-نەن استام وپەراتورى بار. ولاردىڭ اراسىندا "الما-تۆ"-نىڭ ورنى بولەك، ول 13 قالادا جۇمىس iستەيدi. ودان سوڭ "اينا-تۆ" - 11, "قازاقپاراتتەلەكوم" - 5, "سەكاتەل" - 5, "كازتسەنتر-تۆ" - 5, "كۆك" - 4 قالادا تارالادى. بۇلارعا قوسا، قازاقستاندا رەسەيدiڭ بiرنەشە وپەراتورلارى جۇمىس iستەپ جاتىر.
سوندا جەرگiلiكتi تەلەارنالار ەلiمiزدi تۇگەل قامتي الماي ما؟ "قازتەلەراديو" اق مالiمەتتەرiنە جۇگiنسەك، بۇگiنگi تاڭدا رەسپۋبليكالىق ارنالاردىڭ تەلەۆيزيالىق جانە راديوباعدارلامالاردى قامتۋ اۋماعى مىناداي: "حابار" - 95,7 پايىز; "قازاقستان" - 96,25 پايىز; "ەل ارنا" - 75,5 پايىز; "ەۆرازيا-بiرiنشi ارناسى" - 78,6 پايىز; "قازاق راديوسى" - 86,99 پايىز.
شىن مانiندە، رەسپۋبليكانىڭ باسىم كوپشiلiگiن تۇگەلگە جۋىق قامتىپ وتىر دەيتiن "حابار" تەلەارناسىنىڭ ءوزi ەفيردiڭ 50 پايىزعا جۋىعىن شەتەلدiك (نەگiزiنەن - رەسەيلiك) تەلەونiمدەرگە ترانسلياتسيا جاساۋ ارقىلى "جاۋىپ" وتىر. ال تاۋەلسiز ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە، "كتك" تەلەارناسىنداعى ترانسلياتسيا كولەمi 70 پايىزعا جۋىق ەكەن.
سوندا "وزiمiزدiكi" دەپ وزەۋرەگەندەگiمiز وسى ما؟
شەتەلدiك تەلەونiمدەردiڭ دەنi شەتەلدiك ويىن-ساۋىقتىق جانە كوڭiل كوتەرۋ تەلەباعدارلامالارى ەكەنi ويلاندىرۋى تيiس سياقتى.
ەرتەڭiن ويلاعان حالىق، ۇرپاعىن ۇلتتىق مۋزىكامەن اۋىزداندىرىپ وسiرسە يگi ەدi. مۋزىكامەن تاربيەلەۋدi ايتقاندا، كەزiندە گەرمانيا II دۇنيەجۇزiلiك سوعىستى باستاماس بۇرىن كوپشiلiك ورىنداردا بiر جىل بويى كۇندiز-ءتۇنi بەتحوۆەننiڭ جالىندى، رۋحتى شىعارمالارىن ويناتقانى ەسكە تۇسەدi. ءان مەن كۇيدiڭ ىقپالى جاس جiگiتتەردi الەمدi جاۋلاۋعا جiگەرلەندiردi! ال بiز شە؟ بۇگiنگi ۇرپاقتى قانداي انمەن، قانداي بولۋعا تاربيەلەپ جاتىرمىز؟
"رۋسسكوە راديو", "ەۆروپا پليۋس" راديولارىندا ايتىلعان ءان-كۇيگە قۇلاق تۇرسەڭiز، نەگiزiنەن رەسەيلiك انشiلەردi عانا تىڭداي الاسىز.
ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا پارلامەنت ماجiلiسiندە وتكەن ۇكiمەت ساعاتىندا دا بۇل ماسەلە تاعى كوتەرiلدi. قر اقپاراتتاندىرۋ جانە بايلانىس اگەنتتiگiنiڭ توراعاسى قۋانىشبەك ەسەكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جالعىز جولى - ساندىق تەلەديدارعا كوشۋ سياقتى.
ۇكiمەت قابىلداعان iس-جوسپارى بويىنشا، ساندىق تەلەارناعا 2015 جىلعا دەيiن كوشۋiمiز كەرەك. بiراق كەلەسi جىلى باستالۋى كەرەك بۇل جاڭالىققا ۇكiمەتتiڭ ءوزi ءالi دايىن ەمەس سياقتى.
ازiرگە جوبالاپ ايتار بولساق، ساندىق تەلەديدار ارقىلى كورەرمەندەرگە 12 ارنا تەگiن كورسەتiلمەك. ال تەلەكورسەتiلiمنiڭ 20-30 پايىزى اقىلى بولۋى تيiس. بiراق قانشا بولادى - ءالi بەلگiسiز. ەسەكەەۆ ناقتى سانداردى ايتۋدان باس تارتتى. "بۇل ماسەلە جايىندا ناقتى سانداردى ايتۋعا مەن جارتى جىلدان كەيiن عانا دايىن بولامىن" دەدi ول. شىن مانiندە، بۇل سالا بويىنشا الەمدiك تاجiريبە جوقتىڭ قاسى. ساندىق تەلەارنا تۋرلى زاڭنىڭ ءوزi اقش-تا ەكi جىل بۇرىن عانا قابىلدانعان. ال ەسەكەەۆتiڭ ايتۋىنشا، 2015 جىلى كورەرمەندەردiڭ 53 پايىزى كابەلدiك ارنانى تامالاشايدى. ال 17 پايىزى سپۋتنيكتiك تەلەارنالاردى تۇتىنادى.
دەگەنمەن، توراعانىڭ دەپۋتاتتاردىڭ ساۋالىنا بەرگەن جاۋابى تاڭ قالدىردى "تەلەارنادان كورسەتiلەتiن حابارلاردىڭ ساپاسىنا بايلانىستى، - دەدi ەسەكەەۆ، - زەرتتەۋلەر ناتيجەسiنە جۇگiنسەك، (كورەرمەن قامتۋدا - گ.و.) "ورت-ەۋرازيانىڭ" ۇلەس سالماعى باسىم، ويتكەنi ونىڭ مازمۇندىلىعىنا سوندايلىق دارەجەدە ينۆەستيتسيالار قۇيىلىپ جاتىر، مىسالعا ءتۇرلi شوۋلاردى الىڭىز. ... مازمۇنعا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگi جاۋاپتى، نەگە ادامدار قازاقستاندىق تەلەارنالاردان گورi رەسەيلiك تەلەارنالاردى كورۋگە قۇشتار...".
مۇنداي جاۋاپتى مiسە تۇتپاعان ق.جاقىپوۆ بىلاي دەدi: "مۇحتار شاحانوۆ انا جەردە جىلاپ جاتىر، ايقايلاپ جاتىر، قازاقشا سويلەيiك دەپ. قايدان سويلەيدi? بiز كەرiسiنشە ورىسشا سويلەيتiن، تۇرiكمەن تiلiندە سويلەيتiندi ازiرلەپ اكەلiپ، مەكتەپكە كەلگەندە ورىسشاعا كەتەمiز. قازاقشا سويلەۋدiڭ ورنىنا، ول ورىسشا سويلەپ كەلەدi".
سوندا اقپاراتتاندىرۋ جانە بايلانىس اگەنتتiگi توراعاسى قازاق كورەرمەندەرiنiڭ سانىنىڭ ازدىعىن قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ ساپاسىزدىعىمەن عانا بايلانىستىرا ما؟
شىندىعىندا، تەلەۆيزيا سالاسىن يگەرۋ ءۇشiن وراسان زور قارجى كەرەك ەكەنi بەلگiلi. بiر عانا مىسال، 2009 جىلى رەسەيلiك تەلەۆيزيا سالاسىنداعى جارناما رىنوگى 4 ملرد. دوللارعا جەتكەن. ال بۇل نارىقتىڭ كولەمi قازاقستاندا بار-جوعى 200-300 ملن. دوللاردان اسپايدى ەكەن. قازاقستاندىق تەلەارنالاردىڭ رەسەيلiك ارiپتەستەرi سياقتى "بولشايا رازنيتسا", "لەدنيكوۆىي پەريود" سياقتى تەلەجوبالاردى جاساي الماۋى قولدىڭ قىسقالىعىنا بايلانىستى ەمەس پە؟
قازاقستاننان باسقا مەملەكەتتەر اقپاراتتىق قاۋiپسiزدiككە قاتتى ءمان بەرە باستادى. تۇرiكمەنستان، وزبەكستان، تاجiكستان، گرۋزيا، قىرعىزستان رەسەيلiك گازەت-جۋرنالداردىڭ جەرگiلiكتi وكiلدiكتەرiن جاۋىپ، ورىس تەلەارنالارىنىڭ رەترانسلياتسياسىنا شەك قويىپ جاتىر. ماسەلەن، ۋكراينادا "رۋسسكوە راديو" جابىلعان. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرiندە رەسەيلiك تەلەارنالار مۇلدەم كورسەتپەيدi. ال تۇرiكمەنستاندا رەسەيدiڭ ەلشiلiگi ورىسشا گازەتكە قول جەتكiزە الماي وتىر دەسەدi.
رەسەيدiڭ وزiندە اقپاراتتىق قاۋiپسiزدiك تۋرالى دوكترينا قابىلدانعان. وندا قاۋiپسiزدiكتiڭ وبەكتiلەرi رەتiندە تۇلعا - ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى، قوعام - ونىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارى، مەملەكەت - ونىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمى، ەگەمەندiگi جانە ايماقتىق تۇتاستىعى دەپ كورسەتiلگەن.
اقپاراتتىق قاۋiپسiزدiك دەمەكشi, 1998 جىلى 26 ماۋسىمدا قابىلدانعان "قر ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك تۋرالى" №233-1 زاڭنىڭ 1-بابىندا بۇل ۇعىمعا مىنانداي تۇسiنiك بەرiلiپتi: "اقپاراتتىق قاۋiپسiزدiك - مەملەكەتتiك اقپاراتتىق رەسۋرستاردىڭ، سونداي-اق اقپاراتتىق سالاداعى تۇلعانىڭ قۇقىقتارى مەن قوعام مۇددەسiنiڭ قورعالۋ جاعدايى".
ودان ءارi "قر ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋ" تۋرالى 22-باپتىڭ 3-تارماعىندا بىلاي دەلiنگەن: "مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ، مەنشiك تۇرiنە قاراماستان ۇيىمدار، لاۋازىمدى تۇلعالار جانە ازاماتتار مىنا جاعدايلاردى بولدىرماۋ ءۇشiن بارلىق قاجەتتi شارالاردى قولدانۋعا مiندەتتi: 1) قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق تاۋەلدiلiككە ءتۇسۋi; 2) باسقا مەملەكەتتەردiڭ تاراپىنان اقپاراتتىق ەكسپانسيانىڭ جاسالۋى; 3) قر پرەزيدەنتiنiڭ، پارلامەنتiنiڭ، ۇكiمەتiنiڭ جانە ۇلتتىق قاۋiپسiزدiكتi قامتاماسىز ەتەتiن كۇشتەردi اقپاراتتىق قۇرساۋدا قالدىرۋ".
ەندi وسى زاڭنىڭ 5-تارماعىنىڭ: 2-تارماقشاسىندا: "شەتەلدiك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiككە قاتەر توندiرەتiن مازمۇنداعى ءباسپاسوز ونiمدەرiن، تەلە-جانە راديوحابارلارىن تاراتۋعا تىيىم سالىنادى" دەلiنگەن.
اقپاراتتىق قاۋiپسiزدiك "قازاقستان-2030" ستراتەگيالىق قۇجاتىندا دا دامۋدىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ بiرi رەتiندە كورسەتiلگەن.
وكiنiشتiسi, بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارi قاعاز بەتiندە عانا كۇشiنە يە-اۋ.
جەرگiلiكتi حالىققا ءوز ەلiندە بولىپ جاتقان وقيعالار جايىندا تولىققاندى اقپارات بەرە الماۋ - الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiمiزگە وراسان زور نۇقسان كەلتiرۋi مۇمكiن.
كوڭiلشەكتiك كەڭپەيiلدiلiكتەن كەلiپ تۋىنداي ما؟ "قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنداي اقجارقىن كوڭiلi-اي" دەپ ءان سالىپ ءجۇرiپ، دارحاندىعىمىزدى - داراقىلىققا، بەگزاتتىعىمىزدى - بۇقپانتايشىلىققا، كەڭپەيiلدiگiمiزدi - كوڭiلشەكتiككە ايرىباستاپ العان جوقپىز با، وسى؟
«تۇركىستان»، 12.03.2010
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «ورىسشا سايراپ، وزبەكشە "گاپIرگەن"
اقپاراتتىق كەڭiستiگiمiزدiڭ جەتiم بالادان نەسi ارتىق؟!»
