بiزدiڭ بيلiكتiڭ بيزنەسكە دەگەن پەيiلi بەسەنەدەن بەلگiلi. «اشسام - الاقانىمداسىڭ، جۇمسام - جۇدىرىعىمداسىڭ!». ءارi قاراي جالعاستىرساق، «قارسى شىقساڭ - قاپاستاسىڭ، يمەنبەسەڭ - ينتەرپولداسىڭ!». وسىدان بiرەر كۇن بۇرىن اقوردادا پرەزيدەنتتiڭ ءوز باسقارۋىمەن وتكەن وتاندىق بيزنەس وكiلدەرiمەن كەڭەس وسى اششى دا ابىروي بەرە قويماس اقيقاتتىڭ راستىعىن تاعى دا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتتi.

كەڭەستە بiراز نارسە ايتىلدى. Iشiندە قىزىعى دا بار، شىجىعى دا بار. كۇلكiسi دە بار، تۋرا سۇراقتاردان جالتارعان تۇلكiسi دە بار.

ءسوز جوق، شەتەل ينۆەستورلارىمەن جۇمىس جونiندە تۇراقتى ورگان قۇرىپ، ولارمەن اي سايىن بiرنەشە مارتە ساعىنىسا كەزدەسiپ تۇراتىن اقوردانىڭ وتاندىق بيزنەسكە فورمالدى بولسا دا، وسىلايشا بەت بۇرعانىنا قۇبا-قۇپ. ءارi ءتاۋبا. كەزدەسپەسە، نە iستەر ەدiك؟

ونىڭ ۇستiنە، قۇلاققا جاعىمدى، كوڭiلگە قونىمدى تەزيستەر دە تiزiلە، توگiلiپ جاتتى. «شەنەۋنiكتەر بيزنەسكە قىسىم جاساماسىن»، «شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە (شوب) بەرiلەتiن نە­سيە­نiڭ پايىزدىق مولشەرi  تومەن­دە­تiلسiن»، «تيiستi زاڭناما بيزنەسكە داڭ­­عىل جول اشاتىنداي بوپ، وزگەر­تiلسiن»، «قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شوب نىساندارىن تەكسەرۋدi مەيلiن­شە ازايتسىن». پرەزيدەنتتiڭ وسى جانە باسقا دا تۇجىرىمدارىنا قالاي­شا يلانباسسىڭ؟

پرەزيدەنت بيزنەس قاۋىمداستىعىن ەكونوميكالىق داعدارىستان ءۇش ءتۇرلi ساباق الۋعا شاقىردى.

بiزدiڭ بيلiكتiڭ بيزنەسكە دەگەن پەيiلi بەسەنەدەن بەلگiلi. «اشسام - الاقانىمداسىڭ، جۇمسام - جۇدىرىعىمداسىڭ!». ءارi قاراي جالعاستىرساق، «قارسى شىقساڭ - قاپاستاسىڭ، يمەنبەسەڭ - ينتەرپولداسىڭ!». وسىدان بiرەر كۇن بۇرىن اقوردادا پرەزيدەنتتiڭ ءوز باسقارۋىمەن وتكەن وتاندىق بيزنەس وكiلدەرiمەن كەڭەس وسى اششى دا ابىروي بەرە قويماس اقيقاتتىڭ راستىعىن تاعى دا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتتi.

كەڭەستە بiراز نارسە ايتىلدى. Iشiندە قىزىعى دا بار، شىجىعى دا بار. كۇلكiسi دە بار، تۋرا سۇراقتاردان جالتارعان تۇلكiسi دە بار.

ءسوز جوق، شەتەل ينۆەستورلارىمەن جۇمىس جونiندە تۇراقتى ورگان قۇرىپ، ولارمەن اي سايىن بiرنەشە مارتە ساعىنىسا كەزدەسiپ تۇراتىن اقوردانىڭ وتاندىق بيزنەسكە فورمالدى بولسا دا، وسىلايشا بەت بۇرعانىنا قۇبا-قۇپ. ءارi ءتاۋبا. كەزدەسپەسە، نە iستەر ەدiك؟

ونىڭ ۇستiنە، قۇلاققا جاعىمدى، كوڭiلگە قونىمدى تەزيستەر دە تiزiلە، توگiلiپ جاتتى. «شەنەۋنiكتەر بيزنەسكە قىسىم جاساماسىن»، «شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە (شوب) بەرiلەتiن نە­سيە­نiڭ پايىزدىق مولشەرi  تومەن­دە­تiلسiن»، «تيiستi زاڭناما بيزنەسكە داڭ­­عىل جول اشاتىنداي بوپ، وزگەر­تiلسiن»، «قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شوب نىساندارىن تەكسەرۋدi مەيلiن­شە ازايتسىن». پرەزيدەنتتiڭ وسى جانە باسقا دا تۇجىرىمدارىنا قالاي­شا يلانباسسىڭ؟

پرەزيدەنت بيزنەس قاۋىمداستىعىن ەكونوميكالىق داعدارىستان ءۇش ءتۇرلi ساباق الۋعا شاقىردى.

بiرiنشiسi - كورپەگە قاراي كوسiلۋ. «بۇرىنعىداي استىندا «لەند-كرۋزەر»، جانىندا 10 ادام كۇزەت الىپ، جالعاندى جالپاعىنان جالعىز باسىپ جۇرگەندەي بولۋدى قويۋ كەرەك. ونداي اسىپ-تاسقاندىقتى كوكتەگi اللا تاعالا كورiپ تۇر. شەكتەن شىعۋعا بولمايدى»، - دەيدi پرەزيدەنت.

اللا تاعالا باسقانى دا كورiپ تۇر. ياعني مۇنداي استامشىلدىق تەك قانا كەيبiر بيزنەسمەندەرگە عانا قاتىستى ەمەس ەكەنiن ول كوكتەن كورiپ تۇر. ەل iشiندە تالايدان بەرi اتى اتالىپ، ءتۇسi تۇستەلگەن، اقوردانىڭ ەسiگiن تەۋiپ اشاتىن بەلگiلi پەرسوناجداردىڭ بۇدان دا سوراقى قىلىقتارعا بارىپ جاتقانىن ول شىنىمەن دە كورiپ تۇر.

مەنiڭشە، وسىنداي قاتاڭ تالاپ قويىلعاندا، جال­پاقشەشەي جالپىلامالىقتىڭ كەرەگi جوق. اتاۋسىز سىن - ابىروي بەرمەيتiن سىن. ناقتى ادرەساتتار كەرەك. اسiرەسە سوڭعى كەزدە باسپاسوزدە جيi ايتىلىپ جۇرگەن، وزiنە تiكەلەي قاتىسى بار ادامدارعا تاعىلعان اۋىر ايىپتاردان باستاۋى كەرەك ەدi ەلباسى. قازiردە ەكiنiڭ بiرi مiنiپ جۇرگەن «لەند-كرۋزەر» ەمەس، ات شاپتىرىم ياحتالار مەن جەكە ۇشاقتاردا تالتاڭداپ جۇرگەندەردi اۋىزعا الۋى قاجەت ەدi.

سوندا ونىڭ بار سوزiنە حالىق يمانداي سەنەر ەدi. كولدار ەدi. بiراز سىنشىلارىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلار ەدi...

پرەزيدەنتتiڭ ەكiنشi كەڭەسi دە ورىندى سەكiلدi, ياعني توقشىلىق كەزدە ءبارiن ۇنەمدەپ، «شاناڭدى جازدا سايلا» پرينتسيپiمەن الدا بولار قيىن-قىستاۋ كەزدەرگە دايىن بولۋ. «قازاقستاندا ەشكiم ەشتەڭەنi ۇنەمدەپ جاتقان جوق. مەن بۇل تۋرالى جيi ايتىپ ءجۇرمiن. ەلەكتر قۋاتى مەن جىلۋدىڭ، جانارماي مەن جاعارمايدىڭ ىسىراپ بولىپ جاتقانىن كورiپ ءجۇرمiز».

بiراق تا وسىناۋ تالاپتى باسقادان باستاۋ كەرەك ەمەس پە؟ وسى كەزگە دەيiن اتقارۋشى بيلiك قابىلداعان قانشاما ونەركاسiپتiك باعدارلامالاردىڭ ارتى سيىرقۇيىمشاقتالىپ كەتتi! اتى - يگi, زاتى - شيكi! ولارعا بيۋدجەتتەن بولiنگەن قىرۋار قارجى قايدا؟ كەشە عانا جەكەمەنشiك بانكتەرگە كومەك رەتiندە جۇمسالعان قىپ-قىزىل اقشانىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ ولار ەل بيۋدجەتiنە قايتارىلا ما؟ ماسەلەن، اقش-تا باراك وباما جەكە بانكتەرگە كەزiندە بەرiلگەن جاردەماقشانى قايتا ءوندiرiپ جاتىر ەمەس پە؟

تيىنداپ، ياعني تiرنەكتەپ جيعانىمىزدى نەگە ميللياردتاپ، ياعني شومiشتەپ شاشامىز؟ مiنە، ناعىز ۇنەمنiڭ كوزi قايدا جاتىر؟!

ءجا، ەلەكتر قۋاتى مەن جىلۋدى ۇنەمدەۋ كەرەك دەلiك. ول دا دۇرىس. الايدا نەلiكتەن ۇنەم بايلىقتان باسى اينالعان وليگارحتاردان ەمەس، شاعىن عانا دۇكەنi مەن شاشتارازىسىنىڭ ارقاسىندا ءوز-ءوزiن جانە ماڭايىن اسىراپ جاتقان شوب وكiلدەرiنەن باستالادى؟!

پرەزيدەنتتiڭ ءۇشiنشi كەڭەسi نەسيەلەرگە قاتىستى بولدى. ونىسى تىم كەش ايتىلعان سەكiلدi. كەشە عانا وكiمەتتiڭ سول نەسيەلەردi جاتپاي-تۇرماي ماقتاپ ءارi قولداپ، اياعىندا ولار ايالدامالاردا ۇلەستiرiلiپ جاتتى عوي! وعان كiم: «قوي!» - دەدi? سول كەزدە بيلiك نەگە ەلiنە: «اقىرىن ءجۇرiپ، انىق باس»، - دەپ ايتپادى؟ مەملەكەتتiك تەلەارنالاردان كۇنi-ءتۇنi زار قاقساعان سول جارنامانىڭ كەسiرi ەمەس پە، وسىنىڭ ءبارi?

ءوز وكiمەتi سول نەسيەلەردiڭ تاماشا ەكەنiن ناسيحاتتاپ جاتقاندا، ەل دە، بيزنەس تە وعان سەنبەگەندە، كiم سەنەدi ەندi?!

سوندىقتان دا وسى كەڭەستە پرەزيدەنت سول بانكتەر مەن قارجى سالاسىنا باقىلاۋ جاساۋعا مiندەتتi لاۋازىمدى ادامداردى ورنىنان تۇرعىزعاندا، ءجون بولار ەدi. جازالاماسا دا، ەڭ بولماعاندا، كەلەشەكتە ءدۇيiم جۇرتتى ورعا جىققىزعان كەلەڭسiزدiكتەر قايتالانباۋى ءۇشiن.

ولاي دەيتiن سەبەبiم - سوڭعى كەزدە قارجىلىق جۇماققا شاقىراتىن جارنامالار تاعى دا تەلەارنالاردان كوبەيiپ كەتتi...

الايدا «قۋىرداقتىڭ كوكەسiن تۇيە سويعاندا كورەدi» ەكەنسiڭ: الدىمەن كاسiپكەرلەردi قورعاۋعا تيiستi «اتامەكەن» ۇيىمىنىڭ باسشىسى مiنبەگە كوتەرiلدi. ءوز ءسوزiنiڭ iشiندە ول مۇقتار ءابiلازوۆتiڭ كiم ەكەنiن «ول تۋرالى دىم بiلمەيتiن» جۇرتشىلىققا جايىپ سالدى! قانداي باتىلدىق! نە دەگەن وتكiرلiك!

نۇرلان سماعۇلوۆقا پرەزيدەنت شۇيلiككەننەن كەيiن پەرۋاشەۆتىڭ «كوزسiز باتىرلىعىنىڭ» سەبەبi دە تۇسiنiكتi بوپ قالدى.

«ونىڭ بiراز دوستارى، ونىڭ iشiن­دە سەن دە بارسىڭ، ماعان جازباشا ءوتiنiش جازدى، انت-سۋ iشتi جانە دە جەمقورلىق ءۇشiن تۇرمەگە جابىلعان مۇقتار ابiلازوۆكە راقىمشىلىق جاساڭىز دەپ ماعان كەپiلدiك بەردi. سەندەر جازباشا تۇردە ول وتانعا قىزمەت جاسايدى دەپ ۋادە بەردiڭ­دەر. ول ەندi بارلىق دوستارىنىڭ بەتiنە تۇكiردi. ولاردىڭ اتى-ءجونiن اتاماي-اق قويايىن. ەندi سەندەر سول ءۇشiن جاۋاپ بەرۋلەرiڭ كەرەك!». «سول دوستارىڭ تۋرالى ەندi نە ايتاسىڭ؟».

مەنiڭشە، مiنبەدە تۇرعان بيزنەسمەن پرەزيدەنتتiڭ وسىنداي سوزدەرiن ەستiپ، ميكروينفاركت العان شىعار. دەسەك تە، ونىڭ جاۋابى مىنا تۇرپاتتا بولدى: «بiز ەكەۋمiزدiڭ بارريكادانىڭ ەكi جاعىندا تۇرعانىمىزعا مەن قاپالىمىن. مەنiڭشە، ءوزiڭ ءوسiپ-ونگەن ەلدە تەك قانا جاعىمسىز نارسەنi كورمەي... ەل بولاشاعىن ويلاپ، بiرگە بولۋ وتە ماڭىزدى. مەنiڭ  مۇنداي جايتتارعا كوزقاراسىم وتە كۇردەلi».

مiنە، وسى ديالوگتا قازاقستانداعى بيلiك پەن بيزنەس اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق ءمان-جايى ايناداعىداي اينا-قاتەسiز كورiنiس تاپقانداي.

بەلگiلi بiر جاسىرىن حاتتار ار­قىلى شەشiلەتiن زاڭدىلىق - ول نە زاڭدىلىق؟! پرەزيدەنتتiڭ ارحيۆiندە وسى iسپەتتەس باسقا قانداي حاتتار بار ەكەن؟ دوسىنا كەپiلدiك بەرگەن ازاماتتاردىڭ جازىعى نە؟...

ءسوز جوق، كەز كەلگەن مەملەكەت ەكونوميكاعا، ونىڭ iشiندە ونىڭ ەڭ جاندى بولiگi - بيزنەسكە ءوزiنiڭ ىقپالىن جاساپ وتىرۋعا تيiس. اسiرەسە ونىڭ بيۋدجەت الدىنداعى مiندەتتەرi مەن قۇقىقتىق تۇرعىدان تازا بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن. بۇل اكسيومانىڭ قازاقستانعا دا تiكەلەي قاتىسى بار. سوندىقتان اقوردانى «بيز­نەس­كە ارالاستىڭ» دەپ جازعىرۋدىڭ كەرەگi جوق شىعار.

تاۋەلسiزدiك العاننان بەرi بiزدiڭ ەلدە بيزنەس بiرشاما دامىدى. 90 جىلداردىڭ ورتاسىندا تيiستi زاڭدار قابىلدانىپ، جەكە مۇددە مەن مەنشiككە، جەكە iسكەرلiك بەلسەن­دiلiككە جول اشىلدى. ارينە، ەركiن زاڭداردىڭ بار قىزىعىن بيلiككە بiر-تابان جاقىن ات توبەلiندەي توپ قانا كورگەنi دە راس. ولار كەشەگi حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ سۇبەلi بولiك­تەرiن جەكەشەلەندiرiپ الىپ، iلە-شالا رەسمي ميللياردەرلەر تiزiمiنە ەنiپ الدى.     دەسەك تە، وسىنىڭ بارiنە قاراماستان، وتاندىق بيزنەس ءوز بەتiنشە وركەندەي باستادى. ونىڭ باعىنا قاراي، جەر بايلىعىن يگەرۋدەن دە باسقا تiرلiك تۇرلەرi بار ەكەن. مۇناي مەن گاز، مىرىش پەن مىس، اليۋميني مەن حروم سياقتى قىزىقتاردان قۇر قالعان ولار ساۋدا-ساتتىق، بانك پەن قارجى، اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدە­رiن وڭدەۋ سەكiلدi سالالارعا بەلسەنە كiرiسiپ كەتتi. از ۋاقىتتىڭ iشiندە وتان­دىق كاپيتاليزم كوكجالدارى پايدا بولدى. ەسiمدە، نارىققا اشىق كوشكەن كەزدە بiر تانىسىم ايتىپ ەدi: «بازارعا بiزدەن گورi, وزبەك اعايىن بەيiمدەۋ ەدi. سولاردىڭ شىلاۋىندا كەتپەسەك يگi ەدi...». وزبەكتi دە، ءوز­گەنi دە قازاق جاستارى ون وراپ الدى!

الايدا بiر ادامعا تاۋەلدi ساياسي جۇيە، ۋاقىت وتە كەلە، سول بيلiككە تۇگەلiمەن تاۋەلدi بيزنەس ورتانى قالىپتاستىردى! ونىڭ ۇستiنە، بايقۋاتتى بيزنەسمەن قارجىسىن قوعامدىق سالاعا دا جۇمساۋى مۇمكiن عوي. ماسەلەن، ءارتۇرلi ۇيىمدارعا دەمەۋشiلiك، ءباسپاسوز قۇرالدارىنا قۇرىلتايشىلىق دەگەندەي... ساياسي جۇيەدە مونوپولياعا داعدىلانىپ قالعان بiزدiڭ بيلiك ءۇشiن بۇنىڭ ءبارi - ازاردا-بەزەر بولار جايت! قارجىلى قارسىلاستان قورىققان بيلiككە قوس كورiنبەيدi, ءتورت كورiنەدi!

بيزنەس سەكiلدi ءشۇبالi iسپەن اينالىسۋعا كورiنگەن ادامنىڭ جۇرەگi داۋالاي بەرمەيدi. ول دا، ادام تiرشiلiگiنiڭ كەز كەلگەن سالاسى سەكiلدi, بەلگiلi بiر تالانتتاردى قاجەت ەتەدi. ەتi تiرiلiك، ادامدارمەن تiل تابىسا بiلۋ، بiلiمدiلiك پەن بiلiكتiلiك، كەرەك دەسەڭiز، قۋلىق قاجەت ول ءۇشiن. ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدا بيلiك­تiڭ ەكi جولى بار: يا ساناسۋ، يا تۇقىرتىپ ۇستاۋ. مەنiڭشە، اقوردا ەكiنشi جولدى تاڭداپ العان.

«قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە - قان، جەمەسە دە - قان». «قالتالى بايدىڭ قالتارىسى كوپ». مiنە، قازەكەڭنiڭ وسى ەكi ماقالى بiزدەگi بيزنەستiڭ ءجۇرiس-تۇرىسىن انىقتاپ بەرگەندەي. بالەسiنەن اۋلاق دەگەن پرينتسيپپەن ول دا سىزدى جەردi باسقىسى كەلمەيدi, بiرi بيلiكپەن تiل تابىسادى، ال جولى بولعاندار - اۋىز جالاسادى...

ءسوز جوق، ەگەردە مۇقتاردىڭ شىنىمەن دە سونشاما ميللياردتى ۇرلاعانى راس بولسا، ول بۇرىنعى سiڭiرگەن ەڭبەگiنە قاراماستان، مiندەتتi تۇردە جاۋاپقا تارتىلۋعا تيiس. الايدا بiزدiڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوتتىڭ بەيشارا جاعدايى ولاردىڭ ۇكiمiنە سەنiمسiزدiكپەن قاراۋعا تولىق قۇقىق بەرەدi. ەگەر مۇقتار سونداي بولسا، ونىمەن بiرگە بiر زاڭدارمەن ارەكەت جاساعان باسقا بانكتەر سۇتتەن اق، سۋدان تازا ما، سوندا؟

سونىمەن بiرگە مۇقتاردىڭ كەزiن­دە دۆك سەكiلدi مىقتى ۇيىمنىڭ قۇرۋشىسىنىڭ بiرi بولعانىن دا ەل بiلەدi. سول ءۇشiن تۇرمەگە دە وتىرىپ شىقتى. تازا ساياسات ەمەي نە، بۇل سوندا؟

پرەزيدەنتتiڭ مىنا سوزiنە نازار اۋدارايىق: «مەملەكەتتiك قولداۋ شارالارىنا قول جەتكiزۋدiڭ بiر شارتى - بيزنەس ساياساتقا ارالاسپاۋعا تيiس! وعان جول بەرiلمەيدi. بانكتەر ءۇشiن ساياساتقا بارۋ زياندى، ويتكەنi ولار سودان سوڭ عايىپ بوپ كەتە­دi... بيزنەسپەن اينالىساسىڭ با، اينالىس. ساعان مەملەكەت كومەك بەرiپ جاتىر عوي: جوق، مەملەكەت جاعداي جاسايدى، ولار اقشا تابادى - ونىڭ ءبارi ولارعا از، باسقا جاققا باسى اۋا­دى!».

مiنە، كەڭەستiڭ كۇن تارتiبiندەگi ەڭ باستى جايت - وسى! بيلiككە بۇيرەگiڭ بۇرسا عانا، تاسىڭ ورگە دومالايدى. كەرiسiنشە بولسا، وبالىڭ جوق.

ەڭ باستىسى، بiزدiڭ بيلiك پەن بيزنەس اراسىندا و باستاعى  بiر ۇلكەن قاراما-قايشىلىق بار. ادام نەعۇرلىم بايىعان سايىن، بويىن تiك ۇستاپ، ءوزiن ەركiن ءارi تاۋەلسiز سەزiنگiسi كەلەدi (مەن تەك قانا ماتەريالدىق بايلىقتى ايتىپ تۇرعان جوقپىن، رۋحاني بايلىقتى دا مۇندا قوسامىن). سوندىقتان ءوزiن باقىلاۋ مەن قىسىمدا ۇستاعىسى كەلەتiن كەز كەلگەن بيلiككە ول iشتەي قارسى.

مiنە، كەز كەلگەن توتاليتارلىق جۇيەنiڭ ەرتە مە، كەش پە، تىعىرىققا تiرەلiپ، اقىرىندا، قۇردىمعا كەتە­تiنiنiڭ بiر سەبەبi وسىندا!

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 09 (46) وت 3 مارتا 2010 گ.