ادەتتە ەكونوميكاداعى، الەۋ­مەت­تىك سالاداعى كەلىسسىز قۇبىلىستارعا قىلمىستىق جاعدايلاردىڭ كۇرت ءوسۋى ۇشتاسىپ جاتادى. سونداي زاڭدىلىق بار. ونى جوققا شىعارا المايمىز. قازاقستان باسقا ەلدەردەي، ءوز تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قيىن كە­زەڭىن باسىنان وتكەرىپ وتىر. ەكپىنى مەن تەپكىنى قاتتى مىناداي اۋمالى-توكپەلى الاساپىران ۋاقىتتا «بولماق پا، الدە قالماق پا، ەكى ساۋال ەكى ۇداي» دەيتىن ۇلى گاملەت ساۋالى ءبىز ءۇشىن ءالى دە وزەكتى. باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەسەك، الدىمەن الەم ەلدەرىنىڭ سان-سالاسىن ەتەنە ءبىلۋ قاجەتتىگىن سەزىنگەن ءلازىم. بۇدان قۇقىق قورعاۋ ور­گاندارى دا شەت قالماق ەمەس. باسقا ەلدەردىڭ قۇقىقتى كۇيتتەيتىن ورگاندارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن قىزمەتىن، قۇقىقتىق نەگىزدەرىن جان-جاقتى تۇبەگەيلى تالداۋعا سالىپ، ول ارقىلى ەلىمىزدىڭ ىشكى ىستەر ور­گان­دارى قىزمەتىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگى كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ءاربىر ازاماتتى تولعاندىرۋى ءتيىس. قۇقىقتىق قوعام قۇرامىز دەسەك، قۇقىقتى باستى ورىنعا قويعان ابزال. بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى دا سول. ءبىر كەدەي بايعۇستىڭ قىسىلعاندا ايتقانى بار: «بار ايتارىم دامبالىم ءبۇتىن» دەپ. ءىىو-ندا دا سول كەپ. ات ۇرىككەندەي اتاۋى عانا بولماسا، حالىق الدىنداعى بەدەلى جۇرداي. ايتسە دە قوعام ساقشىلارىن جالاڭ قىلىش كەشەگى وگپۋ، نكۆد-مەن شەندەستىرىپ، ونى تەك «قىزىل جاعا قاندى قول قاراقشىلار» دەپ باعالايتىن قاساڭ تۇسىنىكتەن ارىلاتىن مەزگىل جەتكەن سەكىلدى. جىلاعاننىڭ كوزى جامان، ايتقاننىڭ اۋزى جامان قاشان دا. وكىنىشكە قاراي كازارمالىق قوعامنان «ميراسقا» قالعان «مەنت»، «ەشكى» دەپ كەمسىتە سويلەۋ بۇگىنگى كۇنى ۇيرەنشىكتى جايتقا اينالىپ كەتتى. زامان جامان ەمەس، زامانىن باعالاماعان ادام جامان. بۇگىنگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتىنىڭ مازمۇن-ءمانى، ۇستانىم-قاعيداتتارى تۇبەگەيلى وزگەرگەن. قاعىنان جەرىگەن قۇلان تاقىلەتتى بولماي، بۇل ورايدا شەت ەلدەگى پوليتسياعا دەگەن حالىقتىڭ كوزقاراسىن قاپەرگە العان ءجون شىعار. وسىعان وراي، شەت ەلدىك پوليتسيا قىزمەتىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن، تاجىريبەسىن زەردەلەپ، وزىمىزدەگى بارمەن سالىستىرساق دەيمىز. بىلگەنگە بۇل دا ءتارتىپ ساقتاۋ مەحانيزمىنىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى بولىگى. سالىستىرۋ-سالعاستىرۋ قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى تانىم-تۇسىنىگىمىزدىڭ كەڭەيۋىنە ىقپال ەتىپ قانا قويماي، قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن كۇرەستىڭ ءادىس-تۇرلەرىنە سونى ساپالىق رەڭك تە بەرەدى; وتاندىق ينستيتۋتتاردى جەتىلدىرۋ جۇمىستارى بويىنشا ناقتى شەشىمدەردى (تەوريالىق جانە پراكتيكالىق) قابىلداۋعا تۇرتكى بولادى. ويتكەنى دۇنيەجۇزiلiك قاۋىمداستىقتىڭ تولىققاندى مۇشەسi بولعان قا­زاق­­ستان­ ءار ازاماتىنىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قور­عاۋ­ىنا كە­پiل­دiك­ بەرiپ، قۇزىر­لى­ ور­گاندارعا قىلمىستىق جايتتاردىڭ ال­دىن الۋ، سوت­تىق،­ قۇ­قىق­تىق قورعاۋ الەۋەتىن ارت­تىرۋدى جۇك­تە­پ وتىر. جاسىراتىنى جوق، الەمدە جاپپاي ءتارتىپ بۇزۋشىلىق، باعىنباۋشىلىق كەڭىنەن ەتەك الۋدا. ايتالىق، ۋكراينادا بيلىككە قارسى رەسەي بوداۋى مەن ىقپالىنان شىقپاق بولعان شەرۋلەر بىرتە-بىرتە قاتىگەزدىك ورىن العان ۇلى مايدانعا ۇلاستى. سونىڭ سالدارىنان بەيبىت حالىق پەن پوليتسيانىڭ قارۋسىز بولسا دا قاۋقارلى «بەركۋت» جەدەل ارالاسۋ قىزمەتىنىڭ وكىلدەرى وڭباي زارداپ شەكتى­. مىنە، وسىنىڭ ءبارى دە قارۋ-جاراق، ارناۋلى كولىك جانە بايلانىس قۇرالدارىمەن جاب­دىق­تالاتىن وتاندىق جەدەل ارالاسۋ قىزمەتى سەكىلدى ەرەكشە ماڭىزداعى بولىمدەرىمىزدىڭ ورنى مەن قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قايتا قالىپتاۋ قاجەتتىلىگىن ايقىنداپ بەردى.

ساباقتى ينە ساتىمەن دەيتىندەي، وقىرمان ءۇشىن ءبىردى-ەكىلى شەت ەلدىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتىنەن از-كەم ماعلۇمات بەرە كەتسەك دەيمىز. ماسەلەن، يتاليانىڭ جەدەل ارالاسۋ قىزمەتىندە «چەلەرە» جانە «موبيلە» موتو­وتريادى مەن اتتىلى ەسكادروندارى بار. بۇل وتريادتار وق وتپەيتىن، جىلدام جۇرەتىن اۆتوكولىكتەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ونداعىلار قارۋ، رەزينكا تاياقشالارى، كوزدەن جاس اعىزاتىن، جارىق بەرەتىن جانە دابىل قاعاتىن قول گراناتالارى، وق وتپەيتىن كەۋدە كيىمدەرى، سول سياقتى ارنايى قالقان، كاسكالارمەن قارۋلانعان. «موبيلەنىڭ» 13 وتريادى ەلدىڭ بارلىق اۋماعىنا تەڭ بو­لىنگەن. وسى بولىمشەلەردىڭ قىزمەتىن ءتيىمدى باسقارۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماق­سا­تىندا ءار قالانىڭ اۋماعى جەكە سەكتورلارعا بولىنگەن، ال ءاربىر سەكتورعا تۇراقتى موتو­رلى توپتار بەكىتىلىپ بەرىلگەن. ناقتى اكىمشىلىك ايماقتا قىزمەت ەتە­تىن «موبيلە» وتريادتارىنا قوسىمشا، ەلدىڭ بارلىق اۋماعىندا جۇمىس ىستەۋگە ار­نالعان ءۇش پروۆينتسياارالىق وترياد قۇرىلعان. «موبيلە» نەگىزىنەن «ور­تاشا قاۋىپتى» وپەراتسيالاردى وتكىزۋگە ارنالسا، «چەلەرە» جاپپاي ءتارتىپ بۇزۋشىلىق ورىن العان ۋاقىتتا قولدانىلادى. «چەلەرە» قۇرامىنا تانكىلەرمەن قوسا، برونو­اۆتوموبيل روتالارى، سول سياقتى ىرىكتەلگەن مامانداردان قۇرالعان مو­تو­اتقىشتار بولىمدەرى ەنەدى. سولتۇستىك يتاليانىڭ ءىرى وندىرىستىك ورتالىق­تا­رىندا ءۇش «چەلەرە» وتريادى تۇراقتى ورنىققان، الايدا ولاردىڭ جەكە­لگەن ۆزۆودتارى قاجەت بولعاندا، باسقا اۋداندارعا جىبەرىلەدى.

فرانتسيادا بۇل قىزمەت ارقايسىسى تاكتيكالىق بىرلىك بولىپ تابىلاتىن «رەسپۋبليكالىق قاۋىپسىزدىك روتاسىنان» تۇرادى. روتا ەلدىڭ ەكى اسكەري وكرۋگىنە ورنالاسقان وتريادتارعا بىرىككەن.

جاپونيادا دا وسىنداي جاعدايدى كورۋگە بولادى. وندا 1952 جىلدان بەرى «ارنايى باعىتتاعى جۇمىلدىرىلعان بولىمدەر» («كيدوتاي») قىزمەت ىستەيدى. قازىرگى ۋاقىتتا ولار ەكى نەگىزگى باعىتقا بولىنگەن: 1) تۇراقتى «كيدوتاي» — ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتاردى باسۋعا ارنال­عان ارناۋلى پوليتسيا بولىمدەرى، ولاردىڭ جالپى سانى 10 مىڭعا جۋىق، 6 مى­ڭى توكيو جانە باسقا ءىرى قالالاردا ورنالاسقان; 2) ايماقتىق «كيدوتاي» (1969 جىلى قۇرىلعان) — ونىڭ قۇرامىندا دا بىرنەشە اكىمشىلىك-ايماقتىق بىرلىكتەردى (پرەفەكتۋر) بىرىكتىرەتىن وكرۋگتەردە ورنالاسقان 10 مىڭعا جۋىق ادام بار. «كيدوتايدىڭ» نەگىزگى بۋىنى — «جۇمىلدىرىلعان وترياد» اتالادى.

اقش-تا جاپپاي تارتىپسىزدىكپەن كۇرەستى پوليتسيا كۇشتەرىمەن قاتار ءاربىر شتاتتا قىزمەت ەتەتىن ۇلتتىق گۆارديا بولىمدەرى اتقارادى. ۇلتتىق گۆارديا 1636 جىلى قۇرىلعان ەرىكتى اسكەري قۇرىلىم. ءحVىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جار­تىسىنان باستاپ ۆەتنام سوعىسىنا دەيىن قۇراما شتاتتار جۇرگىزگەن بارلىق سوعىستارداعى اسكەري قيمىلدارعا قاتىستى، ال بۇگىندە ەلدىڭ اسكەري كۇشتەرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىمدەرىنىڭ ءبىرى. بەيبىت ۋاقىتتا گۆارديالىقتار ورنالاسقان جەر­لە­رىندەگى شتات بيلىگىنە باعىنىشتى بولادى. ۇلتتىق گۆاردياعا جالپى باسقا­رۋ­دى ارناۋلى بيۋرو جۇزەگە اسىرادى، ونىڭ باستىعىن پارلامەنت كونگرەسىمەن كە­لىسكەننەن كەيىن 4 جىل مەرزىمگە ەل پرەزيدەنتى تاعايىندايدى. بۇل قۇرىلىمنىڭ قىزمەتىن قارجىلاندىرۋدىڭ 95 %-ىن قورعانىس مينيسترلىگى جۇزەگە اسىرادى. ايتسە دە اقش-تا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ارناۋلى مىندەتتەر جۇكتەلەتىن جەكە مەنشىكتەگى جالدامالى اسكەر بولىمدەرى دە جوق ەمەس. ءباسپاسوز دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، اۋعانىستان، يراق، تاياۋ شعىستاعى سوعىستاردى، كەشەگى ۋكراينادا ارانداتۋ ىستەرىن سولار جۇرگىزگەن-مىس.

ءادىلىن ايتساق، جاپپاي تارتىپسىزدىكتە پوليتسيانىڭ كۇش قولدانۋى حالىققا كەرى اسەرىن تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن وي شەت ەلدەردە باياعىدا-اق شەشىمىن تاۋىپ، جوققا شىعارىلعان. ويتكەنى قاشان دا كۇشتى قۇرىلىمدار حالىق پەن مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن قۇرىلعان. پوليتسيانىڭ ارەكەتى ءاربىر ازامات ءۇشىن اشىق ءارى ءادىل بولۋى قاجەت.

جاپپاي ءتارتىپ بۇ­زۋ­شى­لىق تۋرالى امەريكاندىق زەرتتەۋشى ح. كۋپەردىڭ پايىمداۋىنشا: «ۇيىمداسپاعان توپ — زاڭ بۇزۋشىلىققا بارۋعا داي­ىن توبىر، الايدا ولاردا ءوزارا بىرلىك پەن قۋات جوق. ولاردى شارتتى تۇردە ۇشكە بولۋگە بولادى: 1) جەكە­ ليدەرلەر; 2) بەلسەندى مۇشەلەر جانە 3) ساعىم-ساتتىك قۇشتار­لىق سالدارىنان قارسىلاسۋدىڭ كۋاسى بولىپ شىعا كەلەتىن كولدەنەڭ با­قى­لاۋ­شى­لار. ۇگىت­ ولاردى ىلەزدە ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپقا اينالدىرادى. سەنىم­سىز­دىكتەن - بىرلىككە، شاشىراڭقىلىقتان - ۇيىمداسقان ارەكەتكە كوشۋ ساناۋلى مي­نۋت­تاردا-اق بولا قا­لاتىن جايت. توبىردىڭ تاراپىنان كىشكەنتاي عانا تابىس نەمەسە كە­رى­سىنشە، نا­شار ازىرلەنگەن پوليتسيا تاراپىنان جاسالعان از-كەم قاتەلىكتىڭ ءوزى جۇ­رەكتەردە وت تۇتا­تىپ، قيراتۋ مەن تارتىپسىزدىك جاساۋعا اكەپ سوقتىرادى. وسىنداي تران­س­فور­ماتسيانىڭ الدىن الۋ جانە توبىردى دەر كەزىندە تاراتۋ پوليتسيانىڭ ەڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى».

شەت ەلدەردە كەڭ اۋقىمدى وپەراتسيالار جۇرگىزۋ جاعدايى كوبىنە پارلامەنت وتىرىسىندا قارالادى، وندا ءتيىستى شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنىڭ تيىمدىلىگى باعالانادى. قاجەت بولعان جاعدايدا جاۋاپتى لاۋازىمدى ادامدار، ساراپشىلار، وقي­عاعا قاتىسۋشىلار جانە كۋالەر تىڭدالادى. بۇل ءبىر جاعىنان ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ ءوز تاراپىنان كۇش قولدانۋىن بولدىرماۋدىڭ كەپىلى. جالپى تارتىپسىزدىكپەن كۇرەس جونىندەگى جۇمىس ناتيجەلەرى ادەتتە تۇرعىندار مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى اراسىندا وڭ باعالانادى. مىسالى، گەرمانيادا ساۋالناما جۇرگىزىلگەن تۇرعىنداردىڭ 78 پايىزى جاپپاي ءتارتىپ بۇزۋشىلىق كەزىندە زاڭدىلىقتار­دى ساقتاۋ جونىندە پوليتسيا ءوز مىندەتتەرىن ادال ورىنداي الادى دەپ باعالاعان.

قازاقستان ءىىم-ءنىڭ «ارلانى» مەن «بۇركىتى»، ىشكى اسكەردىڭ «سۇڭقارى» مەن «ارىستانى» شەت ەلدەردەگى جە­دەل ارالاسۋ قىزمەتىنىڭ ناقتى ايقىن كوشىرمە-كورىنىسى. شەتەلدىك ارىپتەستەرى سياق­تى، ولاردىڭ نەگىزگى مۇراتى — كۇش قولدانۋ ارقىلى قارۋلى قىلمىسكەرلەردىڭ قار­سىلىعىن باسىپ، جاپپاي ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتى جويۋ. جالپى العاندا، ونى شەشۋدىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى بىردەي. كوپ جاعدايلاردا باسقارۋ جۇيەسى دە ۇقساس كە­لەدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، حالىق جەدەل ارالاسۋ قىزمەتىنىڭ جۇمىسى تۋرالى جەتكىلىكتى تولىق اقپارات العانى ءجون. «ايتىلماعان ءسوزدىڭ  اتاسى ولەدى، ايتىلعان ءسوزدىڭ قاتەسى  ولەدى». جاڭاوزەندەگى ورىن العان كەلەڭسىز قۇبىلىستار وسى سالاداعى كەمشىن تۇستارىمىزدى بارىنشا ايگىلەپ بەردى. جاپپاي تارتىپسىزدىكتە ارناۋلى جەدەل ارالاسۋ قىزمەتى دەر كەزىندە قاتىستىرىلمادى، سۋ اتقىش تەحنيكالىق قۇرالدارى قولدانىلمادى، سونىڭ كەسىرىنەن جازىقسىز قان توگىلدى. بار اۋىرتپالىق ماقساتى مەن مىندەتى بولەك قالالىق ىشكى ىستەر بولىمدەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە جۇكتەلدى. «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەگەن ءسوز بار. ءار سالادا شىنايى كاسىبيلىك بولعانعا نە جەتسىن.

ەلەۋجان سەرىموۆ

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz