قازاق سالت داستۇرلەرى مەن يسلام ءدىنىنىڭ استاسۋى جونىندە از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. يسلام ءدىنى مەن قازاق سالت-داستۇرلەرى اراسىندا عاسىرلار بويى ورنىققان اشىق سۇحبات بار. ول سۇحباتتىڭ ىرگەسىن كەشەگى اتەيستىك قوعام – كەڭەستەر وداعى دا ىدىراتا العان جوق. جاھاندانۋ ۇدەرىسى بەلەڭ العان بۇگىنگى داۋىردە وكىنىشكە وراي سول تابيعي سۇحباتقا سىنا قاعىپ، شابۋىل جاساۋ فاكتىلەرى كەزدەسىپ وتىر. مىڭ جىل بويى حالىقتىڭ وزىمەن ءبىر جاساسىپ كەلگەن، تۇرمىسىنا، ساناسىنا، بولمىسىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن تۇتاسىپ كەتكەن ءدىندى قول جەتپەس كۇردەلى دۇنيەگە ۇقساتىپ، قيلى-قيلى تاپسىرمەن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان قاساقانا الىستاتۋ ۇدەرىسى ورىن الۋدا. قازاقتى يسلامعا جاڭا كىرگەن ەل سەكىلدى كورسەتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇردى، عۇلامالار جۇرگەن جولدى مانسۇقتاپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرىن قىرقۋعا باعىتتالعان ارانداتۋشى ارەكەتتەر سالدارىنان ءداستۇرلى قۇندىلىقتار كۇيرەۋگە ۇشىراۋدا.

قازىرگى اقپارات كەڭىستىگىندە يسلام ءدىنى مەن قازاق داستۇرلەرىن مادەنيەتتەر سۇحباتى مەن دۇنيەتانىم ۇندەستىگى اياسىندا قاراستىرۋعا كەرى باعىتتالعان مىناداي تەندەنتسيالار بايقالادى:

- يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ.

- قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ.

- قابىر زياراتى ماسەلەسىن ۋشىقتىرۋ.

- كەڭەستىك كەزەڭدى رۋحاني تۇلدىر ءداۋىر رەتىندە تانىتۋ.

- «تاڭىرشىلدىك» اعىمى تۋرالى جالعان داقپىرت تاراتۋ.

1. يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ – ءدىن تازالىعىن وزدەرىمەن عانا بايلانىستىرعىسى كەلەتىن يسلام اتىن جامىلعان راديكالدى اعىم وكىلدەرى تاراپىنان قازاقتى سانالى تۇردە رۋحاني تامىرىنان اجىراتۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەردىڭ العاشقى ساتىسى.

يسلامعا دەيىنگى قازاق دالاسىن يسلامعا دەيىنگى اراب ولكەسىمەن سالىستىرۋ مۇمكىن بولىپ تابىلمايدى. ارينە، ارابتاردىڭ يسلامعا دەيىنگى تاريحى تۇلدىر ەمەس، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وزىندىك مادەني جەتىستىكتەرگە، اسىرەسە ءسوز ونەرىندە ەلەۋلى تابىستارعا قول جەتكىزگەن بولاتىن. دەگەنمەن جالپىحالىقتىق داستۇردە قاندى قانمەن جۋ، تۇڭعىش قىز پەرزەنتىن تىرىدەي كومۋ، نەكەدەن تىس قاتىناستاردى قالىپتى جاعداي ساناۋ سەكىلدى ناداندىق عۇرىپتار كەڭىنەن تارالىپ، ەل ومىرىنە ۇلكەن اۋىرتپالىق تۋدىرعانى ايقىن ەدى. سوندىقتان دا بەرتىندە اراب حالقىندا يسلامعا دەيىنگى كەزەڭ «جاھيليا» – ناداندىق ءداۋىرى اتاندى.

ال بۇگىنگى قازاق دالاسىندا يسلامعا دەيىنگى داۋىردە بىرقۇدايلىق قاعيدالارى مەن ىزگىلىك ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن تۇركىلەردىڭ ءتول ءدىنى – تاڭىرلىك سەنىم سالتانات قۇرىپ تۇردى. «وبال»، «كيە»، «قۇت» سەكىلدى قاستەرلى ۇعىمدار ارقىلى تەرەڭ تامىرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرعان، ىزگىلىك پەن ۇندەستىككە نەگىزدەلگەن تاڭىرلىك سەنىمنىڭ دىلىمىزدەگى، داستۇرىمىزدەگى، مادەنيەتىمىزدەگى ىزدەرى ءالى سايراپ جاتىر.

يسلامعا دەيىنگى داۋىردە جوعارى دارەجەدە ۇيىمداسقان اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسى، جاۋىنگەرلىك ونەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن اسكەرى، تاس كىتاپتارعا تاريحىن تاڭبالاعان جازۋ مادەنيەتى بولعان، جارتى الەمدى جاۋلاپ، «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ  مادەني جەتىستىكتەرى دە الەم وركەنيەتىنەن ءوز ورنىن الدى. ولاردىڭ ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتكەن مول رۋحاني مۇراسى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ جەتتى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا نەگىز بولىپ قالاندى. كوك تۇرىكتەرگە دەيىنگى «تاريحتىڭ دىراۋ قامشىسى بولعان» ساقتار مەن عۇنداردىڭ داڭقتى تاريحىن دا جاسىرىپ-جابۋ مۇمكىن ەمەس.

مۇنداي بۇرىس اقپاراتتار، بىرىنشىدەن، ەل ازاماتتارىنىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە سىزات ءتۇسىرىپ، ءتول تاريحىنا دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرادى. ەكىنشىدەن، رۋحاني تامىرىنان الىستاپ بارا جاتقان قازىرگى قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن ەجەلگى تاريحىن تۇلدىر ەتىپ كورسەتۋ كۇرەتامىرىن قىرقۋمەن بىردەي قاۋىپتى. ۇشىنشىدەن، يسلامداي ۇلى ءدىننىڭ ابىرويىن وعان دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارىپ، جالعان تاريح جاساۋ ارقىلى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە سول جەتىستىكتەردى رۋحانيلىقتىڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرگەنى،  قازاق دالاسىندا بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن دىندەر اراسىنان وق بويى وزىپ شىعىپ، جەكە-دارا تاڭدالىپ، ۇلت دىنىنە، اتا دىنگە اينالۋى يسلامنىڭ شىن مانىندەگى وزىقتىعىن ايقىندايدى.

2. قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ – قازاق مۇسىلماندىق مادەنيەتىن جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەردىڭ ەڭ پارمەندى قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتۋدە. قازاق ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن ەشبىر شاريعي نەگىزسىز يسلامعا قارسى قويىپ، كۇپىرلىك پەن ناداندىقتىڭ، اللاعا سەرىك قوسۋدىڭ كورىنىسى رەتىندە ايىپتاۋ مۇددەلى توپتار تاراپىنان بەلەڭ الدى. «سالت-ءداستۇرىمىزدى اقىلعا قونبايتىن، عىلىم-بىلىمگە قايشى، سانانى ۋلاپ، دىنسىزدىككە، يمانسىزدىققا ۇشىراتاتىن نەگىزى جوق ىرىم-سىرىمنان اجىراتىپ الۋ كەرەك، بۇل اتا-بابا داستۇرىنە دەگەن قۇرمەت پەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كورىنىسى بولماق» دەگەن جاساندى ۇراندار جەكەلەگەن باق-تاردا ءبىرشاما جالاۋلاتىلدى.

كەلىننىڭ سالەم سالۋى، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاۋ، كوزمونشاق، تۇمار تاعۋ، ءتاساسسۋل جاساۋ سەكىلدى قازاقتىڭ ىزەت پەن قۇرمەتتەن جانە ىزگىلىك ءدىنى يسلامنان باستاۋ العان يگى داستۇرلەرى راديكالدى يدەولوگيا جەتەگىنە ەرگەن قانداستارىمىزدىڭ سۇيىكتى مىسالىنا اينالدى. وسىندايدا قازاقتىڭ «قارعىستىڭ جامانى ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەنى ويعا ورالادى. ادام بىلمەگەنىنىڭ جاۋى. بىلىمسىزدىكتى اسقىندىرا تۇسۋگە مۇددەلى تاراپ تاعى بار. شاريعاتتى دەندەپ بىلمەگەن، تۇستەپ تانىماعان، رۋحىن سەزىنبەگەن شالا ساۋاتتى بۋىن جالعان ۇراندار جەتەگىندە ءوز ۇلتىنان جاتتانۋدا.

وسى ورايدا ەڭ الدىمەن «اقىلعا قونبايتىن، عىلىم-بىلىمگە قايشى، سانانى ۋلاپ، دىنسىزدىككە، يمانسىزدىققا ۇشىراتاتىن نەگىزى جوق ىرىم-سىرىمدار» قازاق مادەنيەتىندە جوققا ءتان ەكەندىگىن اتاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى.

بىرىنشىدەن، ءاربىر ىرىم-تىيىمنىڭ نەگىزىندە تەك سەنىمگە قاتىستى عانا ەمەس، عىلىمعا، اسىرەسە مەديتسيناعا قاتىستى دا كوپتەگەن سەبەپتەر بار ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان الدەقاشان دالەلدەنگەن. ەكىنشىدەن، شاريعاتقا قايشى سانالاتىن تاڭىرلىك سەنىمنەن قالعان ىرىم-تىيىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قازىرگى كۇنى عۇرىپتىق (ريتۋالدىق) جاعى عانا بۇرىنعىشا ساقتالىپ، سەنىمدىك جاعى، مازمۇنى مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. بىرقاتار ىرىمداردىڭ نەگىزىندە كونە تاڭىرلىك سەنىمنىڭ ءىزى بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى، بىراق قازىر مۇنداي  ىرىمداردى ەشكىم ەجەلگى تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەپ جاسامايدى. مىسالى، اق بوساعا اتتاپ، وتقا ماي قۇيىپ جاتقان قازىرگى كەلىندەر بۇل ىرىمدى وت پەن مايعا تابىنعاندىقتان جاسامايدى، اتا-بابا داستۇرىنە دەگەن قۇرمەتپەن «بۇرىنعى-سوڭعىنىڭ جولى» جاسايدى. ياعني قازاقى تانىمدا قالىپتاسقان «شىراعىم سونبەسىن»، «وتىم وشپەسىن» دەگەن يگى تىلەكپەن قايىرىن اللادان تىلەپ، وتقا ماي قۇيادى.

ىرىم بولەك تە، نانىم بولەك. ىرىم تىكەلەي نانىمنىڭ كورىنىسى بولسا، قازاق ەكەۋىنە ەكى اتاۋ بەرمەس ەدى. ىرىمدا «وسىلاي ەتسە، سولاي بولادى» دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى نانىم-سەنىم ەمەس، «وسىلاي ەتسەك، سولاي بولسا ەكەن» دەگەن تىلەك، نيەتتەنۋ، سۇراۋ تۇرادى. ونىڭ ءبارىن ادام شىن نيەتىمەن جاقسىلىقتان ءۇمىت كۇتىپ جاسايدى. ال جاقسىلىقتى جالعىز جاراتۋشىنىڭ عانا بەرەتىنىن اتامىز قازاق «جاماندىق كورسەم وزىمنەن، جاقسىلىق كورسەم قۇدايدان» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن بەكىتكەن. ىزگى نيەتپەن جاسالعان ىرىمداردى پايعامبارىمىزدىڭ دا ۇناتقانى حاديستەردە كەلتىرىلەدى.

قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمدارى ءوزىن-ءوزى تەپە-تەڭدىككە كەلتىرىپ، تابيعي تۇردە ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىس. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن نارسە – ىرىمدى ورىنداعاننان ءدىن يسلام جولىنان ازىپ، كۇپىرلىككە سالىنىپ، باسقا دىنگە اۋىسىپ كەتكەن ەشبىر قازاق جوق. قازىرگى قازاقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنىڭ تاڭىرلىك سەنىمگە يلانعان بابالارىنان ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. جوعارىدا ايتىلعان ىرىم مەن نانىمعا قاتىستى جايتتاردى بۇگىنگى قازاقتىڭ كوپشىلىگى اجىراتا بىلەدى.

قازاقى ىرىمدار كۇن ساناپ تۇرمىسىمىزدان الىستاپ، جۇتاپ، جويىلىپ، تۇتىنۋشىسى ازايىپ بارا جاتىر. زامان اعىمىنا ىلەسە الماعان تالاي ىرىمدار ءوز-وزىنەن قالىپ قويۋدا. ال جاقسىلىقتان ۇمىتتەندىرەتىن، ىزگى ىستەرگە جەتەلەيتىن، جانعا دۇنيەگە سەنىم ۇيالاتاتىن جاعىمدى ىرىم-تىيىمدار ۇلت دۇنيەتانىمىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى رەتىندە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى.

     ۇلتتىڭ مىنەزى مەن داستۇرلەرى – ەگىز ۇعىم. بىرىنەن ءبىرى تۋىنداپ، ءبىرىن-ءبىرى قالىپتاستىرىپ جاتادى. ءدىن قاعيدالارىنىڭ سەنىمدىك جاعىن دىندەس  ۇلتتار وزگەرىسسىز قابىلدايدى، الايدا ءبىر ۇلتتىڭ ءداستۇرىن ەكىنشى ۇلت كوشىرە المايدى. وعان ءدىنىمىز دە ماجبۇرلەمەيدى. اراب تا، قازاق تا يسلام ءدىنى اياسىندا دامىپ كەلە جاتقان ۇلتتار، بىراق داستۇرلەرى قابىسا بەرمەيدى.  ءبىر عانا بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى كەيبىر راسىمدەردى الايىق. ارابتار نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 7 كۇن تولعاندا، شاشىن الىپ، شاشىنىڭ سالماعىمەن بىردەي ساداقا بەرەدى. قازاقى داستۇردە دۇنيەگە نارەستە كەلگەندە شىلدەحانا جاسالادى، بەسىككە سالىنادى، جيىرما كۇندە كىشى قىرقىنان، وتىز توعىز نەمەسە قىرىق ءبىر كۇندە ۇلكەن قىرقىنان شىعارادى. قىرىق ىزگى تىلەك ايتىپ، قىرىق قاسىق سۋمەن جۋىندىرۋ، شاش-تىرناعىن الۋ، كەلۋشىلەرگە «جۇعىستى بولسىن» دەپ سىي كادە بەرۋ (قازاقشا ساداقا) – قازاققا ءتان داستۇرلەر. ەشكىم ەشبىرىن شاريعاتقا شالىس دەپ ايىپتاي الماسا كەرەك.

     قازاقى مىنەز بەن دۇنيەتانىمدا ىزەت پەن قۇرمەتكە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. «قازاقى مىنەز» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى كىشىپەيىلدىلىك، دارحاندىق، ەركىندىك ءتارىزدى كەسەك مىنەزدەرمەن ايقىندالادى. سول قازاقى مىنەزدىڭ ءتىنىن قۇراعان كىشىپەيىلدىلىكتىڭ كورىنىسى ىسپەتتى داستۇرلەردىڭ ءبىرى – كەلىننىڭ سالەم سالۋى. ءاربىر امال نيەتىمەن قايىرلى، ال قۇرمەتتەۋ نيەتىمەن سالەم سالۋدىڭ ساجدەگە جىعىلۋمەن ءبىر ەمەستىگى، تابىنۋ نيەتىندە جاسالماعاندىقتان، اللاعا سەرىك قوسۋمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنى ايدان-انىق. كورنەكىدەن كومەسكى جاساپ، ساۋ ادامدى اقىلىنان اداستىراتىن جالعان ۇكىمدەر جاساۋشىلاردىڭ تۇپكى نيەتى – ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا سىنا قاعىپ، ىشكى تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرۋ.

(جالعاسى بار)

اينۇر ابدىراسىلقىزى

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى

توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى، فيلول. ع. ك.

Abai.kz