(جالعاسى)

الەم كەڭiستiگiندەگi سانا جۇيەسiنiڭ ساڭلاۋى اشىلعاننان بەرگi ادامزات اتاۋلىنىڭ ماڭگiلiك نىساناسىنا اينالعان جانە بۇگiن دە، ەرتەڭ دە، كەلەر زامانداردا دا  تۇيتكiلi تۇيسiگiنەن كەتپەيتiن ماڭگiلiك الاڭى مول اڭساردىڭ بiرi – بيلiك تۇتقاسى  جانە سول بيلiكتiڭ يەسi تۋرالى افسانالىق ۋاعىزدار. قادىمنان قازiرگە دەيiنگi دۇنيە تاريحى – وسى بiر قاسيەتتi دە  قاجەتتi  جانە سونداي قاتال دا قانقۇيلى ماسەلەنi شەشۋ جولىنداعى عاراسات مايداندارىنىڭ  قاقتىعىسىنان تۇراتىن  ساقنا سياقتى. بەسiكتەگi بالانىڭ ەڭبەگiندە بۇلكiلدەگەن “مەننەن” باستالىپ، تاقتىڭ تورiندەگi “مەن!” مەن  تۇيىقتالاتىن پسيحولوگيالىق پيعىل مەن فيلوسوفيالىق  پايىمداۋلاردىڭ ءوزi قازiرگi كەزەڭدە بiرiنiڭ تولعامىن بiرi قايتالاپ، تەك  ۇعىمدىق جانە تەرميندiك جاڭعىرتۋلاردىڭ توعىسىنا اينالىپ، تىعىرىققا تiرەلگەن جايى بار.

  دۇنيە عۇلامالارى الميساقتان بەرi  كۇشتi دە ءادiل بيلiكتiڭ تۇتقاسى تۋرالى تولاسسىز تولعانىپ كەلە جاتقانىمەن، مونارحيا، ديكتاتۋرا، دەموكراتيا دەگەن  بيلiكتiڭ ءۇش تۇرiنەن وزگە مەملەكەتتiك باسقارۋ جۇيەسiن ويلاپ تاپقان جوق. قوعامتانۋشىلار مەن دiني ميسسيونەرلەر ۇسىنعان: “ادامدار بiر بiرiمەن ساناسا وتىرىپ، سانالى تۇردە بiر-بiرiنە تاۋەلدi ءومiر سۇرەتiن  بۇكiل الەمدiك نىسانا” جونiندەگi يدەيانىڭ حالىقارالىق يدەولوگياعا اينالعانىنا شيرەك عاسىر وتسە دە، جالپىعا ورتاق بيلiكتiڭ ۇلگiسi ءالi كۇنگە دەيiن تۇجىرىمدى تۇردە تياناقتالماي كەلەدi. “عالامداستىرۋ ۇلگiسi”، “الەمدiك ساياسات فورۋمى”، دۇنيە ءجۇزi پرەزيدەنتتەرiنiڭ  “مونبلان-فورۋمى” iسپەتتi ساياسي قوزعالىستاردىڭ ءوزi ءالi دە نيەت پەن تiلەك دارەجەسiنەن اسا الماي جاتىر.

  بۇل اڭسار ءالi تالاي ۇرپاقتىڭ اقىلىن ساۋىپ، ساناسىن سارقاتىنى ءسوزسiز. وعان كۇمان جوق. يسi ادامزات الەمدiك ابسوليۋتتiك ءادiل بيلiك يەسiن تانىپ، تابۋ ءۇشiن قانشاما سارساڭعا تۇسپەدi. الايدا ونداي بىلعاقتى دەرتتiڭ داۋاسىنىڭ تابىلا قويۋى نەعايبىل. بiراق وعان ۇمتىلماسا قوعام دا، وركەنيەت تە توقىرايدى. تاۋەلسiز ۇلت پەن  دەربەس مەملەكەتتەر ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان كەزدە، بۇكiلالەمدiك ابسوليۋتتiك بيلiك ەشقاشاندا ورنامايدى. ول ءۇشiن يسi ادامزاتقا ورتاق رۋحاني مۇددە قاجەت. ناسiلدiك، تەكتiك، ۇلتتىق، تاپتىق، دiني الشاقتىقتار قاراما-قارسى تايتالاستا تۇرعان شاقتا ونداي  “قيالداعى پاتشالىقتار” ءومiر سۇرۋگە دارمەنسiز. كەشەگi سوتسياليستiك قوعام دا سونىڭ بiر “ەلەسi”. دەمەك، بيلiك دەگەنiمiز جاي عانا اكiمشiلiك-الەۋمەتتiك قانا ۇعىم ەمەس، ول  تامىرىن تاڭiرiدەن تارتاتىن تانىمدىق كيەلi نىسانا.        

  بۇل تالپىنىستاردىڭ بارلىعى دا كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكiشتەرiندەگi  “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىن ەسكە سالادى. بۇگiنگi “عالامداستىرۋ” يدەياسىنىڭ  تۇپكi تامىرى سوندا جاتىر. سول “ماڭگiلiك ەل” ۇلگiسiن جەتە زەرتتەگەن كونە قىتاي قايراتكەرلەرi بiزدiڭ جىل قايىرۋىمىزدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن ءجۇز جىل سوعىسىپ ءجۇرiپ قازiرگi ورتالىق مەملەكەتتi قۇردى. بەسiنشi عاسىردا ەدiل پاتشا الەمدiك قايتا قونىستانۋدىڭ كوشiن باستاپ، ريمنiڭ قۇلدىق قوعامىن قۇلاتىپ، ەۋروپاداعى يمپەريالىق بيلiكتi قالىپتاستىردى. كوك تۇرك قاعاناتى سول “ماڭگiلiك ەلدiڭ” الەمدiك العاشقى ۇلگiسi ەدi. ارعى تەگi التىنوردا مىرزالارىنا اپارىپ تiرەيتiن كنياز ترۋبەتسكيدiڭ ەۋرازيالىق يدەيانى ۇسىنۋى دا سوندىقتان. كەزiندە وعان توبە شاشى تiك تۇرعان ساياساتشىل ويشىلداردىڭ ءوزi قازiر بۇعان ەرەكشە دەن قويىپ، “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى تۋرالى پايىمدى كوزقاراستار بiلدiرە باستاۋى تانىم شىندىعىن مويىنداۋدىڭ بiر بەلگiسi. اتتى اسكەر، جەلەكتi نايزا، ۇزەڭگiلi ەرتوقىم، دوڭگەلەكتi اربا ارقىلى سول ءداۋiردiڭ دامۋ دەڭگەيiن جاڭا ساتىعا كوتەردi. مۇنىڭ بارلىعى قازiرگi زامانداعى اتوم بومباسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋiمەن تەڭ  قۇبىلىستار بولاتىن. بۇرىن جەكە پiكiر رەتiندە ايتىلىپ جۇرگەن ەدiل مەن شىڭعىسحان، اقساق تەمiر “الەمدiك وركەنيەتتiڭ بيلiك ۇلگiسiنiڭ نەگiزiن قالاۋشىلار” دەگەن وي ەندi عىلىمي تۇجىرىم ەسەبiندە ۇسىنىلىپ ءجۇر. ويتكەنi, تۇرك تەكتەس وسىناۋ تۇلعالار قۇرعان قاعاناتتان كەيiن الەمدiك بيلiك ساناسى وزگەشە سيپاقا يە بولىپ، جاڭا قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ  (فورماتسيا) نەگiزi قالانىپتى.

كەشەگi جىراۋلار مەن “زار زامان” اقىندارىنىڭ، اباي مەن ماعجاننىڭ تۇپكi رۋحاني تۇتقاسى دا سول “ەلدiك، قاعاندىق” يدەولوگيا. اباي تiپتi بۇل نىسانانى بارىنشا اشىق بiلدiرiپ:” نە بولادى وڭشەڭ نول، بيلەمەسە بiر كەمەل” – دەپ تەرەڭدەتiپ اكەتتi. سەبەبi, تۇركتiك تانىم بويىنشا قاعانسىز، حانسىز ەل – ەڭ تەكسiز، قاسيەتسiز جۇرت. ونداي ۇلىستى كەمسiتە سويلەپ: “حان سايلاپ، حان سيلاپ كورمەگەن قارا تابان قۇل” – دەپ   قارايدى.   ال حان سايلاعان ەلدi .”بiلگە قاعاندارى بولعان، الىپ قاعاندارى بولعان  ەل ەكەن. امiرشiلەرi دە بiلگە بولعان ەكەن. بەكتەرi دە، حالقى دا سەنiمدi ەكەن. سول ءۇشiن ەلiن سونشا ۇزاق بيلەگەن ەكەن. ەل ۇستاپ، تورەلiك ەتكەن قاعاندى حالىق ەكەن” (“كۇلتەگiن”، ۇلكەن جازۋ) دەپ اسقاقتاتا قادiر تۇتقان. قاعاندى ەل – ەركiن ەل، توڭiرەگiمەن تەرەزەسi تەڭ ەل. تاۋەلسiز ەل عانا – “ماڭگiلiك ەل”. 

  سونداي ماڭگiلiك قاسيەت پەن بيلiككە يە قاعاناتتىڭ تاريحي مۇراگەرiنiڭ بiرi – قازاق ۇلتى. سەبەبi, مۇراگەرلiكتiڭ باستى شارتى – باس ەركiندiگi. ال كەز-كەلگەن قازاق ”تەبiنگiدەن الا بالتا سۋىرىسىپ، تەپسiنiسiپ كەلگەندە، تەڭ اتانىڭ ۇلى. بiرiنەن ەكiنشiسiنiڭ دارەجەسiن ارتىق ەتسە – ءتاڭiرi ەتتi”. ءتاڭiردiڭ ءوزi بەرگەن بيلiككە – تالاس جۇرمەيدi. سوندىقتان دا  قازاق قاۋىمى ەشقاشاندا قۇل ۇستاماعان جانە قۇلدىق قوعامدى باسىنان كەشپەگەن. ءتاڭiرiمنiڭ ءوزi ءبارiن تەڭ جاراتقان. كەز-كەلگەن قارا ولەڭشiنiڭ ءوزi “ارعى اتامنان قاراكوك ۇزiلگەن جوق!” – دەپ توپ الدىندا ەمiن-ەركiن كوسiلتە جونەلۋiنiڭ وزiندە  سونداي تانىمدىق-الەۋمەتتiك، تەكتiك  تەڭدiك پسيحولوگياسى جاتىر.

  ”قاراكوك” دەگەن ۇعىم – قاسيەتتi تەكتiڭ بالاماسى، “ماڭگiلiك ەل مەن ماڭگiلiك بيلiك يەسiنiڭ” ۇرپاعىمىن دەگەن كيەلi  ۇعىم. تۇرك قاعاندارىنىڭ وسىنداي ەرەكشە جاراتىلىسى تۋرالى اڭىزدار ەۋرازيالىق ەلدەرگە دە تاراپ، “گولۋبوي كروۆ” دەگەن تەرمين قالىپتاستى. قازiر بۇل اتاۋدىڭ تۇرك قاۋىمىنان اۋىسقانىنا ەشقانداي تەكتi تۇقىم  قارسى ءۋاج ايتا المايدى. تارعىتاي دا، الىپ ەر توڭا دا، وعىز قاعان دا، ەدiل دە، بۋمىن دا، كۇلتەگiن دە، شىڭعىس حان دا كوكتەن جارالعان، ياعنىڭ، “ماڭگiلiك كوكتiڭ” تۇقىمى. ەندەشە ول قاسيەت ەشقاشاندا ۇزiلمەيدi. قاعانعا قارسى كەلۋ – كوككە، كوكتاڭiرiنە قارسى كەلۋ. ونداي مەملەكەت ءسوزسiز جويىلادى.

  دەمەك، قادىم زاماننان باستاپ بۇگiنگi كۇنگە دەيiنگi ەل ارمانى – حان سايلاۋ، ياعنىي، اباي ايتقان “بiر كەمەلگە  تاتىمدى تولىق بيلiكتi” بەرۋ. بۇل كوشپەلi اسكەري دەموكراتيانىڭ - كوك تۇرك قاعاناتىنىڭ كوكەيكەستi كيەلi ماقساتى، سوناۋ ءتۇپ-تۇقيانىزمىزدان كەلە جاتقان ەلدiك اڭسار. ەل اعاسىن تاڭداپ سايلاۋ جانە سوعان بۇتiندەي بويسىنۋ – “ماڭگiلiك ەل مەن ماڭگiلiك بيلiكتiڭ” باستى شارتى.  ابايدىڭ ”تانىمادىق، جارىمادىق، جاقسىعا بiر iرگەلi. قولىنا الىپ، پالە سالىپ، اڭدىعانى ءوز ەلi”- دەۋiندە وسى ۇلى اڭساردىڭ سارىنى جاتىر. بيلiكتiڭ ءدامiن بالا جاسىنان تاتىپ وسكەن دالا دانىشپانى  بيلiكتiڭ بiر قولدا بولعانىن جانە سول بيلiك يەسi بۇكiل جاماعاتىن ء“وز باۋىرىم” دەپ قاراۋىن ارماندايدى. نەگiزسiز ارمانداپ وتىرعان جوق. “ماڭگiلiك ەلدiڭ” يەسi بiلگە قاعان ءوز جۇرتىنا: ء“تاڭiر تەكتi ءتاڭiرi جاراتقان مەن تۇرك بiلگە قاعان بۇل شاقتا تاققا وتىردىم. ءسوزiمدi تۇگەل  ەستiڭدەر  بۇكiل جەتكiنشەگiم، ۇلانىم، بiرiككەن اۋلەتiم، حالقىم!”- دەپ (“كۇلتەگiن”، كiشi جازۋ) بارشا ەلiن باۋىرىنا باسا سويلەيدi.

 مiنە، “ماڭگiلiك ەلدiڭ” بيلiك يەسiنە قوياتىن ەڭ باستى تالابى وسى. ەلiنە ەمiرەنبەگەن ەر ەل باسقارا المايدى. “ەلiم!” دەپ ايتۋ ءۇشiن دە ەرەكشە قۇقىق پەن پارمەن، مەيiرiم-قايىرىم، ءادiل بيلiك بەرiلۋi تيiس. ويتكەنi, “قاعان – ەلدiكتiڭ بەلگiسi” (سوندا). بۇل قاسيەتتi نىسانا مىڭ ءۇش ءجۇز جىلدان كەيiن دە  جالعاسىن تاپتى. تاۋەلسiز قازاق ەلiنiڭ اتا زاڭىنداعى: پرەزيدەنت – مەملەكەتتiڭ تاۋەلسiزدiگiنiڭ كەپiلi – دەگەن  انىقتاما سوناۋ كونە تۇركi قاعاناتى تۇسىنداعى “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىمەن تiكەلەي استاسىپ جاتىر جانە ول زاڭدى دا. بۇل  جالپى قازاق ۇلتىنىڭ قانداي تەلiمگە تۇسسە دە رۋحاني تامىرىنىڭ زامانالار بويى ۇزiلمەي كەلە جاتقاندىعىن تانىتاتىن تۇسپالدى تاريحي تۇجىرىم. الەمدiك عالامداستىرۋ جۇيەسi تۇسىندا ەل ەسەسiن جiبەرمەيتiن ساياسي، تەكتiك، تانىمدىق ۇلتتىق مۇددەمiزدiڭ كۇرەتامىرلى ماقساتى دا وسى بولسا كەرەك. مۇنداي قاسيەتتi كەپiلدiكسiز جات جۇرتپەن قاۋىمداسۋعا ۇمتىلۋ “تونىكوك” ەسكەرتكiشiندەگi: ”حاندىعىڭدى تاستاپ... حانىڭدى تاستاپ باعىندىڭ. باعىنعانىڭ ءۇشiن ءتاڭiرi سەنi ءولiمشi ەتتi. تۇرك حالقى قىرىلدى. السiرەدi, جويىلدى. تۇرك-سiر حالقى جەرiندە تiرشiلiك قالمادى”- دەگەن ەسكەرتۋدiڭ كەرiن قۇشۋ دەگەن ءسوز. تاۋەلسiزدiك تۇجىرىمداماسىنداعى “سانالى تۇردە جاقىنداسۋ” دەگەن پiكiر تەك ساياسات ءۇشiن عانا ايتىلا سالماعانىن ەستە ۇستاۋىمىز قاجەت.

 “بايىرعى تۇرك وركەنيەتiنiڭ جازبا ەسكەرتكiشتەرiندەگi” باستى وسيەت پەن ودان الاتىن تاعىلىمنىڭ بiرi دە بiرەگەيi دە  “ماڭگiلiك ەل” مەن “ماڭگiلiك بيلiك” نىساناسى. بۇل ەكەۋi  دە ەلدiكتiڭ  كەپiلدiگiن بiلدiرەتiن كيەلi ۇعىمدار. سول ۇعىمداردى ەلدiڭ ەركiندiگi مەن يگiلiگiنە جۇمساۋ ءۇشiن “ماڭگiلiك بيلiك يەسiنە” بەس ءتۇرلi قاسيەتتi پارىز جۇكتەيدi. ەڭ ۇلى امانات – “جەر-سۋدى يەسiز قالدىرماۋ، حالقىن قۇتتى قونىسقا قوندىرۋ”. قانداي دا تاريحي سiلكiنiستەر مەن تەبiنگiنi باسىنان وتكiزسە دە:

”ەلسiرەگەن، قاعانسىراعان حالىقتى، كۇڭدەنگەن، قۇلدانعان حالىقتى، تۇرك يەلiگiنەن ايىرىلعان حالىقتى اتا-بابا مەكەنiنە قايتا ورناتۋ.” تۇرك جۇرتى اتا جۇرتىندا “وتۇكەن قويناۋىندا وتىرسا عانا ماڭگiلiك ەلدiگiن ساقتايدى” (“كۇلتەگiن”). ول ءۇشiن بيلiك باسىندا “بiلگiر قاعاندار، الىپ قاعاندار، اقىلدى كiسiلەر، باتىل كiسiلەر” جەر-سۋ ءۇشiن ءتاڭiر اتىنان كەپiلدiك بەرۋi تيiس. “ماڭگiلiك بيلiكتiڭ” ەكiنشi شارتى، بۇگiنگiشە ايتقاندا، ەلدi ەكونوميكالىق تاۋەلسiزدiككە جەتكiزۋ. “التىن، كۇمiس، داقىل، جiبەك بەرiپ الدعان، ءسوزi ءتاتتi, بۇيىمى اسىل ەلدiڭ” ىرقىندا كەتiپ، “قىزىڭدى كۇڭ، ۇلىڭدى قۇل ەتiپ الماۋ”. “ازدى كوبەيتۋ، اشتى – توعايتۋ، كۇڭiڭدi – كۇڭدi, قۇلىڭدى-قۇلدى ەتۋ”. ءۇشiنشi  كەپiلدiك – ەل بiرلiگiن ساقتاۋ. ويتكەنi, “بەكتەرiنiڭ، حالىقتارىنىڭ  ىمىراسىزدىعىنان، تابعاش حالقىنىڭ تەپكiسiنە كونگەندiگiنەن، ارباۋىنا كونگەندiگiنەن، iنiلi-اعالىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان، بەكتi حالقىنىڭ جاۋلاسقاندىعىنان تۇرك حالقى ەلدiگiن جويدى”، العاشقى تۇرك قاعاناتى قۇلادى. ەگەردە اۋىز بiرلiگi بولسا، قاعانىن تىڭداسا، ”توبەڭنەن ءتاڭiرi باسپاسا، استىڭنان جەر ايىرىلماسا، تۇرك حالقىن، ەل-جۇرتىن كiم قورلايدى؟”  (“كۇلتەگiن”). ەشكiمدە.

مiنە، بايىرعى كونە تۇركi وركەنيەتiنiڭ  جازبا ەسكەرتكiشتەرiن قايىرا بiر وقىعاندا ويعا ورالعان، ءتاڭiرiنiڭ ءوزi  ايان بەرگەن “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ بiر تارماعىنىڭ قىسقاشا ءتاپسiرi مەن تاعىلىمى وسىنداي. ونداعى بابالار وسيەتi بۇگiنگi كۇننiڭ كوكەيكەستi ماسەلەلەرiمەن تiكەلەي استاسىپ جاتقانى ۇرپاقتار اراسىنداعى تاريحي-تانىمدىق ساباقتاستىقتى اڭعارتادى. استانانىڭ تورiنە ورناعان كۇلتەگiننiڭ كوكتاسى بiزدiڭ “ماڭگiلiك ەل” تۋرالى تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتىپ، رۋحىمىزعا رۋح قوسادى، وتكەنiمiزدi ۇمىتتىرماي، ەرتەڭiمiزگە ەڭسەمiزدi بيiكتەتiپ اپارۋعا تىڭ كۇش بەرەدi دەپ سەنەمiز.

  ال ازiرشە تۇيiندەپ ايتارىمىز: قازiرگi قازاق ەلiنiڭ الدىنداعى باستى ماقسات پەن باعىت تا سول “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى بولماق. بۇل يدەيا بiزدiڭ  تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ دە تۇتقالى تۇجىرىمداماسى. ەلiمiزدi دە، جەرiمiزدi دە، اسپانىمىزدى دا، ەركiندiگiمiزدi دە، دiن مەن تiلiمiزدi دە “جەردە ادام جاراتىلعاننان بەرi” “ماڭگiلiك ەل” دەگەن قاسيەتتi ۇعىم مەن ماڭگiلiكتiڭ ءابiلھايات  كاۋسارىنا  سۋارعان  تاڭiرگە، ۇماي اناعا، جەر مەن سۋعا تاعزىم.

سوڭى.

تۇرسىن جۇرتباي

Abai.kz