بايقوڭىرعا قازاق تا، تەڭگە دە كىرە الماي ءجۇر...
ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ بايقوڭىر دەگەندە بۇيرەگى بۇرىپ تۇرادى. ادامزات تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعانىڭ ۇلان-عايىر دالامىزدا جاسالعاندىعى ءبىز ءۇشىن زور ماقتانىش. الايدا، وعان ءبىز قانشالىقتى قاتىسا الدىق؟ سول تۇرعىدا ويلانىپ كورسەك، اۋىزدى قۇر شوپپەن سۇرتكەن كەيىپكە تۇسەمىز. زەڭگىر كوككە ساماعان عارىش كەمەسىنە سول ۇزان دالانىڭ ۇلانى وتىز جىلدان كەيىن اياق ارتقانىن قالاي تۇسىنەمىز؟ ماسكەۋدەگى اتقامىنەرلەر سونداي سەنىمدى قازاق بالاسىنا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى نەگە ارتپاي كەلدى؟ وسى جاعىن ويلانىپ قاراساق، ءبىزدىڭ ۇتقانىمىزدان گورى ۇتىلعان جاعىمىز باسىم ەكەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس. ايتپەسە، قازاق بالاسى كىمنەن كەم ەدى؟ ءاربىر قارادومالاق ۇيرەتكەندى بىردەن قاعىپ الىپ، ونى جەتە مەڭگەرۋ جونىنەن ەشكىمنەن قالىپ قويمايدى. سوعان قاراعاندا ماسكەۋدەگى شەنەۋنىكتەر الدا-جالدا زامان قۇبىلىپ جاتسا، ولار بايقوڭىردىڭ تەتىگىن وزدەرى مەڭگەرىپ، ءبىزدى قاجەت ەتپەي قالار دەگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسى جايىندا «الاش ايناسى» ءتىلشىسى ماسەلە كوتەردى.
راسىندا، زامانا زاڭى وزگەرىپ، كۇنى كەشە ءبىر قازاننان اس ىشكەن سان ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستار ءوز ەنشىسىن الدى. جەكە-جەكە ءتۇتىن تۇتەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا بايقوڭىردى باسقارۋدىڭ كىلتى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزعا ءتيدى. الايدا عارىشتى يگەرۋدى تاڭسىق كورەتىن ءبىزدىڭ جۇرت ءۇشىن بايقوڭىردى سولتۇستىكتەگى كورشىمىزگە جالعا بەرۋدەن باسقا امال جوق ەدى. وسىنداي ولقى سوققان تۇسىمىزدىڭ تامىرىن تاپ باسقان رەسەي عارىش ايلاعىن جالعا الۋ جونىندە بىزبەن قول الىسىپ، كەلىسىمگە كەلدى. ونى بەرىدە 50 جىلعا دەيىن ۇزارتىپ الدى. العاشقىدا جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا كوڭىل بولەمىز دەگەن ەمەۋرىن تانىتقان رەسەيلىكتەر ونى بەرتىن كەلە جادىنان جوعالتىپ العانداي كۇيگە ءتۇستى. بۇل ەكى ەل اراسىندا كەلىسىم جاسالعان كەزدە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قۇزىرلى ورىندارى تاراپىنان كەتكەن قاتەلىك سانالادى.
جەر كىندىگى سانالعان ايماقتا ورىن تەپكەن بايقوڭىر ءباز-باياعى قالپىمەن قازاق ءۇشىن جابىق شاھارعا اينالىپ وتىر. سىرتتان كەلگەن ادام بۇل قالاعا ەمىن-ەركىن كىرە المايدى. الدىن-الا ماسكەۋ جاقتان رۇقسات الماساڭ، بايقوڭىردىڭ سىرتقى قاقپاسىنان دا سىعالاي المايتىنىڭ اقيقات. ارينە، رەسەيلىكتەر قالانى جالعا العانىمەن، بۇرىنعى جىلدارداعى سەكىلدى وزدەرىنىڭ زاڭدارى مەن تالاپتارىن تولىقتاي ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. وكىنىشتىسى، سول زاڭدار مەن تالاپتار رەسەي جاقتىڭ پايداسىنا وڭ شەشىلگەن. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى كوپتەگەن جەڭىلدىكتەن قۇر قالىپ وتىرعان جايى بار. قىسقاسى، ولار بايقوڭىردى ءالى دە تارس قۇشاقتاپ الىپ، ەشكىمگە بەرگىسى كەلمەيتىن ادامنىڭ كۇيىن كەشىپ تۇر دەۋگە ابدەن بولادى.
عارىش قاقپاسى اتانعان قالادا قىزمەت جاسايتىن تۇرعىندار قوس ەلدىڭ زاڭ-زاكۇنىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ياعني وندا قازاقستاندىق جانە رەسەيلىك ازاماتتىق بار. رەسەي ازاماتتىعىمەن ءومىر سۇرەتىن تۇرعىنداردىڭ جالاقىسى بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما جوعارى. رەسەيلىك دارىگەرلەر ءبىزدىڭ اق حالاتتى ماماندىق يەلەرىنەن ءۇش ەسەدەي جوعارى جالاقىعا قول جەتكىزەدى. ءبىر تانىس ازاماتقا رەسەيدىڭ ازاماتتىعىن قابىلداۋعا ۇسىنىس بىلدىرگەندەر از بولماپتى. دەگەنمەن ول ءۇشىن ءوز ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان باس تارتۋعا بىلىكتى دارىگەردىڭ ار-نامىسى جىبەرمەگەن كورىنەدى. وسىلايشا، ماردىمسىز جالاقىنى مىسە تۇتسا دا، قازاق ەلىنىڭ ازاماتى ەكەنىنە شۇكىرلىك ەتەتىن جاندار دا جوق ەمەس. وكىنىشكە قاراي، بەس ساۋساق بىردەي بولمايتىنى تاعى بار. بايقوڭىرداعى ۇلتى قازاق كەيبىر كىسىلەر وسىنداي الەۋمەتتىك ارتىقشىلىققا بايلانىستى كورشى ەلدىڭ ازاماتى اتانۋدان تارتىنبايدى.
وسىندايدا وي دا كەلەدى. دۇربەلەڭگە تولى دۇنيە كۇن سايىن سان قۇبىلىپ تۇر ەمەس پە؟ ساياسات سالقىنى لەزدە وزگەرىپ سالا بەرەدى. ەندەشە، بايقوڭىر ماسەلەسى بويىنشا دا ويلانىپ-تولعانعانىمىز ارتىق ەمەس. راس، بۇل قالا قازاقتىڭ دالاسىندا ورىن تەپكەن. وعان ەشكىم داۋلاسا قويمايدى. دەگەنمەن، ونداعى احۋال ءبىزدى ويلاندىرادى. قالادا تۇراتىن قوس ەلدىڭ ازاماتتارى بىردەي اۋا جۇتادى، بىردەي ەڭبەك ەتەدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە قازاقستاندىق ازاماتتار ءتۇرلى جاردەمنەن قۇر قالىپ، ورىس اعايىندار قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولىپ ءجۇرىپ جاتىر. ىرگەسىندە تۇرعان بايقوڭىرعا كىرە الماي، پۇشايمان كۇيگە ءتۇسىپ جۇرگەن دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى بولىپ تۇر.
رەسەي ازاماتتىعىن الۋعا قىزىققان جۇرت ولاردىڭ تاعى ءبىر جەڭىلدىگىن پايدالانىپ قالۋدى دۇرىس كورەدى. كورشى ەلدىڭ باسشىلىعى عارىش ايماعىندا كوپ جىلدار بويى قىزمەت ەتكەن ءوز ازاماتتارىنا رەسەيدىڭ كەز كەلگەن قالاسىنان ءۇي بەرەدى. وسىنداي يگىلىكتى رەسەيلىك ازاماتتىقتى قابىلداعان ۇلتى قازاق ادامدار دا پايدالانا الادى. رەسەيدە تۇرعىسى كەلمەسە، العان باسپاناسىن قايتا ساتىپ، قازاقستانعا ورالادى. قورجىنعا تۇسكەن قارجىسىنا ەلىمىزدىڭ ۇلكەن قالالارىنان باسپانا ساتىپ الادى.
ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتى تاراپىنان كەلىسىمدە كەتكەن ولقىلىقتىڭ ءبىرى – بايقوڭىردا نەگىزىنەن رەسەي ۆاليۋتاسىنىڭ ۇستەمدىك قۇراتىندىعى. الايدا ەكى تاراپ اراسىنداعى “بايقوڭىر قالاسىنىڭ مارتەبەسى جانە ونداعى اتقارۋشى وكىمەت ورگاندارىن قۇرۋدىڭ ءتارتىبى مەن ولاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى” كەلىسىمدە بۇرمالانىپ كەتكەن تۇستار از ەمەس. كەلىسىمدە “بايقوڭىر كەشەنى اۋماعىندا زاڭدى جانە جەكە تۇلعالار اراسىنداعى تولەمدەردىڭ بارلىق تۇرلەرى قازاقستان تەڭگەسىمەن نەمەسە رەسەيدىڭ رۋبلىمەن جۇرگىزىلەدى. قانداي ۆاليۋتامەن تولەۋ قۇقىعى تولەۋشىنىڭ ءوز ەركىندە” دەپ جازىلعان. وسىنداي ولقىلىعىمىزدى وزىنە ىڭعايلاپ العان رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋ بيلىگى ساۋدا ورىندارى مەن تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ نۇكتەلەرىندە ەسەپ ايىرىسۋدى ورىس اقشاسىمەن باعالاۋدى تاپسىردى. وسىنىڭ سالدارىنان قالا كولەمىندەگى نەگىزگى تولەماقى تەك قانا رۋبلمەن جۇرگىزىلىپ كەلدى.
قالادا تۇراتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتار مەن پەرزەنتتەرىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىكتى قازاق تىلىندە تولتىرتقان قازاقستاندىقتار پاتەردە تۇراتىنداردىڭ ەسەبىنە تىركەلەر ساتتە ءبىرشاما قيىندىق كورەدى. اتاپ ايتقاندا، تۇپنۇسقاسىندا جازىلعان بارلىق قازاقشا سوزدەردى تۇگەلدەي ورىسشاعا اۋدارتۋعا ءتيىستىسىڭ. ونىڭ سەبەبىن سۇراعان جۇرتقا ءۇي باسقارماسى مەن قۇجاتتاردى راسىمدەيتىن قۇزىرلى ورىنداردىڭ ورىسشا تولتىرىلاتىنىن ايتادى. ەگەر مۇنداي تالاپقا كونبەسەڭ، كەيىنىرەك قاجەتتى قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋىڭ قيىنداپ كەتەدى.
ءادىلجان ۇمبەت، قىزىلوردا.
