«مەملەكەتتىك» ەمەس ءتىل

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇشكىل ءحالى سول ءتىلدىڭ، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى، ەسكى سوۆەت اۋەزىمەن ايتساق، وسكەلەڭ زامانعا ساي كەلمەيتىنى، سىپايىلاساق، ونشا ساي ەمەستىگى، كەدەيلىگىنە بايلانىستى دەگەن پىكىر كوپ ايتىلادى. ماناعى ءدۇبارالاردىڭ ىشىندە از-ماز تۇيسىگى بارلار جانە ءبىز قارسى ەمەسپىز، بىراق... دەپ، جانى اشىعانسىپ سويلەگەن وكتەم ءناسىل تاراپىنان. بەتكە سالار ەكىنشى ءبىر كىنارات - قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنى.

«مەملەكەتتىك» ەمەس ءتىل

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇشكىل ءحالى سول ءتىلدىڭ، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى، ەسكى سوۆەت اۋەزىمەن ايتساق، وسكەلەڭ زامانعا ساي كەلمەيتىنى، سىپايىلاساق، ونشا ساي ەمەستىگى، كەدەيلىگىنە بايلانىستى دەگەن پىكىر كوپ ايتىلادى. ماناعى ءدۇبارالاردىڭ ىشىندە از-ماز تۇيسىگى بارلار جانە ءبىز قارسى ەمەسپىز، بىراق... دەپ، جانى اشىعانسىپ سويلەگەن وكتەم ءناسىل تاراپىنان. بەتكە سالار ەكىنشى ءبىر كىنارات - قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنى.

سوڭعىسىنان باستايىق. شىنىندا دا ءبارىن تۇگەندەمەيىك، وسى ەگەمەن ەلدەگى قانداس قاۋىمنىڭ قانشاسى... تازا قازاق؟ مەن ساۋالدىڭ ءدال وسى تۇرعىسىنان قويىلىسى جاڭساق دەپ بىلەمىن. قالىپتاسقان سارىنمەن كەتتىك. بىزدەگى ءبىرشاما ورنىققان ۇعىم بويىنشا، ۇلتى قازاق بولىپ تۋعاندار ءۇش توپقا بولىنەدى: تازا قازاق، شالا قازاق، ادا قازاق. مۇنىڭ اۋەلگىسى - ءتىلى دە، ءدىنى دە قازاقى تۇلعالار، ەكىنشىسى - تىلگە شالاعايلاۋ، بىراق قازاقتىق سانادان بەزبەگەندەر، ءۇشىنشىسى - ءتىل دە جوق، ءسىرا، يمان دا جوق، ءتۇرى عانا قازاق اعايىندار. بۇل ارادا تىلدىك بەلگى مەن ۇلتتىق ءبولىنىس اراسىنا تەپە-تەڭدىك قويىلعانىن اڭدايمىز. تىلدەن ايىرىلۋ اقىر تۇبىندە ۇلتتىق سانادان دا ايىرىلۋعا باستايتىنى راس. بىراق بۇل - اينىمالى قۇبىلىس. كەشەگى ورىسشادان ماقۇرام اتا-انانىڭ نەمەرەسى بۇگىن قازاقشانى مۇلدەم بىلمەي شىقسا، وسى قاسقانىڭ تۋعان بالاسى دەمەي-اق قويايىق، نەمەرەسى قايتادان قازاقشاعا جەتىگىپ شىعۋى قيىن ەمەس قوي. سونداي-اق تۋعان ءتىلىن بىلمەي تۇرعان سابازىمىز ارادا كوپ ۇزاماي-اق اسا جەتىكپەسە دە، قاجەتتى مولشەردەگى قازاقشانى ۇيرەنۋى قيىن با. ياعني، ءتىلدى ءبىلۋ، بىلمەۋ - ۇلتتىق بەلگىنى ايقىندامايتىن، وزگەرمەلى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە وتپەلى جاعداي عانا.

سونىمەن تۋراسىن كوشسەك، ءدال قازىرگى كەزەڭدە ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن (انا ءتىلى ەمەس، انا ءتىل قاشان دا تۋمىسقا بايلانىسسىز كاتەگوريا: جەتىك يگەرگەن، كۇندەلىكتى تۇرمىس، وت باسى، جۇمىس، تىرشىلىكتە ەركىن قولدانىلاتىن، نەگىزگى ءتىل ۇعىمىنداعى ءسوز، دەمەك ءبىزدىڭ قازاقشا بىلمەيتىن اعايىنداردىڭ انا ءتىلى - ورىس ءتىلى) ياعني اتا-باباسىنىڭ ءتىلىن تاقىر-تازا بىلمەيتىن قازاقتىڭ سانى قانشا نەمەسە بۇگىنگى، ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىندە تۇرىپ جاتقان جۇرتىمىزدىڭ نەشە پايىزى؟ ءار كەزدە ءار ءتۇرلى سان ايتىلدى. ماسەلەن، 90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا قازاقتىڭ قىرىق پايىزى تۋعان ءتىلىن بىلمەيدى دەگەن ءسوز كەڭىنەن تاراپ، تالاسسىز اقيقات رەتىندە قابىلداندى. شىندىعىندا - بۇل ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيتىن دەرەك. ءتىل بىلمەيتىندەر، كوبىنە سوڭعى بۋىن، اسسا جاس مولشەرى قىرىقتان تومەنگى بۋىن. ونىڭ دا بارلىعى ەمەس. ماسەلەن، 80-جىلداردىڭ سوڭىنداعى ءبىز بايقاعان ءبىر دەرەكتە ەلدەگى بارلىق قازاق ۇلتتى وقۋشىلاردىڭ ەسەبىنە شاققاندا، قازاق مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى - ءبىر جارىم ميلليونعا تاقاۋ ەكەن دە، ورىس مەكتەپتەرىنە باراتىن  قازاق بالالارىنىڭ ۇزىن سانى نە-ءبارى جارتى ميلليون عانا ەكەن. ياعني، قازاق تەكتى جاس جەتكىنشەكتىڭ شيرەگى، جيىرما بەس پايىز مولشەرىندە عانا. بۇلاردىڭ ءبارى بىردەي قازاقشا بىلمەيدى دەپ ايتۋ قيسىنسىز. قالاداعىلار تۇگەل ماقاۋ دەگەننىڭ وزىندە، ول كەزدە ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر ءبىر ورىسى جوق، تازا قازاق اۋىلدارىنىڭ بارىندە اشىلعان بولاتىن. ماسەلەن، مەن تۋىپ وسكەن، قازاعى ءجۇز پايىز اۋداندا بىزدەن سوڭ ورىس مەكتەبى جاساقتالىپ، وندا ءتورت جۇزدەي بالا وقيدى ەكەن (قازىر جابىلىپ قالسا كەرەك), بارلىق جەردە وسىلاي بولدى. الگى بالالار، ارينە، مەكتەپ تىلىنەن گورى، ۇيدەگى، اۋىلداعى ءتىلدى جاقسىراق ءبىلدى. ول زاماندا مەكتەپتەن وتپەيتىن بالا جوق.  جاڭاعى جيىرما بەس پايىز - قازاق ءتىلى ابدەن السىرەپ، ورىس ءتىلى مۇلدەم كۇشەيگەن كەزدەگى ەسەپ، ودان بۇرىن سول جيىرما بەسكە دە جەتكەن جوق، ارىدا، ودان جيىرما جىل بۇرىن، ارينە، بۇدان دا از بولدى.

ەكىنشى ءبىر دولبار - قالادا تۇراتىن بارلىق قازاق، ۇلكەن-كىشىسى دەمەي، تۇگەل قازاقشا بىلمەدى دەپ ساناساق، وعان ورىس باسقان «تىڭ ولكە» - ءتورت-بەس وبلىستى تولايىمەن قوسساق، سوندا دا جاڭاعى قىرىق پايىزعا جەتكىزە المايمىز. ياعني «قىرىق پايىزدىڭ» زارى - «ءتىلىمىز قۇرىپ بارا جاتىر!» دەگەن قاۋىپتەن تۋىنداعان ورىنسىز بايبالام. بار دەگەنى بولىپ جاتقان وكتەم اعايىندار: «قازاقستاندا ورىس ءتىلى قىسىم كورىپ وتىر!» دەپ شۋلاسا، وزدەرىن قاقىسى كەتكەن ءمۇساپىر ەتىپ كورسەتسە، مۇنداي كوپە-كورنەۋ ايارلىق زورلىقشىلعا جاراسادى. تۇپكى ماقسات - بۇرىنعىدان ارمەن جانىشتاي بەرۋ. ەگەر وسىعان كەرىسىنشە، شىن قورلىق كورىپ وتىرعان دارمەنسىز مۇسكىن ءوز جاعدايىن از-ماز اسىرەلەپ، ءتىپتى مۇشكىل ەتىپ كورسەتكىسى كەلسە، بۇل تەك قانا جيرەنىش تۋعىزباق. ءبىزدىڭ جاناشىرلىققا شاقىرعان، شاراسىزدان شىققان «ويباي، قىرىق پايىز!» ايقايىمىز ويلاعانعا قاراما-قارسى ناتيجە بەرىپ، «ە، وزدەرىنىڭ دە شاماسى ءبىتىپ وتىر ەكەن عوي، ەندى موينىن ۇزە سالايىق» دەگەن شەشىمگە جەتەلەيدى.

سوندا وسى باقىتسىز «قىرىق پايىز» قايدان شىقتى؟ 1989 جىلعى، سوۆەتتىك ەڭ سوڭعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندى دەرەكتەرىنە قاراعاندا، رەسپۋبليكاداعى قازاق جۇرتىنىڭ 62,8 پايىزى ورىس ءتىلىن ەركىن يگەرگەن. سايكەسىنشە، قالعان 37,2 پايىز ورىسشاعا ونشا ەمەس نەمەسە مۇلدە بىلمەيدى، ياعني تەك عانا قازاقشا سويلەيدى. 37,2 - دوڭگەلەكتەپ، 40 دەپ قويىڭىز، ايگىلى قىرىق پايىزدىڭ ءتۇپ توركىنى، مىنە، وسىدان شىقسا كەرەك. بۇل عاجايىپ لوگيكا بويىنشا، الپىس پايىز قازاق قازاقشا بىلمەۋى كەرەك. الپىسىڭىز دا ايتىلىپ قالىپ ءجۇردى، بىراق ءبىزدىڭ داراقىلارعا كوبىرەك كورىنسە كەرەك، كەرى اينالىپ، قىرىققا توقتاعان.

سول جولعى ساناق دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، قازاق ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ ەسەپتەيتىن قازاقتاردىڭ ۇزىن سانى  98,6 پايىز ەكەن. ول زامان ءۇشىن تاماشا كورسەتكىش. ياعني، قازاق تىلىنەن مۇلدە ماقۇرىم، ورىس ءتىلىن انا ءتىل سانايتىن قازاقتار - بارلىق جۇرتىمىزدىڭ 1,4 پايىزى عانا. البەتتە، الگى 98,6 - تۇگەلىمەن قازاقشا سايراپ تۇر دەۋگە بولماس. ءبىرازى تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا، ءبىرازى اۋىزەكى ءتىلدى تۇسىنەر جاعدايدا، ەندى ءبىرازى قازاقشاعا مۇلدە جوق - جيناقتاپ كەلگەندە، الدە 5, الدە 7, بالكىم 8-9 پايىز، بىراق ءبارى دە ءوزىنىڭ قازاقتىق تەگىنەن، اتا-باباسىنىڭ تىلىنەن مۇلدە جەرىپ كەتپەگەن، ءتىلىمدى بىلمەيمىن دەپ ايتۋدىڭ ءوزىن نامىس كورەدى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، قىزمەت ءتىلى، ءوندىرىس ءتىلى، كوشە ءتىلى تۇگەل ورىسشا بولعاننان سوڭ، انا تىلىندە كۇندەلىكتى سويلەۋ ماشىعى جەتىمسىز، ناتيجەسىندە بەلگىلى مولشەردە قازاقشا بىلە تۇرا، قورعالاقتاۋ بار، بۇل جاعىن دا ۇمىتپاعان ءجون.

دەسە دە، ەرىكسىز مويىنداۋ كەرەك، ورىس ءتىلى قازاق اراسىندا بارلىق دەڭگەيدە دە وكتەم. سوۆەتتىك كەزەڭدە قالىپتاسقان جاعداي، وتارشىلدىق زاردابى دەسەك تە، ماسەلەنىڭ ەڭ باستى كىلتيپانى وزىمىزدە جاتقانىن، ءبىزدى ەشكىم دە كوپە-كورنەۋ زورلاماعانىن، تۇپتەپ كەلگەندە، بارلىق كىنارات - ۇلتتىق سانانىڭ تومەندىگىنەن تۋىنداعانىن مويىنداۋ قاجەت. ءبىز ويشا شامالاپ وتىرعان 7-8 پايىز تۇگىلى، رەسمي 1,4 پايىزىڭىزدىڭ ءوزى تىم كوپ. توقسان مىڭنىڭ ۇستىندە. ءبىز تومەندەتە مەجەلەپ وتىرعان 7-8-گە قيساڭىز، كەمى جارتى ميلليون بولىپ شىعادى. تۇتاس ءبىر حالىق. ويلاپ تۇرساڭىز، بۇل جەردە كەسەلدىڭ ۇلكەنى ساندا عانا ەمەس. ساپا دەمەيىك، تەتىكتە. الگى، انا ءتىلىن بىلمەسە دە قالادا وسكەن، نەگىزىنەن بيلىككە، بيزنەسكە جاقىن مىقتىلاردىڭ شاڭىراعىنان شىققان بالالارىمىز بۇگىنگى كۇنى تاعى دا سول وكىمەت پەن بايلىقتىڭ تىزگىنىنە جاقىن وتىر. ياعني، بۇلاردىڭ ۇلت بولاشاعىنا تيگىزەر اسەرى الدەنشە ەسە. ءدال قازىرگى كەزەڭدە، تاۋەلسىز اتالاتىن ەلدەگى ۇلتتىق نىسانداردىڭ ءبارىن ايتپايىق، ءوزىمىز ەجىكتەپ وتىرعان قازاق تىلىنە عانا جۇگىنسەك، وڭباي جاتقان جاعدايىمىز نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ كەسىرى ەكەنىن اتاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى

(م. ماعاۋيننىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» 2004 جىلى جازىلعانىن قايىرا ەستەرىڭىزگە سالامىز. سودان بەرى اتتاي التى جىل وتسە دە قالامگەر كورسەتىپ وتىرعان تولعاقتى ماسەلە التى ادىم الدىعا جىلجىعان جوق. قايتا كەرى كەتىپ بارا جاتىر. - abai.kz).

ەڭ سوڭعى دەرەكتەمە بويىنشا، بيىل، جىل باسى 2004 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا

قازاقستانداعى قازاقتىڭ جيىن سانى 8 ميلليون، 550 مىڭ، 846 جانعا جەتىپتى، ەلدەگى حالىقتىڭ 57,2 پايىزى. ەگەر ءبىزدىڭ قازاق رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ 80-90 پايىزىنا جەتىپ، ونىڭ ىشىندە تۋعان تىلىنە جات، تەك قانا ورىس (وعان قوسىمشا اعىلشىن، نەمىس، يسپان، تۇرىك، ەسكيموس، چۋكچا، ت.ت.) ءتىلدى باۋىرلارىمىز ميلليون ەمەس، ءجۇز مىڭ، بەس مىڭ ەمەس، جاڭاعى، دوڭگەلەكتەن وزىپ تۇرعان 846 عانا كىسى بولسىنشى، ءبارىبىر قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەس ەدى، ۇكىمەتىڭىز دە، پارلامەنتىڭىز دە ءدال قازىرگىدەي قازاق ءتىلىن اياق استى ەتىپ، ورىسشا سايراپ وتىرار ەدى. ويتكەنى، بار بيلىك، بار بيلىك بولماسا دا، پرەزيدەنتىڭىز بەن سوعان تەتەلەس تاعى ەكى-ءۇش ادامنا باسقا، دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان بارلىق قوجايىندارىڭىز قازاقشا بىلمەيدى - نەبارى 846 كىسى، بىراق جول - سولاردىكى، نەشە پايىز، نەشە ميلليون حالقىڭىزعا پىسقىرمايدى دا. مۇنى كوپ كورسەڭىز، مەن قازىرگى ەلباسىڭىز - قازاق ورتاسىنان شىققان، قازاقشا سويلەي الاتىن ەڭ سوڭعى پرەزيدەنتىمىز بولماعاي دەپ قاۋىپتەنەم. اسىرەسىز اقيقات. «كەنەسارى كوپ بولسا جۇزگە كەلەر...» دەمەكشى، كەلەسى دەمەيىك، ارعى، ودان ارعى سايلاۋلاردا باسىڭىزعا كىم مىنەتىنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟ دۇنيە مىنا قالىپتا تۇرا بەرسە، بۇگىنگى كۇنىڭىزگە زار بولاتىن جاعداي دا الىس ەمەس. ونىڭ ايقىن مىسالى - تاقاۋداعى پارلامەنت شەشىمى.

بۇگىنگى جۇرتقا ءمالىم، بولاشاق ۇرپاق ۇمىتىپ قالماس ءۇشىن تاسقا تاڭبالاپ، تاريحقا ەنگىزىپ قويۋ قاجەت، وسى جاقىندا عانا رەسپۋبليكا پارلامەنتى «ەل بيلەگەن قازاقتىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلىپ، مادەنيەتى مەن تاريحىن قۇرمەتتەۋى قاجەت ەمەس!» دەگەن شەشىم قابىلدادى! سۇمدىقتىڭ سوڭعى ءتۇيىنىن بىردەن اشپاي، باسىنا كوتەرسەك، دەپۋتات امانگەلدى ايتالىنىڭ سايلاۋ تۋرالى زاڭعا: «دەپۋتاتتىققا كانديدات قازاق ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى، ەلدىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن ءبىلۋى مىندەتتى» دەگەن ارنايى تارماق ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىسىن وتكىزبەي تاستادى. ەۋروپا ءناسىلدى دەپۋتاتتار تۇگەل قارسى بولعانى ەشتەڭە ەمەس، ۇلتى قازاق ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبىرازى، قازاق بولا تۇرا، قاتارداعى قازاق ەمەس، ەل بيلەۋ تەتىگىندەگى، باي، باعلان قازاق بولا تۇرا، قازاق ءتىلىن دە، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىن دە ءبىلىپ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيدى ەكەن، بۇل توپتا، ءتىلى دە بار، بيلىكتىڭ دە ءدامىن تۋمىسىنان تاتىپ كەلە جاتقان، ەلگە تۇلعا دەپ سانالاتىن، سىيلى اقساقالدارىمىزدىڭ ايقايى ءتىپتى باسىم شىعىپتى.

تاڭ قالارلىق ەشتەڭە دە جوق. ۇلت مۇددەسىن ساۋداعا سالۋ - بۇلاردىڭ سوۆەت زامانىنان بەرگى ۇيرەنشىكتى ءتاسىلى. سول ارقىلى قىزمەتى وسكەن، دەگەنىنە جەتكەن. ەندىگىسى نە دەسەڭىز، ءدال وسى جولى، ءدال وسىنداي باپ - قازاق ءتىلىن ءبىلۋ، قازاق مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ، قازاق تاريحىنان حاباردار بولۋ - بيىك تالاپ ەمەس، تۇرمىستىق، كۇندەلىكتى قولدانىس، ورتاشا اقپار دەڭگەيىندەگى تىلەك - ءوتىپ كەتە قالسا... ەرتەڭ اڭگىمە پارلامەنت سايلاۋىنان وزىپ، مەملەكەتتىك قىزمەت، اكىمشىلىك سالا - بارلىق دەڭگەيدەگى قۇرىلىمدار ءۇشىن قاعيداعا اينالۋى مۇمكىن، ال بۇل دەگەن... بۇل دەگەن - جاس ۇرپاقتىڭ - بار قازاق ەمەس، وسى بيىك مارتەبەلى اعايىنداردىڭ جانە ولارمەن تۇرعىلاس، سىبايلاس، جەمتىكتەس باسقا دا «يگى جاقسىلاردىڭ» جاڭا ۇرپاعىنىڭ قىزمەت بابىندا ءوسىپ-وركەندەۋىنە بوگەسىن بولۋعا مۇمكىن! قازاق ءتىلى، تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، باسقا دا باۋ-شۋىمەن، كەرەك دەسەڭىز، سونداي ارتتا قالعان بۇيىمداردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن پايدالانىپ وتىرعان جانە الىنە قاراماي، الداعى زامانداردا دا پايدالانا بەرمەك قارا قازاق - بۇكىل قازاق حالقى قۇرىپ كەتسىن، ارمەن كەتسىن، ءبىرجولا تۇنەككە باتسىن - وندا تۇرعان نە بار، تەك ءوزىمنىڭ ماڭگۇرت ۇرپاعىم امان بولسىن، وسە بەرسىن، وركەندەي بەرسىن، جەي بەرسىن، جەمىرە بەرسىن، قايتالاپ ايتايىق، قالعان قازاق كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن! - دەگەن تەرىس تىلەۋ وسىنداي ماسقارا كەپكە جەتكىزدى. وزدەرى وكىم قۇرىپ، نانىن جەپ وتىرعان مەملەكەت - قازاقستان، ياعني قازاق ەلى دەپ اتالاتىنى، وزدەرى ەڭ الدىمەن سول قازاق حالقى        سايلاعان، ەسەپتى، مىندەتتى تۇلعالار ەكەنى، الگىندەي، اقىل-ەسى ءتۇزۋ ۇسىنىس جاساعان ازاماتتىڭ ارتىندا قالىڭ ەل تۇرعانى - بۇيىم ەمەس. بۇيىم بولمايتىنى - بۇلار باياعى سوۆەت زامانىنىڭ وزىندە-اق قازاق حالقىن ادام ەسەبىنەن شىعارىپ قويعان. ودان بەرگى وزدەرى ءۇشىن وڭ وزگەرىستەر تەك اۋەلگى، مىيعا سىڭگەن، كوڭىلدە ورنىققان پىكىر - قازاقتىڭ قۇنسىز جۇرت ەكەندىگى، قازىرگى، تاۋەلسىز اتالاتىن ەلدىڭ وگەي ۇلى، وگەي ۇلى دا ەمەس، قۇلاق كەستى قۇلى، بۇگىن بار، ەرتەڭ ءبىرجولا قۇرىپ بىتۋگە ءتيىس ساناسىز توبىر، تەك قانا اياققا بوگەسىن ەكەندىگى تۋرالى سەنىم ءبىرجولا بەكىپ، داۋسىز قاعيداعا اينالعان. استامشىلىق دەرسىز. بەكەر ايتاسىز. استامشىلىق ەمەس، ازعىندىق. استامشىلىق بولسا، مۇنداي كۇشىن قازاقتان باسقا جۇرتقا دا كورسەتەر ەدى عوي. ورىس-ورماندى قايتەمىز. ول تۋرالى ءسوز دە جوق. تىرس ەتە المايدى. الدەبىر اعايىندار ۇيعىر تارشىلىقتا وتىر دەپ شاعىم ايتسىنشى. نەمەسە، كۇرد مەكتەبىندە الەمدىك تەرروريست ودجالاننىڭ سۋرەتىن ىلگىزبەي قويدى دەپ. نەمەسە الدەبىر كارىستىڭ يت ەتىن جەۋى ايىپتالىپتى دەپ. ويباي-اتتان، جايىلىپ جاستىق ەمەس، ءتىلىنىپ ۇلتاراق بولادى. ويتكەنى، ەكى ءجۇز مىڭ ۇيعىرعا جاقپاي كور. ءجۇز مىڭ كارىسپەن ساناسپاي كور. وتىز مىڭ كۇردكە جاعىنباي كور. قاراپتان-قاراپ  تۇرىپ اكە-شەشەسىنەن قۇلديلاتسا دا كەشىرىم سۇراپ، جىك-جاپار بولار ەدى. ال قازاق دەگەن... قازاق دەگەن نە. ادىرەم قالسىن. سەگىز ەمەس، جيىرما ميلليون بولسىن. كىم ول قازاق دەگەن. ءتىلى نەگە كەرەك. تاريحى مەن مادەنيەتى نەگە كەرەك. ءتىلىن، مادەنيەتىن، تاريحىن ايتاسىز، ءوزى نەمەنەگە كەرەك! قانداي قىساس جاساساڭ دا قايتارىم، قارىمتاسى جوق. نە ىستەسەڭ دە راۋا. ويتكەنى، ءوز اتا مەكەن جەرىندە، ءوز ەلىندە وتىرعان قازاق - بۇگىن الەمدەگى عانا ەمەس، ءوز وشاعىنىڭ باسىندا دا قۇنسىز جۇرت. سونداي ۇعىم قالىپتاسقىن. كىمنىڭ كىناسى؟ جەتپىس جىل بويى سوۆەتتەگى بار كەمشىلىكتى پاتشا سامودەرجاۆيەسىنە جابۋشى ەدىك. ەندى وزىمىزدەگى بار كىناراتتى قاشانعا دەيىن وتكەن وتارلىق تارتىپكە جابامىز؟ پارلامەنتتە ءوز تىلىڭىزگە قارسى داۋىس بەرگىزگەن دە كەشەگى سوۆەتتىك ءتارتىپ پە؟ قايتا كوممۋنيست سەرىكبولسىن ءابدىلدين جۇرتتىڭ الدىمەن ءتىلىڭىزدى جاقتاپ شىقتى ەمەس پە؟ شىنىن ايتساق، كوممۋنيستەر بيلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورنىندا تۇرسا، جەرىڭىزدى، قازىناڭىزدى، باسقا دا بايلىعىڭىزدى ايتپاي-اق قويايىق، ءتىلىڭىز بەن ۇلتىڭىز ءدال وسىنداي قورلاۋعا تۇسەر مە ەدى؟ جوق! قازاق ءتىلى - ءتىل ەمەس دەگەن ماسانوۆ ەرتەڭىنە سوتقا تارتىلىپ، بۇرسىگۇنى تۇرمەدە وتىرار ەدى. ويتكەنى قالاي ايتساڭىز دا، ەشكىمنىڭ ار-ۇجدانىن، ۇلتى مەن ءداستۇرىن (اشىق) قورلاۋعا بولمايدى دەگەن زاڭ بار ەدى. بۇل زاڭ قازىر دە كۇشىندە بولۋى مۇمكىن. بىراق قازاققا جۇرمەيدى. قازاق - وسى، قازاقستان اتالاتىن گەوگرافيالىق كەڭىستىكتەگى جالپى جۇرتتىڭ قورلاۋىنا قويىلعان تاجىريبە جاندىعى. ەرىنبەگەن ەسەكتىڭ ءبارى تاس لاقتىرۋعا ءتيىس. ارينە، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ينتەرناتسيونال بەلسەندىلەر.

ەندى ماناعى، قازاق ءتىلىنىڭ كەدەيلىگى، يكەمسىزدىگى تۋرالى اڭگىمەگە ورالساق، بۇل دا قازاقتى كوپە-كورنەۋ كەمسىتۋ، ۇلتتىق نامىسىن قورلاۋدىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. قازاق ءتىلى، بۇرىن دا تالاي رەت ايتقانبىز، جازعانبىز، ءوزىنىڭ تابيعي مۇمكىندىكتەرى تۇرعىسىنان العاندا، اتاقتى ورىس تىلىنەن الدەقايدا قۋاتتى. بۇعان كەلىسپەڭىز. ۇيرەنبەگەن، اسا سولەكەت ءسوز ەكەن. ەندەشە، بايلىعىنا كۇمان كەلتىرمەڭىز، نەمىس-قازاق گەرولد بەلگەردەن باستاپ، قانشاما ناقتى مىسالدار ايتىلعان. بۇعان دا توقتامادىق. كەدەي ەكەن، جۇتاڭ ەكەن. سوندا، ءتىلىمىز كەمشىن ەكەن دەپ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتەن باس تارتپايمىز عوي. الەمدىك قاۋىمداستىق، ۇلى دەرجاۆالار تۇگەل مويىنداعان. ەندەشە، سول ەگەمەن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - مەملەكەت قۇراعان، نەگىزگى، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ ءتىلى بولۋعا ءتيىس. امال جوق، كەدەي بولسا دا، كەمشىن بولسا دا، اۋرۋ، سىرقاۋ بولسا دا قابىلدايسىز. قازاقستانداعى، ياعني قازاق ەلىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى! ي باستا! - بولدى، ءبىتتى دەيدى ورىس اعايىندار. قالاماساڭىز دا قابىلدايسىز. ال تەرمين ماسەلەسى... ساياسي، عىلىمي، ەكونوميكالىق... قاي تىلمەن قوسا جاراتىلىپتى؟ ەل وركەندەپ، عىلىم-ءبىلىم دامي كەلە قالىپتاسقان. جانە... ورىس تىلىندەگى تەرمين سوزدەردىڭ نەشە پايىزى تازا ورىستىق؟ ءۇش؟ بەس؟ مەيلى، ون، جيىرما، ەلۋ بولسىن. بۇكىل مەديتسينا - لاتىن، بۇكىل تەحنيكا - نەمىس، يتاليان فرانتسۋز، بۇگىنگى دامىعان ناقتى عىلىمدار - تۇگەلگە جۋىق اعىلشىنشا... الاسىز دا، قاجەتىڭىزگە جاراتاسىز. عىلىم مەن وندىرىستە عانا ەمەس، ساياساتتا دا... تەك... ءبىر سوراقى مىسال. بىزبەن ارعى تاريحى ورتاق، قازىرگى جۇرتى تۋىس، كەۋدەسى زور، ۇلتتىق نامىسى شەڭبىرەك اتقان تۇرىك اعايىندار... «پوليتيكا» دەيدى، «كۋلتۋرا» دەيدى، اۋەلدە ءدال وزىمىزدەي «ساياسات»، «مادەنيەت» ەكەن، باياعى 20-جىلدارى، مونارحيا قۇلاپ، دەموكراتياعا اياق باسقان كەزدە، بۇگىنگى بىزدەگىدەي، اياق استىنان شىققان بىلگىر «پاتريوتتار» اراب، پارسى تەكتى تەرمين، اتاۋدان تۇگەل قۇتىلۋىمىز كەرەك دەگەن ۇرانمەن، «مادەنيەتتى» - «كۋلتۋراعا»، «ساياساتتى» - «پوليتيكاعا» اۋىستىرعان. بۇل عانا ەمەس. «مۇعالىم»، «مەكتەپتەن» باستاپ، مىڭداعان ءسوز تازارتۋعا تۇسكەن، كەيبىرى، جوعارىداعىداي، باتىس تىلدەرىنەن، كەيبىرى ءوز تاراپىنان، جاڭادان - ماسەلەن، «مەكتەبىڭىز» - «وقۇل»، ءسىرا، وقيتىن جەر، «مۇعالىمىڭىز» - «وگرەتمەن» - ۇيرەتۋشى. ناتيجەسىندە، تۇرىك ءتىلى بايىماعان، كەدەيلەنگەن، ونىڭ ۇستىنە، مىڭ جىلدىق تۋىستاس تۇرىك تىلدەرى - قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاتار - مىنا بىزدەن الىستاي تۇسكەن (بۇعان ارابتا بار، ءارى «دورەكى»، «انايى» دەپ، تىلدەن «ق» دىبىسىن الاستاۋ جانە قوسىلعان; بۇگىنگى تۇرىك تىلىندە «ق» جوق، الىس اۋىلداردا عانا ساقتالىپ قالىپتى). ءبىز دە، تاۋەلسىزدىك الىپ، بۇرىنعى بۇقپانتايلار مەن جالتاقتار تۇگەل ەر شىعىپ، بۇرىنعى ۇلتسىزدار مەن بەتسىزدەر تۇگەل پاتريوت بولىپ شىعىپ، قازاق رۋحىنا قاتىستى بار ءىستىڭ تەتىگىن اقىل ەمەس، ايعاي شەشكەن كەزدە، وسى ەكى ارالىقتاعى، ەڭ سوراقى جولدى تاڭداlىق. تىلىمىزدە ابدەن قالىپتاسقان جات نەگىزدى اتاۋلار قيسىندى، قيسىنسىزىنا قاراماي، تۇگەل «قازاقشالانا» باستادى. ماسەلەن، وتكەندەگى مەملەكەتتىك جانە ساياسي قۇرىلىم اتاۋى - «سوۆەت» ءسوزىن الايىق. سوۆەتتەر وداعى. سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى. قازىرگى «كەڭەس» بولدى، سسسر نەمەسە سسرو ورنىنا كسرو. مۇنداي مەملەكەت، مۇنداي اتاۋ بولعان ەمەس. جەتپىس جىل بويى ولاي جازىلعان ەمەس (20-جىلدارداعى ءالسىز تالاپتى ەسكە الماساق). وتكەن تاريحقا مۇلدە ۇيلەسپەيدى. ەگەر تۇگەل قازاقشالاۋ كەرەك بولسا، «ءسوتسياليزمدى» دە اۋدارىڭىز. «ورتاقشىل» دەپ، باياعىشا. جارار، «رەسپۋبليكا» - جۇمحۇريات ەكەن. قايتكەندە دە «سوۆەت» وزگەرمەۋگە ءتيىس. بۇكىل الەمدە سولاي قابىلدانعان. امەريكادا، گەرمانيادا، فرانتسيادا - بارىندە. اعىلشىن ءتىلىنىڭ، نەمىس ءتىلىنىڭ، فرانتسۋز، يسپان تىلدەرىنىڭ كەمىستىگىنەن ەمەس. قاراپايىم عانا قيسىن بويىنشا. ءبىزدىڭ ءدال وسى رەتتەگى «پاتريوتيزم» - تەك بىلمەستىك قانا. بۇكىل الەم قابىلداعان، عاسىر بويى قالىپتاسقان مۇنداي اتاۋ عانا ەمەس. كۇندەلىكتى تۇرمىسقا بايلانىستى تاعى قانشاما تۇراقتى ۇعىم. ايتالىق، «اپتەك» دەگەن ءسوز بار ەدى، جازۋىمىزعا ەنگەن، جۇرتقا ەتەنە; تاپا-تال تۇستە «ءدارىحانا» بولدى، مەن كوشەدە كورگەن سايىن «دارەتحانا» دەپ وقىپ بارىپ تۇزەتەم. بۇكىل دۇنيەگە ورتاق «پاسپورت» بار ەدى، «تولقۇجات» دەگەن ءسوز ويلاپ تاپتىق، نەگىزى تەرىس ەمەس، بىراق جەكە باسقا قاتىستى بارلىق قۇجاتتىڭ جيىنتىق اتاۋى رەتىندە قولدانۋعا لايىق، ال «پاسپورتتىڭ» ءجونى بولەك. ارينە، «قۇجات» ورىندى; قانداي ورايدا بولسا دا، تۋىستاس تىلدەرگە ەنگەن، قالىپتاسقان اتاۋلاردى ىركىلمەي الا بەرگەنى ءجون. البەتتە، قاجەتتى جەرىندە بالاما تابۋ، جاڭا ءسوز، جاڭا تەرمين تۋدىرۋعا دا بولادى، بىراق عىلىمدا، ەكونوميكا مەن وندىرىستە، مادەنيەتتە ونداعان جىلدار بويى قولدانىلىپ، ابدەن قالىپتاسقان اتاۋلاردىڭ تالايىن بۇلدىردىك. بۇدان ءتىلىمىز بايىعان جوق، كەرىسىنشە، كەدەيلەندى، جايداقتاندى، كەرەك دەسەڭىز، كەيدە قازاقشا وقىپ وتىرىپ، تۇسىنە المايتىن دارەجەگە جەتتىك. اڭعالدىق دەيسىز بە، ناداندىق دەيسىز بە، قايتكەندە دە، اسىرا سىلتەۋ بولدى. قايتادان وڭداۋ - ءبىرتالاي كۇشكە تۇسپەك.

(جالاعاسى بار)