كەشە، 19 مامىردا ول 45 جاسقا كەلگەن بولار ەدى. تاعدىردىڭ جاز­عانىنا داۋا بار ما، بۇگىن، 20 مامىردا ونىڭ جەر-بەسىككە بولەنگەنىنە قىرىق كۇن تولدى.

«قاتارداعى جاۋىنگەرى ولەڭنىڭ»

ءامىرحان بالقىبەكتى ەل ەڭ الدىمەن اقىن رەتىندە تانىدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا ونىڭ وقىعان جاننىڭ جۇرەگىنە ءورشىل رۋح، كوڭىلىنە اسقاق جىگەر بەرەر وتتى جىرلارى ولەڭسۇيەر قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزدى، ءدۇر سىلكىندىردى. مارالتاي رايىمبەكۇلى، باۋىرجان بابا­جانۇلى، جاراس سارسەك جانە تاعى دا باسقا وزىمەن تۇستاس دارىندى اقىندار ءبارى قاتار شىقتى، بىرگە جارقىرادى. اۋزى دۋالى اقساقال­داردىڭ «پوەزيامىزعا تىڭ لەك، سونى لەپ كەلدى» دەپ جىلى لەبىزدەرىن ارناعانى دا ەسىمىزدە…

ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرا ما؟ قازىر بۇل جىگىتتەر ادەبيەتتەگى ورتا بۋىنعا اينالدى، وزىندىك قولتاڭ­بالارىن قالىپتاستىردى، ولەڭ ولكەسىندە وزدەرىنە لايىقتى ورىندارى دا بار.

سوندا دا بارىنەن ءامىرحان… وزگەشە ەدى.

ونىڭ «اۆتوپورترەتكە شتريح» اتتى ولەڭىن وقىپ كورەيىكشى:

بۇل حالىق پا،

بالا حالىق بۇل ءالى.

اقىندىقتى جىندىلىق دەپ ۇعادى.

ەركەلىگى ەسسىزدىك بوپ شىعادى،

باتىرلىعى كوزسىزدىك بوپ شىعادى.

ايت دەگەنگە ايتار ەم-اۋ، ايتار ەم،

وسى حالىق ءوزىم دەسەم، قايتەر ەڭ؟

بۇل حالىق پا،

دانا حالىق بۇل ءارى.

ۇلىلىعى اباي بولىپ تۇر، ءانى!

اقىندىقتى ادالدىق دەپ ۇعادى،

باتىرلىقتان جارالدىق دەپ ۇعادى.

تاماعىمدى كەنەپ قويىپ ەگەر مەن،

سول حالىقتى مەنمىن دەسەم، سەنەر مە ەڭ؟.

ء«ارى بالا، ءارى دانا» حالىقتىڭ ءبىر وكىلى – ءامىرحاننىڭ ءوزى دە تاپ وسىنداي ەدى. بىردە بالا سياقتانىپ كەتسە، ەندى بىردە كەي اقسا­قالداردىڭ دا اۋزىنان شىعا بەرمەيتىن اتالى ءسوز ايتىپ، ازاماتتىق جاساپ، ەلدى ريزا قىلا­تىن. بىرەۋ كۇلىپ، بىرەۋ جىلاپ ەسكە الاتىن «جىن­دىلىعى» دا، ەشقاشان «ەسسىزدىككە» بارما­عانىمەن، «باتىر – اڭعال» دەگەن راس، جالاڭتوستەنىپ ءجۇرىپ ۇرىنىپ قالار «كوزسىزدىگى» دە بولدى. كەي ساتتەردە بالاداي اڭقاۋلىعىمەن تاڭ- قالدىرسا، كەيدە كوپتى كورگەن كونەكوز دانالارداي باسالقالى اڭگىمە ايتىپ، تىڭداعان جاننىڭ بارىنە باس شايقا­تاتىن.

ول – باتىر ەدى. جورىققا اتتانار جاۋىنگەردىڭ ۇرانى ونىڭ ەكى ولەڭىنىڭ بىرىندە اڭعارىلادى. سالپى- ەتەك قاتىنشا سالعىلاسىپ تۇرىپ الماي، ء«يا، ارۋاق!» دەپ جەكپە-جەككە شىعىپ، داۋلى ءىستى نە بۇك، نە شىك قىلۋعا دەگەن اسىعىستىق، ناعىز جىگىتكە ءتان مىنەز تانىتۋ اڭسارى سەزىلەدى. بىراق، مۇنىڭ ءبارى – ارزان اتاققا قىزىققان باسبۇزار ەسەرلىك ەمەس، سول ەل ءىشىن الاتايداي بۇلدىرەر اقىماقتاردى ورنىنا قويىپ، ساباسىنا تۇسىرەر ادال ساربازدىڭ ازاماتتىق بورىشى. تىرشىلىكتەگى ادىلەتسىزدىكتەردى كورە ءجۇرىپ، بىلە ءجۇرىپ، كەۋدەسىن كەۋلەي تۇسكەن، جانىن جاي تاپتىرمايتىن سول ءبىر ەرلىك قالاۋى، رۋح قۇشتارى اقىرى اق قاعازعا ولەڭ بولىپ قۇيىلدى.

جاقسى ولەڭ وقىسا، بالاشا قۋاناتىن…

ول – ادال ەدى. «مەن ونىمەن بارلاۋعا بىرگە بارار ەم» دەپ ورىستار ايتاتىن ماتەل ءسوز ءدال وسى ءبىزدىڭ امىرحانعا ار­نال­عانداي. سەرتكە بەرىك، سەزىمگە ادال، سەنىمگە لايىق جىگىت-تۇعىن. ناعىز اقي­رەتتىك دوس بولاتىن جان وسىنداي-اق بولار!

ادالدىق ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءون بويىندا دا تۇنىپ تۇر. ارينە، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرگە، اۋىلعا، اتا-اناعا، باۋىرعا، دوس-جاران مەن باسقا دا قيماس، قىمبات جاندارعا دەگەن كىرشىكسىز سەزىم، پاك كوڭىل – ونسىز دا تۇسىنىكتى، تابيعي نارسەلەر عوي. ەڭ باستىسى، ءامىرحان – ولەڭگە ادال ەدى. «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» ەكەنى راس بولسا، ءامىرحان بالقىبەك – سول اردىڭ ەڭ ادال، ەڭ سەنىمدى كۇزەتشىسى ەدى. ول ادەبيەتتى «شىنايى تالانتتار مەن ناعىز دارىندار مەكەندەۋگە ءتيىس قاسيەتتى جەرۇيىق» دەپ ۇقتى. سوندىقتان دا جاقسى ولەڭ وقىسا، بالاشا قۋاندى، مىقتى اقىن كورسە، قۋىپ ءجۇرىپ تانىستى. پىكىرلەسىپ، اق جۇرەگىمەن العىسىن ايتتى، داۋسى گۇرىلدەپ، «راحمەت، ە!» دەدى (سويتەتىنى بار-دى). ال ءون بويىندا ءنار-ءسول جوق، سەزىم جوق، جان جوق، قۇر تاق-تاق ەتىپ تۇرعان جالاڭ تاقپاقتار مەن ونىڭ اۆتورلارىن، قۇس كەلىپ، قۇس قايتقاندا عانا قۇتىرماسى قوزاتىن، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلوكپە جەلىكتىڭ جەلپىنىسىمەن-اق اقىنسىنىپ جۇرگەندەردى اياماي سىنادى. وعان سالسا، اسەم الەمنىڭ ءسانىن بۇزاتىن مۇنداي «ولەرمەندەردى» ادەبيەت دەيتىن ەلدىڭ شەكاراسىنان دا كىرگىزبەس ەدى.

ەش وكپەم جوق

جارىماعان جاتىردا،

اقىماققا، الپاۋىتقا، پاقىرعا.

مەن قويارمىن، قويارمىن مەن ولەڭدى،

جۇرتتىڭ ءبارى اينالعاندا اقىنعا… – دەپ، ءامىرحان سونداي كوڭىل-كۇيدە وتىرىپ جازدى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن…

قاي كەزدە دە قاسيەتتى سانالعان،

قاتارداعى جاۋىنگەرى ەم ولەڭنىڭ.

ماڭگى ءومىردى تارتىپ الىپ اجالدان،

ولسەم دە مەن، العى شەپتە ولەرمىن، – دەپ كەلەتىن جىر جولدارىنا قاراپ وتىرىپ تا، ونىڭ قاشاندا ءوزىن ولەڭنىڭ ادال جاۋىنگەرى رەتىندە سەزىنگەنىن تۇسىنەمىز.

ادال، ءادىل ادام ەلدىڭ بارىنە بىردەي جاعا بەرمەيدى. ءامىرحان الگىندەي سىن جازىپ ءجۇرىپ، ءوز كوزقاراسىن گازەت بەتتەرىنەن، تەلەراديو ەفيرلەرىنەن اشىق ايتىپ ءجۇرىپ، ناعىز اقىندى «اقىنسىڭ» دەپ مويىنداپ، ولەڭشى-تاقپاقشىلاردى «اقىن ەمەسسىڭ!» دەپ بەتىنە باسىپ ءجۇرىپ، از دۇشپان جيناعان جوق. راس، ءوزى بۇلاي ويلاماعان دا شىعار، بىراق، ءامىرحاننىڭ «ۇكىمىن» ەستىگەندەردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ونىڭ سىنىن دۇرىس قابىلداي قويماعانى، ولەڭدى قويىپ كەتپەگەنى – اقيقات. تۋراسىن ايتاتىن ادامدى ەشكىم قىزمەتكە دە شاقىرعىسى كەلمەيدى، جاۋاپتى لاۋازىمدى سەنىپ تاپسىرۋدان دا قاشقاقتايدى.

الايدا، ءامىرحان ەشكىمنەن قىزمەت دامەتىپ، ورىن سۇراعان دا ەمەس.

– وسىلاي بەيعام، دالاقتا-ا-ا-اپ ءجۇرىپ، دالادا قالمايمىز با ءبىر كۇنى؟ – دەدى بىردە ول اياق استىنان اڭگىمە قوزعايتىن ادەتىمەن.

– نەگە؟ قالامىڭ بار، قارىمىڭ بار، دالادا قالاتىنداي نە بوپتى؟ ال قىزمەت جاعىن مەڭزەپ تۇرساڭ، باستىق بولۋ ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان كەلە قويمايتىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، – دەگەنمىن.

سوندا ول:

– مەن ءبىر قىزمەتتى اڭسايمىن: كىتاپحانانىڭ ديرەكتورى بولعىم كەلەدى! ۇلتتىق كىتاپحانا بولماسا دا مەيلى، باسقالارى دا بارشىلىق قوي. سونداي مول بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرىپ تا كىتاپ وقى­مايتىندار بار عوي، ءا؟ شىركىن، مەن بول­سام… – دەگەن ەدى.

شىنىندا دا، «شارۋانىڭ بالاسى بولسام دا، شارۋاعا قىرسىزداۋ ءوسىپ ەم…» دەپ ءوزى ايتقانداي، ءامىرحاننىڭ قولىنان جازۋدان باسقا ەشتەڭە كەلمەيتىن ەدى. الدەبىر تىرلىگىن تىندىرىپ الۋ، كىتابىن شىعارۋ، كەشىن وتكىزۋ، ءمانساپ قۋ ءۇشىن دە بۇگىنگى زاماندا اسا قاجەت، اسا ماڭىزدى «تالانت» سانالا باستا­عان – تانىس ىزدەۋ، اعا تابۋ، كوكە جاعالاۋ سياق­تى ارەكەتتەردى سول كۇيى ۇيرەنبەي-اق كەتتى. ويتكەنى، تابيعاتى تازا ەدى، ءبارىبىر ونداي ادەتتى بويىنا جۇقتىرا الماس ەدى.

ءمىنى جوق ادام بولا ما،

كەمشىلىكتەر دە كوپ مەندە.

ول ءۇشىن سالما تاباعا،

ول ءۇشىن مەنى جەك كورمە.

ماڭدايعا تۇسكەن ءاجىمنىڭ،

بۇرالاڭ، بىلسەڭ جولدارى.

جانىمنىڭ تابيعاتىنا

كەلمەسەم قايشى بولعانى، – دەپتى عوي ءوزى دە. وزىنەن اسىپ نە ايتا الامىز.

بىراق، كەمتالانتتار مەن بەيتالانت­تاردىڭ الدىندا باياعى ايتارىنان قايتپاي، باسىن يمەي كەتتى. قايتەسىز، تابيعات-تاعى…

كونە تاريح قويناۋىن دا قوپاردى

ول – زەردەلى ەدى. وتە كوپ وقيتىن. ارينە، قالام ۇستاعان قاۋىمنىڭ قاي-قايسىسى دا قاعازعا از شۇق­شيماس، بىراق، ءامىرحاننىڭ بىلىمگە دەگەن عاشىقتىعى ءتىپتى عالامات بولاتىن. ونىڭ كىتاپقا ىڭكارلىگى – ءوز جىرلارىندا ايتىلاتىن «جورىقتاعى ساربازدىڭ تۋعان جەرىن اڭساعانىنداي» ەدى دەسەك، جاراسار، ءسىرا. «كىتاپقا قىزىعۋشى­لىقتى اكەمنەن ۇيرەندىم، مەنىڭ نەگىزگى ۇستازىم – سول جۇمابەك اقساقال» دەيتىن ءوزى. ءامىرحان «وقىعانىن كوڭىلگە ىقىلاسپەن توقىپ» قانا قويعان جوق، سالىستىردى، سالعاستىردى، زەرتتەدى، زەردەلەدى، قورىتتى، سوسىن وزىنە ءتان زەرەكتىكپەن، تاپ­قىرلىقپەن تۇيىندەي ءبىلدى. بۇرىنعىلار بايقاماعان، عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن دەرەكتەرگە نازار سالدى، ءجۇز جىلدان بەرى ءسىڭىپ كەتكەن ەۋروتسەنتريستىك قالىپپەن ەمەس، جاڭا كوزقاراسپەن، قازاقتىڭ مۇددەسىمەن قارادى.

سول زەرتتەۋلەردى نەگىزگە العان «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» اتتى كىتابى دەمدە جازىلا سالعان جوق. كونە تاريح قويناۋىنا ءۇڭىلۋ، تۇركىلەر مەن شۋمەر­لەردىڭ، حەتتەر مەن ريمدىكتەردىڭ، سكيفتەر مەن كۋشان­داردىڭ زامانىنا ويشا ساپار شەگۋ سوناۋ 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا-اق باستالعان بولاتىن. باستاپقى زەرتتەۋ ماقالالارى «پاراسات» جۋرنالىنا شىقتى، بىرتە-بىرتە «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش» گازەتتەرىندە جاريالانا باستادى. ال «جاس قازاق» ۇلتتىق اپتالىعىندا ول بىرنەشە جىل وتە ءونىمدى ەڭبەك ەتتى، ءنومىر سايىن ماقالا جازدى. بىرەۋ كەلىستى، بىرەۋ كەلىسپەدى، دەگەنمەن، ءامىرحان بالقىبەكتىڭ زەرەك ويى، العىر قالامى تاريح پاراعىندا سىبدىرسىز سۇلق جاتقان دەرەك-دايەكتەردى ارشىپ الىپ، ولاردى قايتا سويلەتتى، جاڭاشا كۇمبىرلەتتى، بۇرىن ءتۇرلى سەبەپ­تەرمەن بۇگىپ قالعان، وراعىتىپ وتكەن، جىرىمشىلاي عانا ايتىلعان تۇستارىن تولىق اشۋعا تالپىندى. اتتەڭ، ونىڭ جازعاندارى ورىس، اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارىلسا، ءامىرحاننىڭ تاريح، ەتنولوگيا سالالا­رىنا، تۇركىتانۋ عىلىمىنا قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىن ءبىز عانا ەمەس، الەم دە بىلگەن بولار ەدى.

راس، «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا». ءامىرحان دا ءوز ويلارىمەن الىسىپ، سولاردى جۇيەلەپ جازامىن دەپ ءجۇرىپ پەندەۋي ورتالارعا ونشا كوپ قوسىلعان جوق. جالپى، كوپ ادام باس قوسار جيىنداردان تارتىنىپ تۇراتىن. ال وڭاشالاۋ جەردە اڭگىمەلەسكەندى جانى قالايتىن. سوندايدا الگى تاريحتى زەرتتەۋى بار، ادەبيەتتى تالداۋى بار، ءبىراز تەرەڭگە كەتىپ قالۋشى ەدى. اۋەلى بەر جاعىندا ءبىراز مالتىپ بايقايمىز دا، ءارى قاراي شامامىز كەلمەيتىنىن بايقاعان سوڭ، قاشقاقتاي باستايتىنبىز. كۇندەردىڭ كۇنىندە ونىڭ بىزگە ەرەگەسكەندە، وسىلاي ماڭگىگە قاشىپ كەتەتىنىن ءبىلىپپىز بە…

قيقۋى سىندى ۇراننىڭ

اۋانى وتتاي جاندىرىپ.

شىن سامعاي بىلگەن دارىننىڭ

سورعالاۋى دا زاڭدىلىق، –

دەيدى ءوزى. راس شىعار…

سەزىمدەر ولمەيدى تۇبىندە،

شابىتقا شاعىندا شولدەگەن.

كوكتەمگى جاۋىننىڭ تىلىندە،

جىر بولىپ ورالام جەرگە مەن، – دەپ تە جازىپتى. شىنىمەن-اق، ەندى كوكتەم سايىن كوكتەن سەبەلەگەن جاڭبىر ۇنەمى ەسىمىزگە ءامىرحاندى سالىپ تۇراتىن بولدى. وسىدان قىرىق كۇن بۇرىن توپىراق سالاردا دا شاردارا اسپانى اعىل-تەگىل جىلاپ، ەش باسىلا الماپ ەدى…

ول تەلەفونمەن سويلەسىپ بولعان سوڭ دا، بەتپە-بەت قوش­تاسىپ تۇرىپ تا ءسوزىن ۇنەمى «امانشىلىق بول­سىن!» دەپ بىتىرەتىن. شىنىندا دا، امانشىلىق بولسىنشى…

ساكەن سىبانباي

"الماتى اقشامى" گازەتى