مەن دە ولەرمiن، توپىراقپەن تەڭەلەم،

                                               گۇرزiمەنەن سوعىپ جاتساڭ توبەمنەن.

                                               بۇل دۇنيەنiڭ قاي كەتiگiن جوندەيiن،

                                               دەي المايمىن و دۇنيەدە كەنەلەم.

تولەۋجان ىسمايىلوۆ

بۇرالاڭعا تولى اقىندىق جولى قالاي باستالدى؟

50-جىلداردىڭ باسىندا قازاق پوەزياسى الەمىنە جاسىنداي جارق ەتىپ ءبىر اقىن كەلدى. ءبارى جالت قارادى. وكىنىشكە قاراي ارقالى اقىن جىر ولكەسىنە بار بولعانى ون-اق جىلىن ارنادى. ون جىل جان ازابىمەن ارپالىستى. ءسويتتى دە ەڭسەسىن شالقاق ۇستاپ كەتە باردى. سول اقىن كىم ەدى؟..

ول – سونشاما تالانتتى بولا تۇرا تۇلا بويىنداعى تالانت قۋاتىن تولىق جۇمساي الماي ارماندا كەتكەن، قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيماي كەتكەن، ارىندى اقىن، دارىندى اۋدارماشى تولەۋجان ىسمايىلوۆ ەدى. ءوز باسىم تولەۋجان اقىندى كورگەن جوقپىن. بىراق جاستايىمنان اقىن تۋرالى ايتىلعان ەل اڭگiمەسiن كوپ ەستiدiم. جىرلارىن وقىدىم. ءار جىلداردا باسىلىم بەتتەرiندە باسىلعان ماتەريالداردى وقىپ ءجۇردiم. اقىننىڭ ايانىشتى تاعدىرى جايلى زامانداستارىنىڭ جازعان ات توبەلiندەي ەستەلiكتەرiنە ءۇڭىلدىم. سوندىقتان بۇل وي-تولعاۋدا اقىننىڭ كوزىن كورگەن، زامانداس، تاعدىرلاس جانداردىڭ پىكىرلەرى مەن ايتقان اڭگىمەلەرى نەگىزگە الىندى. سول ارقىلى ومىردەن ءوز سىباعاسىن الا الماي كەتكەن جىر يەسىنىڭ تالايلى تاعدىرىنا ۇڭىلگىمىز كەلدى.

 شىنىن ايتۋ كەرەك، تالانت يەسiنiڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اقىننىڭ ءار كەزدەگi مەرەيتويلارى (50, 60, 70, 75 جىلدىعى) قارساڭىندا تام-تۇمداپ جازىلدى، بiراق ونىڭ تالايلى تاعدىرىنا تەرەڭدەپ بويلاعان تولىققاندى دۇنيە ءالi كۇنگە جازىلعان جوق دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوندىقتان از دا بولسا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرساق پا دەگەن نيەتپەن قولعا قالام الدىق.

شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ ءومىر جولى، تاعدىرى قاي كەزدە دە تاقتايداي تەگىس بولماعان. اسىرەسە، اقىنداردىڭ. «اقىن بوپ ءومىر كەشىرۋ وڭاي دەيمىسىڭ، قاراعىم» دەپ اقيىق اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ جىرلاعانداي، اقىندىق جول قاشان دا وڭايعا تۇسپەگەن. ارىگە بارماي-اق مۇقاعالي ماقاتاەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، جاراسقان ابدىراشەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ سەكىلدى جىر جامپوزدارىنىڭ ءومىر جولدارى بۇعان دالەل. بۇل اقىنداردىڭ قاي-قايسىسى دا زامانا تەپەرىشىن كوپ كوردى، زور تالانت يەلەرى بولا تۇرا كوزى تىرىسىندە لايىقتى قۇرمەت كورىپ، لايىقتى باعاسىن الا المادى. تولەۋجان ىسمايىلوۆ تا جوعارىدا اتى اتالعان زامانداستارىنداي عۇمىر كەشتى. كەيبىرەۋىمەن بىرگە ءجۇردى. تاعدىردىڭ سىيىن بىرگە تارتتى. ولار كورگەن رۋحاني قىسىم مەن قورلىق تولەۋجان اقىندى اينالىپ وتكەن جوق. بىراق اقىن ومىردەن تىم ەرتە كەتتى. اقىن نەگە ەرتە كەتتi ومiردەن؟ كەيبىر زامانداس، ارiپتەس اعا-iنiلەرiنە نەگە جاقپادى؟ قامشىنىڭ سابىنداي از عۇمىرىندا شەتتەتiلۋدi نەگە كوپ كوردi? بار جازىعى تەك اراق iشكەنi عانا ما ەدى؟

 جاسىراتىنى جوق، تولەۋجان ىسمايىلوۆ تۋرالى كوزiن كورگەن زامانداستارىنىڭ كوسiلiپ ەستەلiك ايتىپ، كولدەي ماقالا جازعاندارى از. ەستەلىكتەردىڭ دەنى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا عانا قاتىستى. وكiنiشتiسi, الگiندەي از ەستەلىكتەردەگى اڭگىمە اينالىپ كەلگەندە اراق توڭiرەگiنەن اسپايتىن. «اراققا سالىنىپ، قيىن عۇمىر كەشتى. ول شىن تالانت ەدى. قايران، تالانت بەرەرىن بەرە الماي كەتتى. تىم ەرتە كەتتى...». ەستەلىكتەردىڭ سارىنى وسىنداي. ماعىناسىز اھ ۇرادى. بىراق بۇل كىمگە كەرەك؟ تىم ەرتە كەتكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. بىراق تىم ەرتە كەتۋىنە نە سەبەپ بولدى؟ بار كىناسى اراق ىشكەنى مە؟ اراقتى كىم ىشپەدى. كۇنالاۋ، كۇستانالاۋ قاشان دا وڭاي. ول دا پەندە. ول دا ادام عوي. اقىننىڭ نەگە اراق iشiپ، كۇيزەلiپ، كۇڭiرەنiپ جۇرگەنiنە كiم ءۇڭiلدi? وسىعان ادامي تۇرعىدا ءبىر ءسات كوز سالىپ كوردىك پە؟

 تولەۋجان اقىننىڭ بۇرالاڭى كوپ تاعدىردىڭ تالقىسىنا تۇسكەن شاعى قالاي باستالىپ ەدi... اقىن نەگە الماتىعا سىيمادى؟ كiمدەر سىيدىرمادى؟

 “بايرون رۋحىمەن، قاسىمنىڭ “كوكداۋىلىمەن” سۋارىلعان قانى وتتى، مiنەزi وتكiر ون بەس جاسار تاجiريبەسiز جاس الماتىنىڭ پوەزيا قۇيىنىنىڭ ورتاسىنا توپ ەتە ءتۇستi. پۋشكين: “ول حالىقتان شىققان، جاراتىلىسىندا جاساندىلىعى جوق تالانت ەدi, سەندەر كوپشiكتەپ، قولپاشتاپ قۇرتتىڭدار” دەگەن ەكەن. سول 1949-1950 جىلدارى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا قىرعيداي تيگەن، باياعى 30-جىلدارداعى زوبالاڭ ناۋقان قايتا باستالدى. “جاۋ جاعادان العاندا، ءبورi ەتەكتەن تارتادى”، ماسكەۋدiڭ ايتاعىنا ەرگەن سول باياعى قازاق ساتقىندارى وزدەرi بىلعانعانىمەن قويماي، اڭعال جاستاردى اعا بۋىنعا قارسى ايداپ سالدى. سولاردىڭ جەتەگiندە كەتiپ، اداسىپ بارىپ قايتقانداردىڭ بiرi – تولەۋجان بولاتىن. قاسىم امانجولوۆتى داتتاۋشىلارمەن كۇرەسەمiن دەپ، ەكiنشi بiر اعا اقىندى سويىپ سالدى.

 “كومسومولسكايا پراۆدا” گازەتi باس ماقالاسىندا “ا.ماتروسوۆ، و.كوشەۆوي سياقتى مايداندا عانا ەمەس، بەيبiت كۇندە كوممۋنيستiك يدەيانى قورعاۋ دا باتىرلىق. سونداي باتىر دەپ قازاقستاندا جاس سىنشى تولەۋجان ىسمايىلوۆتى اتاۋ كەرەك” دەپ جازدى. بۇل بارىپ تۇرعان ارانداتۋشىلىق ەدi. “كومسومولسكايا پراۆدا” قازاقشانى قايدان بiلسiن، وعان دا سىبىر ەتiپ، قۇلاعىنا قۇيىپ جۇرگەن تاعى دا ءوزiمiزدiڭ قازاقتىڭ ساتقىندارى ەمەي كiم دەيسiڭ؟!” دەپ كۇيىنە وتىرىپ جازدى اقىننىڭ كوزiن كورگەن، ۇستازى، جەرلەسi, اقىن كاشاف تۋعانباەۆ.

 دۇرىستاپ ۇڭىلسەك، وسى اڭگىمەدەن ءبىراز جايتتى اڭعارۋعا بولاتىنداي.

ۇيiمiزگە كارەسiن شاق كەلمەيتiن...

تولەۋجان اقىننىڭ ەرەكشە تالانتتى بولعانى راس. ونىڭ 15 جاسىندا مەكتەپ ءبىتىرىپ، الماتىداعى اقىنداردىڭ باس ورداسى قازمۋ-گە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 19 جاسىندا اياقتاۋىنىڭ ءوزى تاڭعالارلىق جاعداي.

 شىنىندا تولەۋجان تۋمىسىنان اسا زەرەك، العىر بولدى. وسى رەتتە اقىننىڭ اناسى حاديشا اپايدىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرگەننىڭ ارتىقتىعى جوق سەكىلدى.

 «تولەۋجان اكەسiز ءوستi. اكەسi سوعىستان قايتپادى. بiراق بالامدى اكەلiدەن ارتىق ەتiپ ءوسiردiم. تولەۋجان تىم زەرەك بولدى. ۇيiمiزگە كارەسiن شاق كەلمەيتiن. ءبارiن تولەۋجان تۇندە كiتاپ وقۋمەن تاۋىساتىن. ول ەلدە تولەۋجان وقىماعان كiتاپ قالعان جوق. تولەۋجان جاتقا بiلمەيتiن ولەڭ بولعان جوق. مەكتەپكە باسقا بالالار سەگiز جاسىندا بارسا، بۇل جەتiگە تولار-تولماستا باردى. العاشىندا اتتاپ وقىدى. وزگە شاكiرتتەر بiر جىلدا بiر كلاستى تاۋىسسا، تولەۋجان ەكi كلاستى بiردەن بiتiرiپ وتىردى. تەك 7-كلاستان جوعارى قاراي عانا بiر جىلدان وقىدى. 14 جاسىندا ابىرالىنىڭ وقۋىن بiتiرiپ، الماتىعا كەتتi. جۇرت تولەۋجاننىڭ العىرلىعىنا تاڭعالدى. مەن تiل-كوز تيمەسە ەكەن دەپ قۇدايعا جالبارىنۋمەن بولدىم. پالە-جالادان اۋلاق بولسا ەكەن دەپ تiلەدىم. الماتىداعى وقۋىن 19 جاسىندا بiتiردi. بiتiرگەن جىلى اۋىلعا كەلدi. وزiمشە توي جاسادىم. سوندا جۇرت 19 تۇرعاي، 39 جاسقا كەلگەن كەيبiر مۇعالiمدەردiڭ ديپلومى جوق ەكەنiن ايتىپ شۋىلداستى. قايتادان الماتىعا قىزمەتكە كەتتi. ارتىنان جايسىز حابار الا باستادىم. بالاما كوز تيدi-اۋ دەپ ويلادىم».

 شىنىندا تولەۋجان اقىن ادەبيەتكە تىم ەرتە كەلدi. ەرتە كەتكەنi جانە راس. الايدا جاس اقىن جاستىعىنا قاراماستان ادەبي ورتاعا جاتىرقاماي، اسپاي-ساسپاي، باتىل تۇردە بەلسەنە ارالاستى. وزىندىك ءۇنىن، وزىندىك سۇرلەۋ-سوقپاعىن كورسەتۋگە تىرىستى. بالكiم البىرتتىعى بولار، بالكiم بويىنداعى تاسقىنداعان تالانتى مەن بiلiمiنە سەنگەننەن بولار، ول ەشتەڭەدەن تايسالعان جوق. مۇنىسى بىرەۋگە جاقتى، بىرەۋگە جاقپادى. تاياق بولىپ تيگەن كەزدەرi دە از ەمەس. وسى جەردە تاعى دا تۋعانباەۆ پiكiرiنە قۇلاق ءتۇرىپ كورەيىك.

 – تولەۋجان قازمۋ-دiڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە ۇزبەي حات جازىپ تۇردى. سونىڭ بiرiندە تايىر جاروكوۆتى “اقىن ەمەس، داۋرىقپاشىل، بوس ايعايشى” دەپ كiنالاپتى. مەن وعان “سەن ادەبيەت توپىراعىنا قادالعان كوك شىبىقسىڭ، ءالi تەرەڭگە تامىر تارتقان جوقسىڭ. تايىر بولسا بايتەرەك. بۇل جەردە كرىلوۆتىڭ باسنياسى جۇرمەيدi. سونان سوڭ ۇرانشىل جالعىز تايىر ما؟ ءبارiڭ دە ولەڭمەن ۋرالاپ جۇرسiڭدەر. جوق، شىراق، سەن بiرەۋلەردiڭ ايتاعىنا ەرمە” دەپ ۇرسىپ حات جازدىم”، – دەيدi.

 بۇل ءسىرا جاس اقىننىڭ ادەبي ورتاعا بەل شەشە ارالاسقان كەزى بولسا كەرەك.

 وتكەن جىلى “تۇركiستان” گازەتiندە (“تۇركىستان”.№35. 28.08.2008) كولباي ادىربەكۇلىنىڭ بەلگiلi اقىن ورازبەك سارسەنباەۆپەن سۇحباتى جارىق كوردi. سول سۇحباتتا 50–60-شى جىلدارداعى ادەبي ورتانىڭ تىنىس-تiرشiلiگi, سول كەزدەگi اقىن-جازۋشىلار اراسىنداعى قالىپتاسقان ۇردiستەر باياندالادى. سۇحباتتا ورازبەك سارسەنباەۆ 1957 جىلى الماتىعا كەلiپ، قازمۋ-گە وقۋعا تۇسكەنiن ايتا كەلە:

 – سول كەزدە تiپتەن بiز وقۋعا كەلگەنگە دەيiن رۋحانيات دۇنيەسi, ونىڭ iشiندە اقىن-جازۋشىلار الەمi ءۇش توپقا بولiنگەن ەكەن. بiرiنشiسi, ءارi نەگiزگi ىقپالى زور توپ قازمۋ-گە جينالىپتى. وعان قازاق ادەبيەتi كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى مۇحتار اۋەزوۆ جەتەكشiلiك ەتكەن. ول كiسiنiڭ اينالاسىندا كiلەڭ پروگرەسسيۆتiك، دەموكراتيالىق باعىتتاعى بەيسەمباي كەنجەباەۆ، زەينوللا قابدولوۆ سەكiلدi ۇلتجاندى جاندار بولدى. بiزدiڭ شوعىر دا وسى توپقا قوسىلدى. ەكiنشi توپ – جازۋشىلار وداعىندا بولدى. ولارعا ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسiرەپوۆتىڭ ىقپالى ءجۇرiپ تۇرعان ەدi. بiز جاستار ولاردى “كونسەرۆاتيۆتiك شالدار” دەۋشi ەدiك. ءۇشiنشi توپ – قازپي-دە شوعىرلانعان. ۇلكەن ۇستاز عالىمداردان قۇرالعان. ولاردى قاجىم جۇماليەۆ باسقاردى. قۇرامىندا مالiك عابدۋللين مەن نىعمەت عابدۋللين سەكiلدi iرi بiلiمپازدار بار ەدi”، – دەيدi.

 جانە بۇل ءۇش توپتىڭ “داستۇرشiلدەر” مەن “جاڭاشىلدار” بولىپ ەكiگە ءبولiنiپ، تارتىسقا تۇسكەنiن دە ايتادى.

 «داستۇرشiلدەر – ءسابيت، عابيت، قاليجان، عالي سەكiلدi اعا بۋىن ادەبيەتشiلەر. “جاڭاشىلدارى” – مۇحتار باستاعان بiزدiڭ توپ. اسiرەسە بiز – جاستار وتاندىق ءتول ادەبيەتپەن قاتار ورىس تiلiنە اۋدارىلعان شەتەل ادەبيەتiمەن دە جەتە تانىسىپ، ءوز شىعارمالارىمىز ارقىلى جاڭا ءۇردiس، جاڭا لەپ اكەلۋگە تىرىستىق. ونى “داستۇرشiلدەر” جاتىرقاپ، جاتسىنىپ قابىلداي المادى. بۇل جاي تارتىس ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتiك تارتىسقا اينالدى. ولار بiزدەن ۇلتشىلدىقتىڭ دا استارىن iزدەپ باقتى. جۇماليەۆتiڭ توبى دا داستۇرشiلدەر جاعىندا بولدى. بiراق مۇحاڭدارعا اشىق قارسى شىققان جوق».

 داستۇرشىلدەر «قابىلداي الماعان» اقىننىڭ ءبىرى – تولەۋجان بولعاندىعى انىق. ورازبەك سارسەنباەۆ تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ ۇلى مۇحاڭ باستاعان “جاڭاشىلدار” توبىندا بولعانىن جانە جاس اقىننىڭ جاڭاشىلدىعى اعا بۋىن تاراپىنان قولداۋ تاپقاننىڭ ورنىنا، قاساقانا تومەندەتiلiپ، تۇقىرتىلىپ، جورتا سىنعا ۇشىراپ وتىرعانىن دا جاسىرمايدى. ول كiسiنiڭ پiكiرiن كەلتiرمەس بۇرىن ەڭ الدىمەن سۇحبات الۋشى كولباي ادىربەكۇلىنىڭ “قازاق ادەبيەتi” گازەتiنiڭ 1963 جىلعى 25-قاڭتارداعى №4 سانىندا جارىق كورگەن مۇحامەتجان قاراتاەۆتىڭ “جاڭالىق پا، جاڭا بىلىق پا؟” اتتى جاڭاشىلداردى وتكiر سىن تەزiنە العان سىن ماقالاسىن نەگiزگە العان پiكiرiنە نازار اۋدارىپ كورەلىك.

 “م.قاراتاەۆ اقىن ت.ىسمايىلوۆتىڭ “كۇنشۋاق” ولەڭiنەن مىسال الا وتىرىپ، بىلاي سىناپتى: “...بۇل نە؟ جاڭالىق پا؟ ءيا، جاڭالىق. قانداي جاڭالىق؟ ولەڭ بۇزار جاڭالىق. نە ىرعاق، ەكپiن بiرلiگi جوق، نە بۋىن ۇيقاس بiرلiگi جوق، ەشقانداي ءتارتiپ، ينتوناتسيالىق بۇتiندiك جوق، شىم-شىتىرىق سوزدەر مەن جولداردىڭ تiركەسi. ال وسى ولەڭ بۇزۋشىلارعا كوبiنە-كوپ “لەنينشiل جاس” گازەتiنiڭ بەتiندە جايلى جاعداي تاۋىپتى”. بۇعان قوسا م.قاراتاەۆ بۇل ماقالادا تولەۋجان اقىننىڭ ولەڭىمەن قاتار ورازبەك سارسەنباەۆتى جانە تاعى بىرنەشە جاس اقىندى وتكىر سىن تەزىنە الادى.

 بۇعان ورازبەك سارسەنباەۆ بىلايشا تۇسىنىكتەمە بەرەدi:

 – تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ “زامان مەن ولەڭ” اتتى ماقالاسى “لەنينشiل جاستا” جاريالانعان. مiنەزi قيقار، دەگەنمەن وتە بiلiمدi اقىن ەدi. ماياكوۆسكي مەكتەبiن وزiنە ۇلگi تۇتاتىن. ءوز ويىن قاي ورتادا دا باتىل ايتاتىن. سول ولەڭiندە “ون بiر بۋىن ومىرتقاڭ كەتسiن سىنىپ” دەگەن جولى بار. قاراتاەۆ سونى سىنعا الىپ وتىر. بۇل اقىننىڭ ون بiر بۋىنمەن شەكتەلiپ قالمايىق دەگەنi عوي.

 مۇحامەدجان قاراتاەۆ پىكىرىن نەگىزسىز دەۋدەن اۋلاقپىز. الايدا سول كەزدە ادەبيەتكە جاڭا كەلگەن جاس بۋىننىڭ اعا بۋىن وكiلدەرiنەن ايالى الاقان، ماپەلى ءسوزدىڭ ورنىنا رۋحاني قىسىم مەن تەپەرiش كورگەنiن دە بايقايمىز.

سەرىلەر سىباعاسى

1992 جىلى “سەمەي تاڭى” گازەتiنiڭ 4-ساۋiردەگi نومiرiندە ءازiلحان نۇرشايىقوۆتىڭ تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ ءومiرi مەن قىزمەتi, تاعدىرى تۋرالى “امەريكا تراگەدياسى” اتتى ەستەلiك-ەسسەسi جارىق كوردi. وسى ەسسەدە اقىن ومiرiنە قاتىستى كوپ جايتتار ءسوز بولادى. سول ەسسەدە جازۋشى پاۆلودارعا قىزمەتكە اۋىسار الدىندا مۇقان يمانجانوۆتىڭ ۇيiندە قوناقتا وتىرعان كەزدەگi تولەۋجان اقىننىڭ اڭگiمەسiنەن مىناداي ءبىر ءۇزiندi كەلتiرەدi:

 “سەرiلەر سىباعاسى” (“سەرiلەر سىباعاسى” دەگەن باسپا قىزمەتكەرلەرiنە اۆتورلاردىڭ ۇسىناتىن سىي-سىياپاتى. ونى وزدەرi وسىلاي اتاسا كەرەك – ا.ق.) ءۇستi-ۇستiنە جالعاسا بەردi. مەن العاشقىداي اۆتورلاردان ۇيالۋدى قويدىم. بارا-بارا كانiگi بوپ الدىق. اۆتورلاردان سىباعا جەپ قالۋدى سالتقا اينالدىردىق. سول ءوزiم جەپ جۇرگەن “سىباعا” ارتىنان ءوزiمدi “جەيتiنiن” بiلمەدiم. بۇرىن اس دەپ جۇرگەن شىعارمالارىم، ارتىنان تاس بولىپ شىقتى. سىباعانىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ تۇپكە جەتiپ، ماسكۇنەم اتاندىم. قىزمەتتەن قۋىلدىم. يمەكەڭ دە، تارقىلداق رەداكتور دا ورىندارىندا وتىر. ولارعا ەشكiمنiڭ تiسi باتپايدى. ويتكەنi ەكەۋi دە پارتيا مۇشەسi. “سورلىعا شوقپار تيەدiنiڭ كەبi” بiز سياقتىلارعا كەلمەي مە؟ كەلدi. ارينە، كiنا وزiمنەن عوي».

 اقىننىڭ وسى بiر اۋىز سوزiنەن ءوز ومىرىنە، «تار جول، تايعاق كەشۋگە» تولى تاعدىرىنىڭ كەيبىر ساتتەرىنە كوزىمىز جەتە تۇسكەندەي بولادى. بiزدiڭشە، جاس اقىننىڭ جارقىن ءومiرiنiڭ لايلانۋى ۋنيۆەرسيتەت بiتiرiپ، باسپاعا جۇمىسقا تۇرعان كەزدەن باستالعان سەكiلدi. ارينە، ەشكiم ونىڭ اۋزىنا اكەپ اراق قۇيعان جوق. بiراق ادامدى ورتا تاربيەلەيتىنىن ەسكەرسەك، اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي «ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپايتىن، پارتياعا مۇشە تارقىلداق رەداكتورلاردىڭ» تالانتتى ازاماتتىڭ قورعانسىز كەپكە تۇسۋىنە اسەرi بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. سولاي بولدى دا. ءيا، اقىن باسپادان قىزمەتتەن كەتكەننەن سوڭ جارىتىپ جۇمىس iستەگەن جوق. كۇيىنىپ اراق iشتi. اراق iشكەن ادام كiمگە جاعۋشى ەدi. دوس-جارانداردىڭ ءبارi سىرت اينالدى. وسى كەزدە ءازiلحان نۇرشايىقوۆ پاۆلودارعا “قىزىل تۋ” گازەتiنە باس رەداكتورلىققا تاعايىندالىپ، باسپادان قىزمەتتەن قۋىلىپ، قينالىپ جۇرگەن اقىنعا اعالىق قامقورلىق، جاناشىرلىق تانىتىپ، گازەتكە ادەبي قىزمەتكەر ەتiپ وزiمەن بiرگە سول جاققا الا كەتتi.

 بۇل ۋاقىت از بولسا دا تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ جاقسى قىزمەت iستەپ، شىعارماشىلىقپەن ەركiن اينالىسۋىنا مۇمكiندiك بەردi. قۇشىرلانا ولەڭ جازىپ، “الدەكiمگە بiر شاپالاق” اتتى العاشقى جىر جيناعىنىڭ باسىلىپ شىققانى دا – وسى كەز. وتباسىن قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرiپ، اكە باقىتىنا يە بولعانى دا – وسى ۋاقىت. قىسقاسى، سول ۋاقىت اقىن ومiرiندەگi تىنىشتى دا جايلى، داۋىل الدىنداعى تەڭiزدiڭ تىنىشتىعىنداي مامىراجاي كەزەڭ بولدى. بiراق بۇل دا ۇزاققا سوزىلعان جوق. ازەكەڭ “قىزىل تۋداعى” رەداكتورلىقتان باسقا قىزمەتكە اۋىسقاننان كەيiن اقىن ءومiرi بۇرىنعى قالپىنا ءتۇستى. اقىن پاۆلوداردى تاستاپ قىزىلجار كەتتi. ايەلiمەن اجىراستى. وسى ۋاقىت تۋرالى ءازiلحان نۇرشايىقوۆ بىلاي دەيدi:

 – كەيiن مەن بiرنەشە رەت ورتالىق كوميتەتكە ءوتiنiش ايتىپ، ءوزiم تiلەنiپ، رەداكتورلىق قىزمەتتەن بوسادىم. بiرىڭعاي ادەبيەتپەن اينالىسۋعا مۇمكiندiگi مول قىزمەتكە اۋىسىپ، “سوتسياليستiك قازاقستان” گازەتiنiڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى مەنشiكتi تiلشiسi بولىپ تاعايىندالدىم. تولەۋجان ماعان ەندi اكiمشiلiك تۇرعىدان باعىنبايتىن بولدى. بiراق رۋحاني بايلانىس ارامىزدا ساقتالىپ قالدى.

ء ازىلحان اعامىز “اكiمشiلiك تۇرعىدان باعىنبايتىن بولدى” دەگەندi بەكەرگە ايتىپ وتىرعان جوق. ويتكەنi ءازiلحان نۇرشايىقوۆ تولەۋجان اقىنعا ەرەكشە قامقورلىق تانىتقان جانداردىڭ ءبىرى. اعا ورنىنا اعا، اكە ورنىنا اكە بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. تولەۋجان ءۇشىن جانى اۋىرىپ، قولدان كەلگەن بار جاقسىلىعىن جاسادى. جاقسى ولەڭ جازۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. جوعارىدا «ازەكەڭ باسقا قىزمەتكە اۋىسقان سوڭ اقىن ءومىرى بۇرىنعى قالپىنا ءتۇستi» دەپ ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبi سول.

 اقيقاتى سول، تولەۋجان ىسمايىلوۆ پاۆلودارداعى قىزمەتتەن كەيiن ومىردە دە، قىزمەت بارىسىندا دا بەرەكە تاپپادى. بiر جاعى وتباسىنان ايىرىلدى. ايرانداي ۇيىپ وتىرعان وتباسىدان، ادال جار، اياۋلى قىزىنان تىرىدەي ايىرىلۋ اقىنعا وڭاي تيگەن جوق، ارينە. جالعىز قالعان، رۋحاني جالعىزدىقتى جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەن تالانت يەسى سونداي شاقتا جانىنا جۇبانىشتى كوك مويىننان (جانىن جۇباتار وزگە ەشكىم دە قالماعان ەدى) ىزدەدى. ول كىمگە وپا بەرگەن؟ جانى جارالى اقىن ودان سايىن كۇيزەلدى. مەزگىلىندە الدىنا تاماعىن توسىپ، جىلى قاباق، مەيىرلى ءجۇز تانىتاتىن بۇرىنعىداي سۇيگەن جار، سەنىمدى دوس جوق. وسىنداي كۇتىمسىزدىك پەن قاراۋسىزدىقتىڭ سوڭى اقىندى قۇرت اۋرۋىنا شالدىقتىردى. اقىرى قالادان قايىر تاپپاعان اقىن اۋىلعا كەلدi. جانىنا جارا سالعان قالادان تۇڭiلگەن اقىن بار جىلۋدى، جان تىنىشتىعىن اۋىلدان iزدەدi. اۋىلدا دا ەشكiم قۇشاق جايىپ قارسى العان جوق. اقىن باۋىرجان جاقىپ ايتپاقشى:

           قالادان كەتiپ قالىپ، اۋىل كەتتi,

 اۋىلعا جەتكەننەن سوڭ قادىر كەتتi.

 شىنىندا سولاي بولدى. اۋىل دا اقىن جانىنا سايا تاپتىرعان جوق. قوي باقتى، جىلقىشىلار قوسىنىنا تۇنەدi. اۋىردى، سىرقادى. رۋحاني جان ازابىنا ءتان ازابى – وكپە دiمكاسi قوسىلدى. امال قانشا، تولەۋجان اقىن قامال بۇزار قىرىق جاسىندا قىرشىنىنان قيىلدى. 1972 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ 12-جۇلدىزىندا سەمەيدەگi قۇرت اۋرۋىن ەمدەيتiن اۋرۋحانادا دۇنيەدەن قايتتى.

 انىعىن ايتقاندا، تولەۋجان اقىن كوكە مىلجىڭدى – دانا، كولگiردi – پەرiشتە، داراقىنى – باتىلدى، داڭعازانى – اقىلدى (م.ماعاۋين) دەگەن كەر زاماندا عۇمىر كەشتi. سول زاماننىڭ قۇربانى بولدى.

 رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك. تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە اقىن دۇنيەگە كەلگەن اۋىلدا اۋىل اقساقالى، «بىرلەستىك» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى ءومىرجان جاقىپوۆتىڭ باستاۋىمەن، سەمەي قالاسى اكىمى مەيرامحات اينابەكوۆتىڭ جانە جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەردىڭ قولداۋىمەن مۇراجاي-ءۇيى اشىلىپ، وعان اقىن ەسىمى بەرىلگەن بولاتىن. بۇل مۇراجاي-ۇيىندە اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان بولەك، جەرگىلىكتى ەلدى مەكەننىڭ تۇتاس شەجىرە-تاريحىن قامتيتىن قۇندى دەرەكتەر مول. وكىنىشتىسى مۇراجاي-ءۇيى ازداپ قاراۋسىز قالىپ تۇرعان جايى بار. سەبەپ – مۇراجاي-ۇيىنە كوز قىرىن سالىپ، قاراپ، قاداعالايتىن ارنايى قىزمەتكەرلەردىڭ جوقتىعى. اۋىل تۇرعىندارى مۇراجاي-ۇيىنە ارنايى شتات بولىنسە دەگەن تىلەك ايتادى.

P.S. وسىنداي ساتتەردە تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ء“بىر جەتسە مەنىڭ اجالىم جەتەدى، ادام قولى جاساعان ۇياتتاردان” دەگەن ولەڭ جولدارى ەسكە تۇسەدى. بiز تولەۋجان اقىننىڭ ءومiرiنiڭ سوڭىندا باز كەشiپ، مىناۋ اپپاق دۇنيەدەن تىم ەرتە وتۋiنە “ادام قولى جاساعان ۇياتتاردىڭ” دا اسەرi بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. تالانتتى اقىننىڭ ازاپتى عۇمىر كەشىپ، اجال اۋىلىنا اسىعىس جاقىنداۋىنا ءوزi ايتقانداي «تارقىلداق رەداكتورلاردىڭ» دا «ەڭبەگى» ولشەۋسىز ەكەنىن بىلەمىز.

ەشكىمگە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز. بۇل وي-تولعامدا اقىن ءومىرىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن، كوپشىلىك بەيحابار تۇستارىنا ازدى-كوپتى كوز سالدىق. دەسەك تە بۇل ازدىق ەتەتىن سەكىلدى. اقىن تاعدىرى تۋرالى اقيقات ءسوز الداعى كۇندەردە ءالى تالاي ايتىلار دەگەن ويدامىز.

 ازامات قاسىم،

جۋرناليست،

شىعىس قازاقستان وبلىسى.

اباي.kz