ەڭ الدىمەن تىلدەر جازباشا، جازباشا ەمەس دەپ ەكىگە جىكتەلەدى. جازباشا ءتىل بالا وقىتۋعا جارامدى، جازباشا ەمەس ءتىل جارامسىز دەپ سانالادى. ال، شىن مانىندە، الەمدە كوپ حالىقتار كۇنى كەشەگە دەيىن اۋىزشا اڭگىمە ارقىلى، قالىپتى داستۇرلەر ارقىلى تاربيەلەنىپ كەلگەنى بەلگىلى. كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءوز جازۋىنا يە بولعاندارى كۇنى كەشە عانا. ەجەلدەن بار جازۋلار وتە ساناۋلى. كەيبىرى ءتىپتى كەيىن قولدان جاسالدى. اسىرەسە، ارىپپەن جازاتىن جازۋلار تىم بەرىدە شىقتى. ولارعا ءتىپتى ەجەلدەن جازۋعا يە ەلدەر دە ءالى تۇگەلدەي كوشىپ ۇلگەرگەن جوق. ماسەلەن، قىتاي، جاپونيانى الايىق. سونداي-اق، ەجەلدەن بار جانە كەيىن جاسالعان جازۋلار تەك ءوز ەلدەرىمەن شەكتەلمەي، بۇرىن جازۋى بولماعان اۋىزشا ءتىلدى حالىقتارعا دا كەڭىنەن تەلىنىپ جۇرگەنى ايان.

ەڭ الدىمەن تىلدەر جازباشا، جازباشا ەمەس دەپ ەكىگە جىكتەلەدى. جازباشا ءتىل بالا وقىتۋعا جارامدى، جازباشا ەمەس ءتىل جارامسىز دەپ سانالادى. ال، شىن مانىندە، الەمدە كوپ حالىقتار كۇنى كەشەگە دەيىن اۋىزشا اڭگىمە ارقىلى، قالىپتى داستۇرلەر ارقىلى تاربيەلەنىپ كەلگەنى بەلگىلى. كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءوز جازۋىنا يە بولعاندارى كۇنى كەشە عانا. ەجەلدەن بار جازۋلار وتە ساناۋلى. كەيبىرى ءتىپتى كەيىن قولدان جاسالدى. اسىرەسە، ارىپپەن جازاتىن جازۋلار تىم بەرىدە شىقتى. ولارعا ءتىپتى ەجەلدەن جازۋعا يە ەلدەر دە ءالى تۇگەلدەي كوشىپ ۇلگەرگەن جوق. ماسەلەن، قىتاي، جاپونيانى الايىق. سونداي-اق، ەجەلدەن بار جانە كەيىن جاسالعان جازۋلار تەك ءوز ەلدەرىمەن شەكتەلمەي، بۇرىن جازۋى بولماعان اۋىزشا ءتىلدى حالىقتارعا دا كەڭىنەن تەلىنىپ جۇرگەنى ايان.
دەمەك، بارلىق ءتىلدى دە جازباشا تىلدەرگە اينالدىرۋعا ابدەن بولادى دەگەن ءسوز. عىلىمنىڭ قاي تىلدە وقۋ جانە وقىتۋ ءتىلى بولا الادى دەيتىنى سوندىقتان. ال وقىتۋ ءتىلى بولا العان ءتىل الەۋمەتتىك سالادا ءتىل اتقارار قىزمەتتىڭ ءبارىن دە اتقارا الادى. مەملەكەتتىك ءتىل دە، اقپارات ءتىلى دە بولا الادى. حابار تاراتۋدىڭ باسىم قىزمەتى اۋديوۆيزۋالدى جولعا كوشكەنى ايان. بۇل اۋىزشا ءتىلدىڭ بەلسەندى تۇردە پايدالانىلۋىنا جول اشىپ بەرەدى. سوعان قاراماستان، اۋىزشا ءتىل تۇرمىستىق حابار الماسۋ بولماسا، بىلايعى اقپارات مايدانىنان ءالى دە تىسقارى قالىپ كەلەدى. وتارشىل ءتىل ساياساتى اۋىزشا ءتىلدىڭ جازباشاعا اۋىسۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ارقىلى ونىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىن قولدان تەجەپ وتىردى. وتارشىلدىق وسىنى پايدالانىپ، بۇراتانا ۇكىمەتتەردى ەل بيلەۋدى مەتروپوليا تىلىندە جۇرگىزۋگە ماجبۇرلەدى.
وتارشىلدىق سوتسيولينگۆيستيكاسى بۇل قيتۇرقى ساياساتىن جازبا تىلدەرگە دە جۇرگىزەدى. كوپتەگەن ەلدەردە بايىرعى تىلدەردە، اسىپ كەتكەندە، تەك مەكتەپ كولەمىندە ءبىلىم بەرىلەدى. جوعارى مەكتەپتەردە ول تەك ءپان رەتىندە عانا وقىتىلىپ، نەگىزگى ماماندىق بەرۋ ءتىلى رەتىندە پايدالانىلمايدى. بايىرعى ءتىل ساۋات اشۋدان باستاپ، قاي ماماندىق بويىنشا دا جوعارى ءبىلىم الۋعا تولىقتاي پايدالانىلعان كۇندە عانا، شىن مانىندەگى، ءبىلىم الۋ تىلىنە اينالا الادى. تەك سونداي جاعدايدا عانا ول تولىققاندى مەملەكەت تىلىنە، بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ تولىقتاي قىزمەت اتقارۋ قۇرالىنا اينالا الادى. ويتكەنى، تەك ساۋات اشۋ قۇرالى دەڭگەيىندە قالعان ءتىل تولىققاندى تەڭدىككە يە بولا المايدى. ونداي تىلمەن عانا پايدالاناتىن ازاماتتار دا ءوز قۇقىقتارىن ءوز تىلىندە جۇزەگە اسىرا المايدى. بايىرعى تىلدەردە جازۋعا يە ەتىپ، دابىرا تۇردە جوعارى الەۋمەتتىك ستاتۋسقا يە قىلۋمەن شەكتەلۋ ونى دامىتقاندىق تا، قورعاعاندىق تا ەمەس، جاي انشەيىن كوزبوياۋشىلىق بولىپ شىعادى.
بۇل ارقىلى بۇرىننان دا ۇستەمدىك قۇرىپ قالعان كۇشتەر جاڭا وزگەرگەن جاعدايدا دا تىلدىك ۇستەمدىككە جەتىپ، ەتەنە تىلدەردىڭ قولدانىس اياسىنان شىعىپ قالۋىن تەزدەتتى نەمەسە ولاردىڭ پايدالانىلۋىن الەۋمەتتىك سالادا ۇيىشىلىك، تۇرمىستىق قاتىناسپەن، مادەنيەتتە فولكلور توڭىرەگىمەن شەكتەدى. ءسويتىپ، ونى بىلۋگە دەگەن ىنتانى كورەر كوزگە السىرەتتى. ونىڭ ەسەسىنە، ۇستەم تىلدەردىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ، ونى ۇيرەنۋگە دەگەن ىنتانى كۇشەيتەتىن قوسالقى امالداردى كوپتەپ تاۋىپ باقتى. قولدانىس اياسى تارىلعاننان كوپتەگەن ءتىرى تىلدەر بىرتىندەپ ءولى تىلگە اينالا باستادى. جەرگىلىكتى تىلدەردى "تىرىلەي ءولتىرۋدىڭ" تاعى ءبىر جولى - سوزدىك قورىن شۇبارلاۋ، ەتەنە سوزدەردەن كىرمە سوزدەردى كوبەيتۋ، ەكىنشى جولى - ۇستەم تىلمەن بۋدانداستىرىپ، وزىندىك سيپاتىنان ايىرىپ، ۇستەم ءتىل دە، باعىنىشتى ءتىل دە ەمەس، بولاشاعى جوق ءدۇبارا تىلگە، ءتىپتى ديالەكتىگە اينالدىرىپ، مادەني تۇرعىدا كەرەكسىزدەندىرۋ. وتارشىلدىق سوتسيولينگۆيستيكا قولدانعان بۇل تاسىلدەر تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ءوزىنىڭ ارانداتۋشىلىق جانە ىرىتۋشىلىك قىزمەتىن جالعاستىرا بەرەدى.
ونىڭ ەڭ قاۋىپتىسى - بايىرعى ءتىلدى ءوز وتانىندا تىكەلەي نە جاناما كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراتىپ، بۇراتانا قۇبىلىسقا اينالعانعا دەيىن قۇلدىراتا ءتۇسۋ. ول ءۇشىن بوداندىق قوعامدا بولماي قويمايتىن كوللابوراتسيونيستىك پسيحولوگيانى مادەني سالاعا ءتىل ارقىلى ءسىڭىرىپ باعادى. ۇستەم حالىقتىڭ بيۋروكراتياسى الدىنداعى جالپاقشەشەيلىك ونىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىس-سالتىنا دا جاعىمپازدانۋشىلىقتى دارىتادى. ونداي جاعىمپازدىق تىلدە دە كورىنبەي قالمايدى. ۇستەم تىلگە اسىرە جاعىنۋ مەن اسىرە تابىنۋ مەتروپوليالىق بيۋروكراتيانىڭ الدىندا جاقساتتانۋدى كورسەتەدى. ۇلتتىق ەليتا ءوز مادەنيەتىن، ءوز ءتىلىن ءوزى قومسىنىپ، سول ارقىلى ءوز حالقىن ءوزى كەمسىتۋگە ادەتتەنەدى.
ءوزى بولىپ ءومىر سۇرۋگە ارلانىپ، وزگە بولىپ كورىنۋگە تىرىساتىن سىرتى جىلتىراق، ءىشى قالتىراق رۋحاني الىپ-ساتارلىق، مىنە، وسىلاي قالىپتاسادى. بۇل ۇلتتىق ەليتانى ۇلتقا قىزمەت ەتپەيتىن ۇستەم مادەنيەتتىڭ جاعىمپاز جاندايشابىنا، نەدەن دە بولسا تايىنبايتىن تىلالعىش قولبالاسىنا اينالدىرادى. ۇلتتىق ۇكىمەت پەن ۇلتتىق قاۋىمدى، ەليتا مەن بۇقارانى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ءبىر-بىرىمەن وشتەستىرىپ، وتارشىلدىق بيلىكتى ەلگە ەڭ قاجەت قۇبىلىس نەمەسە جالپىنى جارىلقايتىن بىردەن ءبىر جاعىمدى كۇش قىلىپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، وتارلاۋشىلار كەتسە، وڭباي ويسىراپ قالامىز دەپ بايبالامداپ قورقىتۋ - باياعىدان بار ادەت.
مۇنىڭ كوپشىلىگىن بىزدەر باستان كەشۋدەي-اق كەشتىك. پاتشا وكىمەتى قىر قازاقتارىنىڭ باستارىن بىرىكتىرمەۋگە تىرىستى. ساياسي، اۋماقتىق، ەتنوستىق، مادەني تۇتاستىقتان ايىرۋ ءۇشىن بىرىنە-ءبىرى باعىنبايتىن ءتورت گۋبەرنياعا ءتورت ءبولىپ جىبەردى. ءبىرتۇتاس دەربەس حالىقتى شوكىم-شوكىم ءتورت دياسپوراعا ىدىراتتى. ول ءتورت دياسپورانى اتالمىش ءتورت گۋبەرنياداعى ءتورت رەزەرۆاتسياعا اينالدىرۋدى كوزدەدى. ءسويتىپ، بىزدە افريكالىق جانە سولتۇستىك امەريكالىق وتارلاۋ تاسىلدەرى قوساقتاستىرىلا پايدالانىلدى. ماسەلەن، ازيانى جاۋلاپ العان ورىس اسكەري اكىمشىلىگى حيۋا، قوقان، بۇقاردىڭ تەك وكىلەتتىكتەرىن شەكتەپ، تۇرمىس-سالتتارى مەن سالت-ۇردىستەرىن سول كۇيىندە قالدىرىپ، ءۇش انكلاۆقا، دالىرەك ايتقاندا، ساياسي-مادەني، تەحنولوگيالىق جاڭارىستان اتىمەن اۋلاق ءۇش مەشەۋ رەزەرۆاتسياعا اينالدىرعىسى كەلدى.
م.ت.چەرنياەۆتىڭ "ورتاازيالىق شەكارالىق وبلىس تۋرالى ەرەجەسىندە" وسى تاقىلەتتەس پيعىل بايقالدى. سونى نەگىزگە العان II الەكساندر 1865 جىلى 6 تامىزدا بەكىتكەن "ۋاقىتشا ەرەجەدە" ولكەنى اسكەري گۋبەرناتور ءبولىم باسشىلارى ارقىلى باسقارادى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ماسەلەلەرىمەن ارنايى "تۋزەمنوە ۋپراۆلەنيە" اينالىسادى، تومەندەگى بيلىكشىلىك بۇرىنعى حاندار تۇسىنداعى قالپىندا قالا بەرەدى دەپ كورسەتەدى ("ۆوپروسى يستوري", 7/2001, 58-بەت). 1865 جىلى تاشكەنتكە كەلگەن ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ن.اكريجانوۆسكي جەرگىلىكتى اقساقالدارعا تاشكەنت حاندىعىن قۇرۋدى ۇسىنادى. وبلىستىڭ اسكەري گۋبەرناتورى چەرنياەۆ شىعىس مونشاسىنان شىقپاي، قازى جەپ، قىمىز ءىشىپ، اديۋتانتىنا وڭدى-سولدى قايىر-ساداقا تاراتقىزىپ جۇرەدى (بۇل دا سوندا - ءا.ك.) بۇل رەسەيدىڭ تۇركىستاندى، سول كەزدەگى كانتسلەر گورچاكوۆ ايتقانداي، "تسيۆيليزاتسيانى تاعىلاردان قۇتقارۋ" ءۇشىن دە، "تاعىلارعا تسيۆيليزاتسيا اكەلۋ" ءۇشىن دە ەمەس، ورتا ازيانى اعىلشىندار الىپ كەتپەي تۇرعاندا قولعا ءتۇسىرىپ، ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن دامىتامىز دەپ اۋرە بولماي، ءوز بۋلارىنا وزدەرىن تۇنشىقتىرىپ، تىنىش ۇستاپ، شەكارانى كەڭەيتە بەرۋ ءۇشىن جاۋلاپ العانىن كورسەتەدى.
شىن مانىندە، XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاقستاندا دا سول ساياسات جۇرگىزىلدى. ال رەسەيدىڭ ىشكى تارتىبىنە جاقىنداتتىرۋ تەك ونداعى بيلىكتى قاداعالاۋدى كۇشەيتۋدەن باسقا ەشقانداي وركەنيەتشىلدىك ماقساتتى كوزدەگەن جوق. ستولىپين تۇسىنداعى جەر رەفورماسى كەزىندە قازاقتاردىڭ قۇنارلى جەرلەرىن ىشتەن كەلگەن شارۋالارعا تارتىپ اپەرىپ، وزدەرىن ءشول ايماقتارعا قۋىپ سالۋ دا سول باياعى ء"وز بۋىنا وزدەرىن تۇنشىقتىرۋدان" باسقا ەشتەڭە ەمەس ەدى. دالىرەك ايتقاندا، بۇراتانالاردى رەزەرۆاتسيالاۋدىڭ رەسەيلىك ۇلگىسى ەدى. ايتپەسە، پاتشالى رەسەيدىڭ حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ 1917 جىلدان از-اق بۇرىنعى بولجامداۋىنشا، ەۋروپا بولىگى تەك 120 جىلدان كەيىن، ال ورتا ازيا مەن كاۆكاز تەك 4600 جىلدان كەيىن تەگىس ساۋاتتاندىرىلادى (ا.ۆ.پەتروۆسكي. بىت لي شكولە ۆ XXI ۆەكە؟ "كۋرەر يۋنەسكو", سەنتيابر-وكتيابر 1982 گ.) دەۋىن باسقا نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟!
"اق پاتشا" تۇسىنداعى بۇل ساياسات "قىزىل رەۆوليۋتسيا" تۇسىندا شەتايماقتاردى الدارقاتۋ ماقساتىندا "اۆتونوميالاندىرۋ", "ەگەمەندەندىرۋ" مەزىرەتتەرىنە ۇشىراپ، تىلدىك رەفورمالار قولعا الىندى. بۇل دا بىراق ورتالىقتان شىققان وركەنيەتشىل قامقورلىقتان ەمەس ەدى. جەرگىلىكتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تىكەلەي ءدۇمپۋى ەدى. كەڭەستەندىرۋ مەن ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى اسىرا سىلتەۋ اق پاتشا تۇسىنداعى ساياسي قاداعالاۋدى كۇشەيتەتىن جازالاۋشى ساياساتتىڭ "تابىستى" جالعاسى ەدى.
ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باسىنان باستالعان ولكە ەكونوميكاسىن "وركەندەتۋ" بىلايعى كلاسسيكالىق يمپەرياليزمنىڭ ايلا-امالدارىن تۇگەلگە جۋىق قايتالادى. سوعىستان كەيىنگى قىزىل توتاليتاريزم كەمەلدەنگەن وتارشىلدىق جۇرگىزەتىن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن تولىق قالپىندا اشىق تا، جاسىرىپ تا جۇزەگە اسىرىپ باقتى. ول ۇلتتىق دامۋدى اتىمەن ۇمىتقان اسىرە ەكونوميزمنەن، اسىرا اككۋلتۋراتسيا مەن اسىعىس اسسيميلياتسيادان، قولبالا ۇكىمەت پەن ايتقاندى ەكى ەتپەيتىن ەلپەكباي ەليتا تۇزۋدەن، رۋحاني كوسموپوليتيزم مەن ساياسي باسىبايلىلىقتان ايقىن كورىنىپ تۇردى. مۇنداي جىمىسقى جاڭا وتارشىلدىقتان قۇتىلۋ توبەڭنەن تۇيگىشتەگەن تومپەشباي كونە وتارشىلدىقتان قۇتىلۋدان الدەقايدا قيىن ەدى. ول تىلدىك رەفورمالارىمىزدىڭ بارىسىنان دا انىق سەزىلىپ تۇردى.
ءتىل - وتارلانۋدىڭ احۋالىن قالاي ايقىن بەينەلەسە، وتارلىقسىزدانۋدىڭ احۋالىن دا سونداي ءدال اشىپ بەرەدى. تىلدىك وتارلانۋ قانداي كۇشتى بولسا، تىلدىك وتارلىقسىزدانۋ دا سونداي كۇردەلى بولادى. ءتىل رەفورماسى تاۋەلسىزدىك العان قاي مەملەكەتكە دە وڭاي تيمەگەن. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى تاۋەلسىزدىك، نەگىزىنەن، بالقان مەن سوعان تاياۋ، ساياسي دەربەستىكتەن ءدام تاتقان، مادەني تاجىريبەسى دە ەداۋىر قوردالانعان ەلدەردى، ال ونىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى لەگى كىرىپتارلىقتى ولاردان دا ۇزاق شەككەن ەلدەردى كوبىرەك قامتىدى. سونىڭ ىشىندە افريكا مەن ازيا ەلدەرى تارتقان تاۋقىمەت ءتىپتى الابوتەن ەدى.
اسىرەسە، افريكا ەلدەرى كوپ جاعدايدا وتارشىلدىققا قانداي مەشەۋ جاعدايدا ەنسە، وتارشىلىقتان كوبىنە-كوپ ودان دا بەتەر كۇيزەلگەن جاعدايدا شىقتى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا ولارعا ەگەمەن ەل بولعاندا مەملەكەتتىك ءتىل تاڭداپ الۋدىڭ ءوزى ايتا قالارلىقتاي قيىنعا ءتۇستى. ويتكەنى، ولاردىڭ وتار بولماي تۇرعاندا جاقسى دامىعان جازبا تىلدەرى جوق ەدى. كوبى اۋىزشا ءتىل، اۋىزشا وركەنيەتتىڭ وكىلدەرى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ۇزاق ۋاقىت تايپالىق دەڭگەيدە قالىپ، كەيىندە عانا ۇلتتىقتىڭ ءدامىن تاتقان بالاۋسا مەملەكەتتەر ەدى.

<!--pagebreak-->
قاي-قايسىسىنىڭ قۇرامى دا كوپتايپالى، كوپتىلدى ەدى. ولاردىڭ بىرەۋىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تاڭداپ الۋ وراسان زور قيىندىقتار تۋعىزدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا ۇلكەن قاۋىپ تونگىزەتىن. ساحارانىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى 48 افريكالىق مەملەكەتتىڭ ون ءبىرى بۇل ماسەلەنى ءالى جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە ۇستاپ كەلەدى. تانزانيادان باسقا ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەرى بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ. ونىڭ ءبارىن مەملەكەتتىك ستاتۋسىنا لايىق جەتىلدىرۋ ءالى اياعىنا ءمىنىپ كەتە الماي جاتقان جاس مەملەكەتتەردىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتىپ وتىر. كەيبىر مەملەكەتتەردە شاعىن ەتنوستار وتە كوپ. ءبىرى-ءبىرىنىڭ تىلىنە تۇسىنبەيدى. ماسەلەن، نيگەريادا 400 ءتىل بار. سودان ۇلتتىق ءتىل رەتىندە ءۇش ءتىل تاڭدالدى. وعان قالعانداردى ۇيرەتىپ شىعۋدىڭ وزىنە قانشا ۋاقىت، قانشا قاراجات كەرەك ەكەندىگىن ءوزىڭىز ەسەپتەي بەرىڭىز.
بۇل ماسەلەنى وپ-وڭاي شەشە قويعىلارى كەلەتىندەر دە از ەمەس. ولارعا سالساڭىز، بۇرىنعى وتارلاۋشى تىلدەردى سول بۇرىنعى ستاتۋسىندا قالدىرا بەرگەن ءتيىمدى. كوپتەگەن ەلدەردە اعىلشىن، فرانتسۋز، پورتۋگال تىلدەرى نە نەگىزگى رەسمي ءتىل، نە نەگىزگى رەسمي تىلدەردىڭ بىرەۋى رەتىندە مۇرتتارىن بالتا شاپپاستان بۇرىنعى قالىپتارىندا قولدانىلىپ كەلەدى. ءتىپتى ولارعا ونداي ستاتۋس بەرمەگەن ەلدەردىڭ وزىندە ولار مەكتەپتەردەگى نەگىزگى وقىتۋ ءتىلى رەتىندە قالىپ وتىر. ول تىلدەردە بەرىلمەگەن بىلىمگە سەنبەيتىندەر كوپ. بۇل، اسىرەسە، ۇستەم تىلدەرگە باۋىر باسىپ قالعان وگەي ەنە باۋىرساق جاعىمپاز ەليتا مەن جاڭا ىسكەر قاۋىم تاراپىنان ءجيى ۇشىراسادى. بۇل بۇرىنعى جەرگىلىكتى تىلدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ تىلىنە اينالۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. ال ونداي قىزمەتكە يە بولا الماعان ۇلتتىق ءتىل قانداي بيىك ستاتۋس بەرىلگەنىمەن، ءوزىن دە، ەلىن دە دامىتىپ قارىق قىلمايتىنى بەلگىلى. بيلىكشى جانە داۋلەتتى ەليتانىڭ مۇنداي لينگۆيستيكالىق "تالعامپازدىعى" جاس افريكا تاۋەلسىزدىكتەرى تۇگىلى، تالايدى كورگەن تارلانبوز گرەكيانىڭ وزىنە كوپ قيىندىق تۋعىزعانى ءمالىم.
قازىرگى گرەك ءتىلى پلاتوننىڭ تىلىنە قازىرگى يتاليان ءتىلىنىڭ تسيتسەروننىڭ تۇسىنداعى لاتىن تىلىنە قاراعاندا، الدەقايدا جاقىن تۇر. بۇگىنگى مەكتەپ شاكىرتى پلاتوندى تۇپنۇسقاسىنان وقي الادى. الايدا، بۇل ءۇشىن ول مەكتەپتە كافارەۆۋسۋ تىلىندە وقۋى كەرەك. سولاي ەتسە، عىلىم مەن ساياساتتا دا جولى بولادى. ويتكەنى، وسى زامانعى گرەكيادا ەكى ءتىل بار. بىرەۋى - دۇرىس گرەك ءتىلى. ول - الگى كافارەۆۋسۋ. ونىمەن تەك ەليتا پايدالانادى، ەكىنشىسى - ديموتيكۋ. ونىمەن بۇكىل حالىق سويلەسەدى. شىركەۋ تەك كافارەۆۋسۋدى مويىندايدى. XVII عاسىردا ءىنجىلدى ديموتيكۋ تىلىنە اۋدارعىسى كەلگەندەر گرەك شىركەۋىنىڭ تاراپىنان قارعىسقا ۇشىراعان-دى.
مىنە، وسىلاي ميلليوندار سويلەيتىن ءتىلدى شەتقاقپايلاپ، از عانا بيلىكشى توپ سويلەيتىن ءتىلدى ارنايى ستاتۋس بەرىپ، ادەيى وزدىرۋ - ءوز باستارىنداعى ارتىقشىلىقتان ولسە دە ايىرىلعىسى كەلمەيتىن ۇستەمدىكشىل كۇشتەردىڭ قاشاننان بەرگى ايلاسى ەدى. كەمال اتاتۇرىككە دەيىن قازىرگى تۇرىك ءتىلى "قويشىلاردىڭ ءتىلى" سانالىپ كەلگەن، ال عاسىرلار بويى بيلىك قۇرىپ قالعان وسمان اۋلەتى سويلەگەن بۇرىنعى قايى ءتىلى رەسمي ءتىل "وسمانلىشا" دەپ اتالعاندىعى ءمالىم. ءبىر كەزدە ورتا ازيا تۇرىكتەرى دە وزدەرىنىڭ ەتەنە تىلدەرىن انشەيىن اۋىل اراسىنىڭ ءتىلى كورىپ، ال شاعاتاي ءتىلىن "كىتابي ءتىل" ساناپ، ءاز اۋليە كورگەنى بار ەدى.
كەيىنگى زاماندا مۇنداي "لينگۆيستيكالىق لوببي" تويتارىلىپ، بۇكىل جۇرتشىلىق بىلەتىن حالىق تىلىنە ۇلتتىق ستاتۋس بەرىلۋ ءۇردىسى ەندى. الايدا، تاۋەلسىزدىك العان كەيبىر مەملەكەتتەر تاراپىنان ءتىل رەفورماسى كەزىندە بۇرىنعى ۇستەم تىلدەردى وسىنداي "لوببي جاساۋ" ارقىلى قۇتقارىپ قالۋ ءجيى كەزدەسەدى. بۇل، اسىرەسە، افريكا، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە ايتا قالارلىقتاي ورىن العان. بۇل ىندەتتەن، باسقانى بىلاي قويعاندا، ميللياردقا جەتكەن حالقى بار ءۇندىستان دا امان قالا الماعان. 1961 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا وندا 1652 ءتىل مەن ديالەكتىلەر بار ەكەنى بەلگىلى بولعان. ءبىر وزەكتى قاعيدالار بويىنشا جۇرگىزىلگەن باسقا ساناق بويىنشا، يندياداعى تولىققاندى تىلدەر 400-دەن 700-گە دەيىنگى ارالىقتا كورىنەدى. سونىڭ الدەبىر ستاتۋستارمەن پايدالانىلاتىندارى: ەڭ كوپ تاراعان وسى زامانعى 13 جەرگىلىكتى ءتىل، ەجەلگى سانسكريت جانە بۇكىل ەل اياسىندا قولدانىلاتىن رەسمي تىلدەردىڭ ءبىرى - اعىلشىن ءتىلى. بۇلاردىڭ اراسىندا سيندحي، ۋردۋ، سانسكريت، حيندي تورتەۋىنەن باسقاسى ءبىر-ءبىر شتاتتىڭ نەگىزگى رەسمي ءتىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. ينديا رەسپۋبليكاسىنىڭ حيندي تىلىمەن قاتار پايدالانىلاتىن نەگىزگى رەسمي ءتىلىنىڭ ءبىرى اعىلشىن ءتىلى دەپ سانالادى. بۇعان كەزىندە دج.نەرۋ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. بىراق، كوپكە توپىراق شاشا المادى. 1948 جىلى ينديانىڭ ءبىلىم جونىندەگى كوميسسياسى بۇلاي ەتۋ ادامداردى ەكى ۇلتقا ءبولىپ جىبەرەدى جانە ولاردىڭ اراسىنداعى كەرەعارلىق كۇننەن كۇنگە الشاقتاي تۇسەدى دەپ ەسكەرتتى. ول ايتقاندارى كەلدى دە قويدى. سىرتتاي قاراعاندا، حيندي مەن اعىلشىن تەڭ قۇقىلى تىلدەر. ويتكەنى، ستاتۋستارى بىردەي (س.حانتينگتون. ستولكنوۆەنيە تسيۆيليزاتسي. م.، 2003. 83, 87-بەتتەر).
الايدا، قولدانىس اياسىنىڭ دەڭگەي-دارەجەسى جاعىنان حيندي ءتىلى اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاراسىن دا كورە المايتىن كورىنەدى. سونىمەن، اعىلشىن تىلىندە حالىقتىڭ نەبارى 2 پايىزدايى سويلەيدى دەسەدى. ولار - اعىلشىنشا ءبىلىم العان ءۇندى ەليتاسى. مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان ساياسات پەن ىسكەر توپتىڭ وكىلدەرى، عىلىمي زيالىلار. اقش پەن ينديا ءتىل قوعامدارىنىڭ مۇشەسى، ينديا تىلدەرىنىڭ ورتالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، يۋنەسكو-نىڭ بەدەلدى ساراپشىلارىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى عالىم دەبيپراساننا پاتتاناياكتىڭ ويىنشا، اعىلشىن ءتىلى بۇرىنعىسىنشا عىلىمنىڭ، كوممەرتسيانىڭ، سونداي-اق بەلگىلى ءبىر مارتەبە، ارتىقشىلىق، داۋلەت الىپ بەرەتىن ابىرويلى لاۋازىمعا جەتكىزەتىن بىردەن ءبىر ءتىل بولىپ قالىپ وتىر... ء"بۇيتىپ ءبىلىم بەرۋدى تولىپ جاتقان ەتەنە تىلدەرىمىزدە جۇرگىزۋگە كوزاپارا قۇلىقسىزدىق تانىتۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، حالىقپەن بيلىكتى دە، بايلىقتى دا بولىسكىسى كەلمەيتىن الەۋمەتتىك ىشتارلىق بولىپ تابىلادى. قالىڭ بۇقارا مەن ءوز تامىرىنان ايىرىلعان جاڭا وركەنيەتكە باۋىر باسىپ العان، ءوز مادەنيەتىنە جانى اشىماستىقپەن قارايتىن جاندايشاپ ەليتانىڭ اراسىنداعى ءبىرىن ءبىرى جاتىرقاۋشىلىقتىڭ كۇننەن كۇنگە ءوسىپ بارا جاتۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى - ساياسي-ەكونوميكالىق ەگويزم بولىپ تابىلادى" ("كۋرەر يۋنەسكو", 1983 جىلعى تامىز). بۇل - ميللياردقا جۋىق ءۇندى حالقىنىڭ ءتىل الۋاندىعىن زەرتتەپ جۇرگەن ايگىلى ماماننىڭ پىكىرى.
ول بۇرىنعى مەتروپوليا ءتىلىنىڭ ءوز ستاتۋسىندا قالۋىنا تەك ءبىر-اق تۇرعىدان - ەليتا مەن بۇقارانىڭ اراسىنا كورەر كوزگە سىنا قاعىلۋى تۇرعىسىنان قارايدى. ايتپەسە، ەل تۇرعىندارىنىڭ ءبىر-ەكى پايىزىنىڭ وتارلاۋ تۇسىنداعى ەسكى ۇردىستەن شىعا الماۋىنان ميلليارد حالقى بار مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن مادەني-رۋحاني دەربەستىگىنە كەلىپ تۇرعان ەشقانداي دا قاۋىپ جوق ەكەنى بەلگىلى. ال افريكا ەلدەرىندەگى بۇرىنعى ۇستەم تىلدەرگە باۋىر باسۋدىڭ اتالمىش ەكى ماسەلەدە ايتا قالارلىقتاي قيىندىق كەلتىرىپ وتىرعانى ايدان انىق. مۇندا دا ەسكەرەتىن ءبىر جاعداي - نەگرويدتارعا دا گەنەتيكالىق نەمەسە مادەني اسسيميلياتسيا ارقىلى باسقا ەتنوسقا اينالىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان جوق. سونداي-اق، ولاردىڭ ءتىلىن وزگەرتىپ تە، رۋحاني اسسيميلياتسياعا ۇرىندىرىپ، وزىندىك سيپاتىنان تىپ-تيپىل ايىرىپ تاستاۋ وپ-وڭاي شارۋا ەمەس. افريكاداعى ولار تۇگىلى اقش پەن ەۋروپاداعى نەگرلەر وزدەرىنىڭ وڭدەرىنىڭ قارالىعىن ماقتانىش ەتىپ، اتامەكەندەرى افريكادان اكەلگەن "قارا مادەنيەتىن" اسپانداتا دارىپتەيدى. الايدا، بۇرىنعى ۇستەم تىلدەردىڭ بۇرىنعىلارىنشا ارتىقشىلىق جاعدايىندا قالۋى بۇل قۇرلىقتاعىلار ءۇشىن ەشقانداي قۇپيا ەمەس، ۇلتتىق دامۋداعى كوپە-كورىنەۋ ارتتا قالۋشىلىقتىڭ عۇمىرىن كورەر كوزگە قولدان ۇزارتىپ وتىرعانى داۋسىز.
وعان قالىڭ بۇقارانىڭ ءوز تىلىندە ءبىلىم الا الماۋى نەگىزگى سەبەپ بولىپ وتىر. ال ۇستەم تىلدە ەۋروپالىقتارمەن تايتالاسارداي ءبىلىم الۋدىڭ بۇرىن دا وڭاي بولماعانى، قازىر دە وڭاي ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ول قاي زاماندا دا، تەك ازىن-اۋلاق ۇلتتىق ەليتانىڭ ەنشىسىنە تيگەن ارتىقشىلىق ەدى. ەڭ باستىسى، ءوز تىلىندە ءبىلىم الا الماۋ كوپ عاسىر بوداندىقتا بولعان ەلدىڭ رۋحاني ازاتتىق الۋىنا، ءوزىنىڭ تابيعي جانە ساياسي بوستاندىقتارىن تەرەڭ تۇسىنۋىنە، رۋحاني وتارلاۋسىز دامۋشىلىقتىڭ، شىنايى ەلجاندىلىق پەن وتانشىلدىقتىڭ قالىپتاسۋىنا ۇمتىلدىرۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ باعادى. ءجۇرىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ بۇقارالىق سيپات الا الماي، ماردىمسىز ورىستەۋىنە ۇرىندىرىپ وتىر. وعان كوپتەگەن افريكا ەلدەرىندە، جوعارىدا ايتىلعانداي، مەملەكەتتىك ءتىل تاڭداپ الۋدىڭ وبەكتيۆتى قيىندىعى مەن ولاردى دامىتىپ، بۇكىل جۇرت تۇگەل بىلەتىندەي قىلىپ، كەڭىنەن تاراتۋعا قارجىلىق جەتىمسىزدىك قول بايلاۋشىلىق جاساۋدا. سونىڭ قىرسىعىنان مەملەكەت ىشىندە جاراستىق ورناتۋ دا، مەملەكەتارالىق قاتىناستى نىعايتىپ، بۇكىلافريكالىق بىرلىك ورناتۋ دا قازىرگى تاڭدا قىرۋار قيىندىققا كەزدەسىپ باعۋدا. سوندىقتان افريكالىق مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى وسى زامانعى ۇلتتىق دامۋعا جەتىلۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت شىنايى ازاماتتىق ساناعا، ۇلتتىق وزىندىك سيپات پەن رۋحاني دەربەستىككە جەتىلۋدى ەڭ باستى ماقسات ساناپ وتىر.
ال لاتىن امەريكاسىنا كەلسەك، ونداعىلار بۇل ماسەلەنىڭ وتكىرلىگىنە سوناۋ سيمون بوليۆار مەن حوسە مارتي زامانىنىڭ وزىندە-اق باستى نازار اۋدارعان-دى. ولار ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن وزدەرىنىڭ بۋدان ءناسىل ەكەندىكتەرىنە، كوبىنە-كوپ كولدەنەڭ اكە بولىپ تابىلاتىن يسپانداردىڭ ءوز تىلدەرىن زورلاپ ۇيرەتۋى سالدارىنان تۋعان انالارى مەن تۋعان ولكەلەرىنىڭ ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىنەن ماقۇرىم قالىپ، ءدۇبارا بولىپ كەتكەندەرىنە ىشتەي قاتتى ارلانىپ كەلىپ ەدى. سوندىقتان دا، وزا دامىپ بارا جاتقان اعىلشىن، فرانتسۋز، سولتۇستىك امەريكالىقتارداي بولۋعا اسىققان-دى. بىراق، بۇرىن يسپاندارمەن جارىسىپ، كەيىن يسپاندار يەمدەنىپ العان اۋماقتاردى تارتىپ الىپ، ءوز وكتەمدىگىن جۇرگىزگەن وزگە ەۋروپالىقتارعا دا وكپەلەرى قارا قازانداي بولدى. ويتكەنى، ولار ەۋروپادا جاسالعان ساياسي، تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيالاردىڭ جاڭالىقتارى مەن جەتىستىكتەرىن تەك وزدەرى عانا يەمدەنىپ، بۇلاردى مەنسىنبەي، شەتكە يتەرىپ باقتى.
قىسقاسى، جاڭا وتارشىلداردان دا كوڭىلدەرى قالىپ، قالاي بولعاندا دا، تاريحي ۇدەرىستەر ناتيجەسىندە بىرتىندەپ قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن لاتىنامەريكالىق ءتول سيپاتتارىن جاپپاي مويىنداي باستادى. سول ارقىلى ءوز بويلارىنداعى ەتنيكالىق جانە وركەنيەتتىك سينكرەتيزمنەن قورلانباي، قايتا ماقتانىش تۇتۋعا كوشتى. سونىمەن قوسا، بىرەۋگە وكپەلەگەننەن دە، ەلىكتەگەننەن دە ەشتەڭە ونبەيتىنىن اڭعارىپ، ەۋروپالىقتاردىڭ ايتقاندارىن ىستەمەي، ىستەگەندەرىن ىستەپ، ۇلتتىق تاجىريبەمەن عانا شەكتەلمەي، ادامزات اقىل-ويىنىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىن جاتسىنباي، ولاردى ۋاقىتىلى مەڭگەرۋ ارقىلى وسى زامانعى تاريحي ۇدەرىستەردىڭ قاق ورتاسىندا جۇرۋگە بەل بايلادى. بۇل ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكىزدى.
ەكۆادورلىق اتاقتى سۋرەتشى وسۆالدو گۋاياسامين: "ەۋروپادان بىزگە حريستيانشىلدىق، ليبەراليزم جانە سوتسياليزم يدەيالارى كەلدى. بىراق، ءبىز سونىڭ اراسىنان ءوز زارۋلىكتەرىمىز بەن تاريحي ەرەكشەلىكتەرىمىزگە سايكەستەرىن عانا تاڭداپ الدىق... ناتيجەسىندە، يسپانداردىڭ ونەرىنە ەش ۇقسامايتىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مول ءتول ونەرىمىز تۋدى", - دەيدى. راسىندا دا، ادەبيەتتە سەسار ۆالەحو، حۋان رۋلفو، ميگەل انحەل استۋرياس، الەحو كارپەنتەر، گابريەل گارسيا ماركەس، حۋليو كورتاسار، كارلوس فۋەنتوس، بەينەلەۋ ونەرىندە حوسە كلەمەنتي وراسكو، حواكين توررەس گارەما، ديەگو ريۆەرا، روبەرتو ماتتا، حاسۋسو سوتو، لە پارك، رۋفينو تامايو، مۋزىكادا ەيتور ۆيل لوبوس، كارلوس چاۆەس، روبەرتو گيناستەرا سىندى ايگىلى تۇلعالاردى بەردى.
كورنەكتى مەكسيكالىق فيلوسوف لەوپولدو سەا ايتقان: "ادام قايتكەندە دە ادام بولۋى كەرەك، مال نەمەسە ادامعا ۇقساس ماقۇلىق بولماۋى كەرەك... ادام اتىمەن سىيىسپايتىن ماسقارا قۇبىلىس - تاۋەلدىلىكتى ەڭسەرە ءبىلۋىمىز قاجەت. تاريحتىڭ مانىنە تەرەڭىرەك قانىقساق، ءبىزدىڭ جاعدايىمىز تۇبەگەيلى وزگەرمەي قالمايدى", - دەگەن قاعيدانى تەك لاتىنامەريكالىقتار عانا ءبىلىپ قويماعانى لازىم.
يۋنەسكو-نىڭ ارنايى ساراپشىلار توبى 1981 جىلى عاسىرلار بويى وتارشىلدىق ەزگىگە ۇشىراعان لاتىنامەريكالىق، افريكالىق جانە ازيالىق وركەنيەتتەر دامۋىنىڭ ايماقتىق تاجىريبەلەرىنە سالىستىرما تالداۋ جاساعان ەدى. سوندا ولار افريكالىقتار ءۇشىن ءوز سايكەستىلىگىن تابۋ ارقىلى قايتادان ۇلتتىق، وركەنيەتتىك تۇتاستىققا، لاتىنامەريكالىقتار ءۇشىن تاريحي قالىپتاسقان سينكرەتيزمدى دامىتا وتىرىپ، جاڭا ىقپالداستىققا، ال ازيالىقتار ءۇشىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مول ءتول مادەنيەتتەرىنىڭ شىنايىلىعىن ساقتاۋ مەن بىلايعى دۇنيەنىڭ دامۋ تاجىريبەسىن ۇتىمدى ۇشتاستىرا بىلۋدەگى سەرگەكتىك پەن ۇيلەسىمدىلىككە جەتىسە ءبىلۋ ماڭىزدى دەپ تاۋىپ ەدى. "ازياعا ەجەلگى كيەلى ورىندارعا ءتاۋ ەتەتىن سوقپاقتارى مەن بايىرعى كەرۋەن جولدارىن قايتادان اشۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق بۇل ماقساتتا وسى كۇنگى قاتىناس قۇرالدارىمەن پايدالانعاندارى ءجون بولادى", - دەپ ەدى وسى ورايدا قابىلدانعان ارنايى قۇجاتتا.
بۇل - بۇرىننان باي مادەني داستۇرلەردى قايتا ساراپتاپ، قايتا زەردەلەپ، ونى وسى زامانعى مۇمكىندىكتەرمەن تەرەڭ ۇيلەستىرىپ، مەيلىنشە بايىتا ءبىلۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەدى. بۇل قاعيدانىڭ بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنا دا تولىقتاي قاتىسى بار. ءبىزدىڭ ۇلتتىق دامۋىمىز ەتەنە وركەنيەتىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، زامانانىڭ وسكەلەڭ تالاپتارىنا وراي مەيلىنشە وڭتايلانا ءتۇسۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ لاتىنامەريكالىقتار مەن افريكالىقتارعا ۇقسايتىن دا، ۇقسامايتىن دا جەرلەرىمىز وتە كوپ. ۇقساستىعىمىز - ءبىز دە بۇگىنگى وزا دامىپ بارا جاتقان دۇنيەدە ءوز ورنىمىزدى دۇرىستاپ تابا الساق قانا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى تارك ەتپەي، كەلەشەك شەبىنە سەنىممەن اتتاي الامىز. ۇقسامايتىنىمىز - ونداي ىلگەرى قادام جاساۋعا قاجەتتى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمىز بەن ءتيىمدى داستۇرلەرىمىز الگىلەردىكىنە قاراعاندا الدەقايدا جەتكىلىكتى. تەك سونى دۇرىس باعامداي ءبىلىپ، بۇگىنگى ادامزاتتىڭ شاپشاڭ قارقىنمەن دامىپ بارا جاتقان اقىل-ويىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن ۋاقىتىلى ورايلاستىرا الاتىن ىجداھات پەن ورالىمدىلىقتى قامتاماسىز ەتە بىلۋگە ءتيىستىمىز.
ول ءۇشىن ءبىز دە سانامىزدى تەزىرەك تاۋەلسىزدەندىرىپ، ۇلتتىق دامۋىمىزدى ويداعىداي جەتىلدىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءوزىمىزدى ءوزىمىز جەتە تانۋمەن قوسا، قالعان دۇنيەنىڭ تاجىريبەسىن دە ءجىتى زەردەلەۋىمىز قاجەت. وزگەلەر تاجىريبەسىنە، اسىرەسە، وزا دامىپ بارا جاتقاندار تاجىريبەسىنە ۋاقىتىلى قول سوزا ءبىلۋىمىز مىندەت. ول ءۇشىن تەك ساناۋلىلارىمىز عانا ەمەس، ءبارىمىز الگىندەي وسكەلەڭ تالاپپەن ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنىسۋىمىز - باستى شارت. كوپ عاسىرعا سوزىلعان بوداندىق ءبىزدى، قۇداي ساقتاعاندا، اسسيميلياتسياعا ءتۇسىرىپ ۇلگەرە المادى. ال ءوز مادەنيەتىمىزدى وگەيسىنىپ، وزگە مادەنيەتكە باۋىر باستىراتىن اككۋلتۋراتسياعا ۇشىراۋداي-اق ۇشىرادىق. بىراق، سونىڭ كوبىنەن ءبىزدى مىڭجىلدىقتار بويى قالىپتاسىپ، دامىپ، ءوسىپ-ءوربىپ كەلە جاتقان لينگۆيستيكالىق ومىرشەڭدىگىمىز قۇتقارىپ قالىپ وتىرىپتى. ولاي بولاتىنى، ءبىزدىڭ ەۋرازيا جازيرالارىندا ەجەلگى امەريكا مەن بۇگىنگى افريكاداعىداي شامادان كوپ ءتىل الۋاندىعى بولعان جوق. كوشپەندى دۇنيە كوبىنە-كوپ ءبىر تىلدە سويلەدى.

(جالعاسى بار)

25 ماۋسىم - 20 شىلدە، 2006 جىل.
الماتى - استانا.