«سەنى شاقىرعان مەن ەمەس!..»

«سەنى شاقىرعان مەن ەمەس!..»

كوپتىك - ىرىس ەكەنىن، ەلدىڭ باياندى تىرشىلىگىنىڭ كەپىلى ەكەندىگىن اتا قازاق تىم جاقسى بىلگەن. سوعان وراي، ءوزى قاتارلاس ەشبىر حالىقتا بولماعان اسا ۇتىمدى دەموگرافيالىق ساياسات قالىپتاستىرعان. بىرنەشە قاتىن الۋ، قىزدىڭ - نەكەسىز، جەسىردىڭ - بايسىز قالماۋى، كوپ بالالى شاڭىراققا ۇمتىلۋ - ىشكى مۇمكىندىكتى سارقا پايدالانۋدىڭ كورىنىسى. بۇدان باسقا، توتەنشە امالدار دا ادەت-عۇرىپقا ەنگەن. اتاپ ايتقاندا، جورىق، سوعىس كۇندەرىندە جات جۇرتتان قىز، كەلىنشەك - جاس ايەلدەردى كوپتەپ اكەلۋمەن قاتار، ەس بىلە قويماعان كىشكەنتاي بالالاردى ولجالاۋ جانە الالاماي، تۋعان ۇل رەتىندە ءوسىرىپ باعۋ، تيەسىلى ەنشىسىن بەرىپ، تەڭ قاتارعا جەتكىزۋ ءداستۇرى كەڭىنەن ەتەك العان. سونىمەن قوسا، شابىندىدان كەلگەن، اۋىل-ءۇي ىشىندە كۇندەلىكتى شارۋا، مال باعۋعا جەگىلگەن قايراتتى جىگىتتەر دە ماڭگى-باقي قۇل بولىپ قالماعان، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءۇي تىگىپ، وتاۋ كوتەرىپ، قاتارعا قوسىلعان، ودان تۋعان بالالار رۋدىڭ تولىق دارەجەلى مۇشەسى سانالعان. ەندىگى ءبىر ءونىمدى ءتاسىل - جەڭىلگەن جۇرتتىڭ جەكەلەگەن شاڭىراعىن عانا ەمەس،  تۇتاس اۋىلدارىن كوشىرىپ اكەلىپ، ءبىرجولا ءسىڭىرۋ. نەمەسە ارعى بەتتەگى دۇشپاننان كۇشپەن ىعىسىپ، پانا سۇراي كەلگەن توپتار تۇتاس رۋلار. ارادا ەكى-ءۇش اتا وتپەي-اق بۇلاردىڭ ءبارى دە قاتارداعى قازاققا اينالىپ، بەلگىلى ۇلكەن  ءبىر رۋدىڭ قۇرامىنا ەنىپ وتىرعان. رەسەي بوداندىعىنا وتكەننەن سوڭعى جەردە پاتشا قىسىمىنان قاشقان، ءارتۇرلى تاعدىر جەتەلەپ اكەلگەن، ارعى تەگى تۋىس قانشاما جان قازاق اراسىنا ورنىعىپ، ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ دا تاعدىرىن قازاقتاندىرعان. قايران قازاق، دارقان قازاق، كەڭ قازاق ءبارىن دە رياسىز قابىلداپ، وزىنە ءسىڭىرىپ الا بەرگەن. سونىڭ ارقاسىندا كوبەيىپ قانا قويماعان، گەنەتيكالىق قورىن دا بايىتا تۇسكەن. ءوستىپ الدەنەشە عاسىر قازاق بايدىڭ كول-دارياسىنا سان سالالى بۇلاقتار تاراپتان كەلىپ قوسىلىپ جاتقان.

حح عاسىر، سوۆەتتىك قىسپاق زامانىندا اتا قازاق ءتاۋباسىنان جاڭىلدى. بوتەندى باۋراماق تۇگىلى، ءوزىنىڭ بارىنان ايرىلا باستادى.بۇرىن ءبىر پۇشپاعى عانا قىتايعا كەتسە، ەندى رەسەي شەگىندەگى اعايىننىڭ ءوزى بىرنەشە رەسپۋبليكاعا ءبولىندى. قازاق اتىمەن قالعان ەلدىڭ ءوزى تۋ-تالاقاي بولىپ، حالقىنىڭ جارىمىنان استامى اشتان قىرىلىپ، تاعى ءبىرازى شەت جۇرتتارعا باس ساۋعالاپ، ورتاسىنان ويىلىپ، تاقاۋداعى ءجۇز جىلدا وڭالماس اۋىر اپاتقا ۇشىرادى. ايتەۋىر، ورنىندا بار وڭالار دەگەندەي، ءىلدالدالار ەس جيىپ، قايتادان ءوسىپ-ءونىپ، كۇنكورىستىك، شۇكىرگە تاقاۋ جاعدايعا جەتكەن ەكەن. اقىرى قايىر بولىپ، ءتاڭىرىنىڭ سىيى تاۋەلسىزدىك كەلىپتى. ەندى، شىن مانىسىندەگى ىرگەلى ەل بولۋ ءۇشىن قايتادان قۇرالۋ كەرەك ەدى. ءبۇتىن حالقىڭىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى جاڭا عانا تۋ كوتەرگەن اتاۋلى مەملەكەتىڭىزدىڭ شەگىنەن تىسقارى جاتىر. بۇل جاعداي تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق قازاق زيالىلارىنىڭ كوكەيىندە، ءتىپتى، وكىمەتىڭىزدىڭ ءوزىنىڭ نازارىندا تۇردى. ءوزىنىڭ باس ورداسىندا باسىم كوپشىلىككە اينالۋ - ۇلتىمىز ءۇشىن ومىرلىك ءمانى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعان، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بولاتىن.

قايتالاپ ايتايىق، سوۆەتتىك بيلىك جىلدارىندا قازاق اۋەلى اشتىق اپاتىنا ۇشىرادى،  سودان سوڭ تۋعان جەرىنەن توبىمەن قونىس اۋدارۋعا، جات جۇرتتا بوي جاسىرۋعا ءماجبۇر بولدى، اتىلدى، ايدالدى، التى الاسى جوق جيھان سوعىسىنا توعىتىلىپ، العى شەپتە تاعى دا قىرىلدى، از-ماز تىنىشتىق ورناعان زاماننىڭ وزىندە جوقشىلىق جەڭىپ، اۋرۋ-سىرقاۋ جايلاپ، تابيعي ءوسىمنىڭ ءوزى شەكتەلدى، وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي، باس كوتەرتپەي، ءبىرجولا وتارلاۋ ءۇشىن جەتپىس جىل بويى قازاق جەرىنە سلاۆيان ءناسىلدى جۇرتتى ءجۇز مىڭداپ قونىس اۋدارتىپ، اقىرى الدەنەشە ميلليونعا جەتكىزىپ، ولارعا بارلىق جاعداي جاسالدى، بۇعان قوسىمشا، يمپەريانىڭ ەۋروپالىق باتىس بولىگىن وكتەم ۇلتتىڭ ماڭگىلىك يەلىگىنە اينالدىرۋ ءۇشىن مۇسىلمان تەكتى قانشاما حالىق ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارا كوشىرىلىپ، تاعى دا قازاق قونىسىنا شاشىلدى - ناتيجەسىندە 1959 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناقتا قازاقتار وزدەرىنىڭ مىڭ جىلدىق اتا قونىسى قازاقستان شەگىندەگى حالىقتىڭ نەبارى 29 پايىزى، ياعني ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى. ءسويتىپ قازاق ءوز ەلىندە سان جاعىنان عانا ەمەس، ادامدىق قۇقىق، كىسىلىك ەسەپ تۇرعىسىنان العاننىڭ وزىندە ەكىنشى ەمەس، ءۇشىنشى دە ەمەس، ەڭ تومەنگى ءناسىل - بەسىنشى، التىنشى سۇرىپتاعى، ەڭ قۇنسىز حالىققا اينالدى. قۇنسىزدىعىمىز سونشالىق، ۇلتتىق قاسيەتتەن ايىرۋ، وتارلاۋ ساياساتى جوعارعى، سوۆەتتىك، پارتيالىق بيلىك تۇرعىسىنان ايرىقشا ارسىزدىقپەن، اشىقتان-اشىق جۇرگىزىلدى، ال بەيرەسمي جاعدايدا، كۇندەلىكتى تۇرمىستا، قازاقتىڭ كەمشىن ەكەندىگى، قور، سورلى، ەشقانداي قۇقىقسىز ەكەندىگى وكتەم، جاۋلاۋشى جۇرت تارابىنان اياق اتتاعان سايىن كوزگە شۇقىپ، نۇقىپ كورسەتىلىپ وتىردى. تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتكەن وكتەم حالىق وكىلدەرى، ءتىپتى، باسقا، تۇگەلگە جۋىق ورىس جايلاعان قالالاردى ايتپاعاندا، استانا الماتىنىڭ وزىندە قازاقتاردىڭ كوشەدە، قوعامدىق كولىكتەردە ءوز تىلىندە سويلەۋىنە تىيىم سالۋعا تىرىساتىن بولدى. بارلىق كەلىمسەك اتاۋلى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاق تەكتى نىشانداردى تاپاۋ، قازاق نامىسىن قورلاۋدى ادەپكى قاعيداعا اينالدىردى. جانە قيت ەتسە، قازاقتىڭ ازدىعىن بەتىنە باساتىن. سوندىقتان دا از-ماز نامىسى بار، ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاعان، بولاشاق تىرشىلىكتەن ءۇمىتتى قازاق اتاۋلى تۋعان حالقوىمىزدىڭ ءوز جەرىندە كوپشىلىككە اينالۋى - بارلىق بولماسا دا، ءبىرتالاي ماسەلەنىڭ وزىنەن-ءوزى شەشىپ بەرەدى دەپ ءبىلدى.

ەندى مىنە، تاۋەلسىزدىك ورناعاندا سول ورماننىڭ تەزىنەن جۇزەگە اسۋىنا بارلىق جاعداي تۋعانداي كورىندى. سوعان وراي، رەسپۋبليكا باسشىلىعى دا بۇل ىسكە وڭ پەيىلمەن قارادى. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى وتكىزىلدى. سىرت ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە كەشەگى سوۆەتتەر شەگىندە قالعان اعايىندار جەكەلەپ قانا ەمەس، توبىمەن كوشىپ كەلە باستادى. اشىق ايتىلماعانىمەن، ءسىرا، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما جاسالدى. ونىڭ ايقىن كورىنىسى - موڭعول ۇلىسىنداعى باۋىرلارىمىزدى ۇيىمداسقان تۇردە اتا جۇرتقا قونىستاندىرۋ بولدى. تۇركمەندەگى، قاراقالپاقتاعى قازاقتار جاپىرلاپ كوشىپ جاتتى. وزبەكستان شەگىندە دە قوزعالىس بار. رەسەي قازاقتارى دا قوبالجي باستادى. قىتايداعى قازاقتا دا ۇشارعا قانات جوق. ءسويتىپ، سىرتتاعى حالقىمىزدىڭ ءوز اتا جۇرتىنا، ناقتىراق ايتساق، ءبارى دە اتا جۇرتتا وتىر، ءوزىنىڭ دەربەستىك تۋىن كوتەرگەن باس ورداسىنا جاپپاي بەت بۇرۋى، ۇدەرە كوشۋى كۇن تارتىبىندە تۇردى.

مىنە، وسى كەزدە... وزدەرى دە قاۋساپ، ءبىرجولا ىدىراۋعا شاق وتىرعان رەسەيدەگى يمپەريالىق كۇشتەر، ونىڭ سىرتقى كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن، بۇرىندا «ورتالىق» سانالعان گازەت، جۋرنال، راديو، تەلەديدار - ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتارشىل اقپارات كوزدەرى ويباي، اتتانعا تولى قوقان-لوققىعا كوشتى، ول از بولعانداي، تاۋەلسىز اتالاتىن ەلدىڭ ءوز ىشىندە شىعىپ جاتقان ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز، اسىرەسە، دوكىر شوۆينيزم عانا ەمەس، ارسىز ءراسيزمنىڭ جارشىسىنا اينالعان «كاراۆان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرى كۇش الدى. «قازاقستان وكىمەتى رەسپۋبليكادا تاريحي قالىپتاسقان دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىكتى بۇزعىسى كەلەدى، كوپ ۇلتتى ەلدى تۇگەلدەي قازاقتاندىرعىسى كەلەدى، بۇل نە سۇمدىق!» دەگەن ايقاي كوتەردى. البەتتە، مۇنداعى جاندايشاپتاردىڭ، انداعى وكتەمدەردىڭ ارتىندا تاريحتى كەرى بۇرعىسى كەلگەن يمپەريالىق وتارشىل كۇشتەر تۇر ەدى جانە باسپاسوزدەگى نوقى مەن ءدۇبىر - ونىڭ سىرتقى، سىپايى عانا كورىنىسى بولعان ءتارىزدى. ءبىز ارعى، جوعارعى رەسەيدەگى جۋان بيلىكتىڭ بەرگى، تومەنگى دەمەيىك، ءالى بۋىنى بەكىمەگەن جاس بيلىككە، جارلىق، نۇسقاۋ دەمەيىك، قانداي اعالىق كەڭەس بەرگەنىن بىلمەيمىز. مۇمكىن، ەشكىم دوڭايبات جاساماي-اق، كۇشىگىنەن تالانىپ، بارىنە كوندىككەن سورلى باسىمىز، ءوز-وزىمىزدەن-اق جاننان ءتۇڭىلىپ، بۇرىنعى قوجايىننىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرگەن شىعارمىز. قايتكەندە دە وكىمەتىمىزدىڭ اۋەلگى ارىنى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. ارينە، كوشى-قون توقتالسىن دەگەن پارمەن بەرە المايدى، باستالىپ كەتكەن ءىس ءوز اعىنىمەن جۇرە بەرەدى، تەك ەندى بۇل تاراپتا ايتارلىقتاي جانى اۋىرا قويمايتىنىن بايقاتتى.

جانى اۋىرمايتىنى، كەرەك دەسەڭىز، اشىق قارسىلىعى قايتا ورالعان قازاقتارعا باسقانى بىلاي قويعاندا، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىنەن ايقىن اڭدالدى. تۇپتەپ كەلگەندە، قولدا تۇرعان نارسە عوي. ال ءبىز توقسان ءتۇرلى، كوبىنە-كوپ قيسىنسىز انىقتاما سۇراپ، سەرگەلدەڭ ازاپقا سالدىق تا قويدىق. رەسەيدەن قايتىپ كەلگەن تەكتى ءناسىل - ورىس اعايىندار ءۇش اي ىشىندە پاسپورت الىپ ۇلگەرەدى ەكەن. ال ءوز اتا جۇرتىنا ورالعان، ءناسىلى تومەن قازاق ايلاپ ەمەس، جىلداپ جۇرەدى، ءومىرىن توزدىرىپ، وكسۋمەن شارشايدى، مىنە،الدى ءبىر مۇشەل - ون ەكى، ون ءۇش جىل بولدى، ءالى كۇنگە پاسپورتقا جەتپەگەن قازاقتار بار. ال جاڭادان كەلە جاتقانداردى قيامەتتىڭ قىل كوپىرى كۇتىپ تۇر. قاي مەكەمەگە بارسا دا، قاپتاعان شىرەت، قورلىق ءسوز، دوكىر قابىلداۋ. بۇل - ءايتىپ-ءبۇيتىپ قازاقستانعا جەتكەندەرى. ال سىرتتاعى اعايىن... وزبەكستاننىڭ سۇراۋسىز، قۇنسىز قازاقتاردى قورلايتىن ءوز زاڭى بار. قىتاي - اۋەلدەن الەمدىك يمپەريا، كۇش-قۋاتىنا سەنەدى، ساياساتى بەرىك، سوندىقتان دا وزبەكتەگى شولتاڭ وكىرەش جوق، جىميا كۇلىپ وتىرسا دا شەڭگەلى بەرىك. بۇل باعىتتا وكىمەت، نيزام تارابىنان قويىلعان توسقاۋىلدى ايتپاعاندا، ءبىزدىڭ تيەسىلى كونسۋلدىق مەكەمەلەردە بەكىگەن وكىلدەرىمىزدىڭ ارەكەتى، ناقتىلاپ ايتساق، ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس پاراقورلىعى مەن ەشقانداي ادامگەرشىلىك مادەنيەتكە سىيمايتىن جويداسىز دوكىرلىگى، قىتاي مەن ۇيعىرعا كەلگەندە جىبەكتەي ەسىلىپ، قازاقتى كورگەندە اتاسىنىڭ قۇنىن قۋعانداي بەتپاق استامشىلىعى ول جاقتاعى  جۇرتىمىزدى ءبىرجولا پۇشايمان،  ءمۇساپىر كەپكە ءتۇسىرىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قالىپتاسقان، كەز كەلگەن قىزمەت ورنىن اقشا ساۋاتىن كىرىس كوزى، جەكە باس پايداسىنا ارنالعان قازىنا كىلتى دەپ ەسەپتەيتىن، دەرتتى سانادان تۋعان كەمباعال ءداستۇر ءدال وسى، شەت ەلدەگى قازاقتارعا قاتىستى مەكەمەلەردەن سىرت بولسا عوي. جوق. ەڭ ءتيىمدى جەر دەپ، ەڭ جىگەرلى جەبىرلەرىن جىبەرەتىن سياقتى.