مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ادەبيەتتانۋشى-عالىم، اكادەميك سەرىك قيراباەۆپەن (سۋرەتتە) سۇحبات

–  سەرىك اعا، ساكەن سەيفۋللين تۋرالى ءار جەردە ايتىپ جۇرگەن ويلارىڭىزدى تىڭداپ ءجۇرمىز. كەيىنگى جىلدارى اقىن جايلى ءارتۇرلى قايشىلىقتى پىكىرلەر ايتىلاتىن بولدى. سونىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، بايىبىنا بارا بەرمەيتىن سياقتىمىز. اسىرەسە جاس ۇرپاق ءۇشىن كوپ نارسە تۇسىنىكسىز. وسى تۋرالى شىنايى شىندىقتى وزىڭىزدەن ەستىپ بىلگىمىز كەلەدى…
–  ساكەن، ءسوزسىز، رەۆوليۋتسيونەر اقىن. رەۆوليۋتسيانى قابىلداعان ءبىر عانا ساكەن ەمەس، قازاقتا ۇلكەن توپ بار. ول ءا.جانگەلديننەن باستاپ، تۇرار رىسقۇلوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، وراز جاندوسوۆ، ءابدىراحمان ايتيەۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، تاعى دا كوپتەگەن قايراتكەرلەر قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى وسى جولمەن كەلەدى دەپ ۇققان. بۇگىندە ساكەنگە تاعىلعان ايىپتاردى سولاردىڭ بارىنە دە تاڭۋعا بولادى. ال بىراق «وسىلاردىڭ ءبارى حالقىنا ادال قىزمەت ىستەگەن جوق، وزىندىك-قازاقتىق، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق مۇددەسى بولعان جوق» دەپ كەسىپ ايتۋعا كىمنىڭ ءتىلى بارادى؟! وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ءوزى قىزمەت ەتكەن جاڭا وكىمەتكە ساكەننىڭ كوزقاراسى بىركەلكى بولماعانىن كورەمىز.
– سوۆەتتىك ساياساتقا قايشى پىكىرلەرى دە بولدى دەيسىز عوي؟ 
– ارينە. كەڭەس وكىمەتى قازاققا قانداي جاقسىلىق اكەلەدى دەپ قاراعان ساكەن وعان كۇدىگى بولعان كەزدە قازاققا جات ساياساتقا ىلعي دا قارسى شىققان. «ونىڭ سولشىلدىق ومىرىندە وڭشىلدىق كوزقاراستار بار» دەگەن ايىپتاۋلار وسىدان شىققان. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ماقالاسىندا «ساكەن كەدەيلەردىڭ جىرشىسى ەمەس، ونىڭ جىرلاعانى – قازاقتىڭ مىرزاسى. استىندا – اساۋ تۇلپارى، قولىندا – دومبىراسى. بۇل قاي قازاقتىڭ كەدەيىنە ۇقسايدى!؟»  دەگەن ايىپ بار.
ساكەن ەڭ الدىمەن ۇلتتىق اقىن. قى­زىلشىل بولعانى راس. قانشاما قى­زىلشىل بولعانمەنەن، قازاقتىڭ مۇددەسىنە كەلگەندە ءوزىنىڭ قىزىل باسشىلارىمەن كە­لىسىمگە كەلە الماي، ىلعي قاقتىعىسىپ قالىپ جۇرگەن. قازاقتىڭ باستان كەشكەن قيىندىق-قاسىرەتىنىڭ ءبارىن ساكەن ءوز شىعارمالارىندا ايتتى.  20-جىلدارداعى اشارشىلىق كەزىندە «اش قازاق» دەگەن ولەڭى شىقتى. ول كەڭەستىك باسىلىمداردا ەمەس، «اق جول» گازەتىندە جاريالاندى. «وتاربانىڭ جۇمساق ۆاگونىندا» دەگەن ولەڭىندە دە كەڭەس ساياساتىنا قارسىلىق ۇندەرى بار. وتاربانىڭ جۇمساق ۆاگونىندا كەلە جاتقان ادام ­– كەشەگى اقتىڭ وفيتسەرى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسىپ، قولىمەن تالاي ەلدى اتقان كىسى بۇگىن ورنىن قايتا يەمدەنىپ، وتاربانىڭ جۇمساق ۆاگونىندا كەتىپ بارا جاتىر… «سوۆەت بالاسى» دەگەن ولەڭىندە ساكەن: «مىناۋ قۋ نەپ، قويدى عوي جەپ، قايران سوۆدەپ كەلەر مە ەدى اينالىپ» دەيدى. مۇندا ونىڭ نەپ-ءتىڭ ساياساتىن قابىلداماي، قايتادان سوۆدەپتى كۇتىپ وتىرعانى كورىنەدى.  كۇندەلىكتى قىزمەتتە دە ساكەننىڭ ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىندا تىندىرعان كوپ ەڭبەگى بار. 1923 جىلى ورىنبوردا ءىىى پارتيا كونفەرەنتسياسى بولدى. وعان سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ەمەليان ياروسلاۆسكي كەلدى. ساكەن ول كەزدە حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى. سوندا ساكەن باستاعان قازاقتىڭ 14 كوممۋنيسى ياروسلاۆسكيدىڭ اتىنا حات جازعان. وندا «قازاق اۆتونوميا (كيرگيزسكايا اۆتونوموميا) العانمەن، ەلدە قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ويلاپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبىز ءالى بۇرىنعىشا ورىستاردىڭ بيلىگىندە وتىرمىز! بىزدە قازاقشا شىعاتىن گازەت-جۋرنال، ءباسپاسوز جەتىمسىز. بىزدە كىتاپ باسۋ ءىسى دەگەن جوق! قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ستاتۋس الماعان. مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋ قازاق تىلىندە جۇرمەيدى» دەپ جازعان. ياروسلاۆسكي ولاردىڭ ىسىنەن «ۇلتشىلدىق» كورگەنمەن، كەيىن بۇل سالادا ءبىرسىپىرا شارالار جۇرگىزگەن. كىتاپ باسپاسىن اشۋ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ، قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋ شارالارى قولعا الىنعان. بۇل سالاداعى ساكەننىڭ ماقالالارى قازىر ەلدىڭ بارىنە بەلگىلى. كەزىندە «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ساياساتى» دەگەننىڭ ءوزى قازاقتاردا بولماعانى جاسىرىن ەمەس. بۇكىل كەڭەس حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ءوزىن-ءوزى بيلەمەگەنى – تەك قازاقتار عانا. ونىڭ سەبەبى كەزىندە ءستاليننىڭ قازاقتاردى وكپەلەتىپ العاندىعىنان. قازاقتار الاشوردا اۆتونومياسى كەزىندە دە، كەڭەستىك اۆتونوميا تۇسىندا دا ستالينمەن كەلىسسوزگە بارعان. ء«بىز الاش اۆتونومياسىمەن روسسيانىڭ قاراماعىنا كىرەيىك» دەگەن. بىراق ستالين ونى قابىلدامادى. كەيىن كەڭەستىك اۆتونوميا قۇرىلعان كەزدە شەكارا  ماسەلەسىمەن ستالينمەن كەلىسە العان جوق. كەيىن لەنين شەشتى عوي ول ماسەلەنى. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى تاريحتا دا، حالىق اۋزىندا دا ساقتالعان. وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە ستاليندە «قازاقتار – ۇلتشىل حالىق» دەگەن ۇعىم تۋىپ قالعان. ءستاليننىڭ ومىرىندە قازاققا بەتىنىڭ بۇرىلماعانىنىڭ  سەبەبى – وسى. گولوششەكيننىڭ سوزىنە ەرىپ، ستالين قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنىڭ ءبارىن قۇرتتى. تەك وتان سوعىسىنداعى ماسكەۋدى قورعاۋ كەزىندە عانا قازاقتاردىڭ باتىر حالىق ەكەندىگىنە كوزى جەتتى. ماسكەۋدى قورعاۋ كەزىندە ءبىزدىڭ مالىك عابدۋللين، تولەگەن توقتاروۆ، ءاليا مەن مانشۇكتەر 41-جىلدىڭ كۇزىندە ەرلىك جاساعان. سونىڭ وزىندە ولارعا باتىرلىقتى 43-جىلى بەردى عوي. شىن با، شىن ەمەس پە دەپ، ابدەن تەكسەرىپ، بۇلتاراتىن جاعداي بولماعاننان كەيىن امالسىز بەردى. مىنە، سول كەزدە ءستاليننىڭ ويى وزگەرگەن بولۋى كەرەك. وسىدان كەيىن عانا قازاقتان شاياحمەتوۆتى ءبىرىنشى باستىق قىلدى.
– سول كەزدەگى قايراتكەرلەردىڭ ءبارى كەڭەس وكىمەتىن قابىلداعاندا، ءبىز ودان نە پايدا كورەمىز دەگەن ولشەممەن قارادى. ۇلتقا پايداسى تۇرعىسىنان ولشەگەن عوي ءبارى.
– ساكەن ءوزىنىڭ پۋبليتسيستيكالىق ماقا­لارىندا دا قازاق ومىرىندەگى جاڭالىق­تاردىڭ جارشىسى بولدى. قازاق دالاسىنا ۇشاقتىڭ، پويىزدىڭ، ءاۆتوموبيلدىڭ كەلۋى – ءبارى ساكەننىڭ ولەڭدەرىندە بار. ودان اقىن قازاق ەلىنىڭ ورەسى وسكەنىن كوردى. مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ۇلت جاناشىرى ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى. گولوششەكيننىڭ تۇسىندا دا ساكەن ونىمەن اشىق سويلەسپەگەن كىسى. سوعان توڭمويىن گولوششەكين ساكەندى ءبىر جۋاسىتىپ الۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى پارتيالىق تەكسەرۋلەردەن وتكىزىپ، ابدەن تەكسەرىپ، ساندالتقان. توعجانوۆتىڭ ساكەن جايلى ماقالالارى گولوششەكيننىڭ تاپسىرماسىمەن جازىلعان. بۇل – ساكەننىڭ ۇلت مۇددەسىن قورعاۋدا باتىل بولعانىن كورسەتەدى. ساكەندى رەۆوليۋتسيونەرسىڭ، حالىققا قىزمەت قىپ ءجۇرسىڭ، قوعام قايراتكەرىسىڭ دەپ ەشكىم ماڭدايىنان سيپاماعان. ول ءومىرىن اۋىرتپاشىلىقپەن وتكىزدى. ءوزى رەداكتور بوپ وتىرعان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ساكەندى جامانداعان ماقالالار ءجيى شىقتى.
ساكەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىن ءوزى باس-كوز بوپ وتكىزدى، احاڭ جايلى ارنايى ەكى رەت ماقالا جازدى. اۋەلگى ماقالاسىندا: «احمەتتىڭ ۇلتشىل ەكەنى راس. احمەتتىڭ ۇلتشىلدىعى قازاقتى جاقسى كورگەندىكتەن تۋعان ۇلتشىلدىق. بۇل حالىق ءۇشىن پايدالى ەڭبەكتەر جاساپ ءجۇر، وقۋلىقتار جازىپ، مەكتەپكە قىزمەت ىستەپ وتىر. احمەت بىزگە كەرەك» دەگەن. ەكىنشى ماقالاسىن ءابدىراحمان ايتيەۆتىڭ ماقالاسىنا جاۋاپ رەتىندە جازدى.  مىنە، وسىلاردىڭ ءبارىن دە ساكەن ءومىرىنىڭ جارقىن جاقتارى دەپ ايتۋعا بولادى.
­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­– ساكەن اتى اۋىزعا ىلىنگەندە، وعان قوسا ماعجان اقىننىڭ ەسىمى دە قاتار اتالادى. ەكى اقىن، ەكى الىپ راسىندا دا ءبىر-بىرىنە قارسى بولعان با؟ ولاردىڭ قارىم-قاتىناسى جونىندە نە ايتاسىز؟ 
– ال ماعجانمەن قارىم-قاتىناسى جونىندە قازىر ەلدىڭ كوبى بىلەدى، ايتا باستادى. ماعجان مەن ساكەن كەزىندە بارريكادانىڭ ەكى باسىندا تۇرعان ادامدار عوي. ومبى كەزىنىڭ وزىندە دە ەكەۋى ەكى جولدى جاقتاعان. ماعجان وقۋعا ساكەننەن ءبىر جىل كەيىن بارعان. بىراق كەيىننەن ماعجاننىڭ ۇلكەن اقىن ەكەنىن ساكەن ءبىلدى. ماعجاننىڭ ايداۋ­دان قايتىپ كەلگەننەن كەيىنگى تىرشىلىگىنە، تۇرمىسىنا ساكەن كوپ كومەكتەسكەن. ءسابيت مۇقانوۆ مارقۇمنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنمىن، ەستەلىكتەرىمدە دە وسىنى جازدىم. ءسابيتتىڭ جازۋشىلار وداعىنا باستىق بولعان كەزى عوي. «ماعجاننان حات الدىم» دەيدى ءسابيت. «كوپ زامان ءوتتى، كوپ سۋ اقتى. مەنى سىرتقا تەبە بەرەسىڭدەر مە؟ ورتالارىڭا المايسىڭدار ما؟» دەپ جازىپتى دەيدى. سوسىن حاتتى الىپ، دەرەۋ ساكەنگە باردىم. سوندا ساكەن: «شاقىرۋ كەرەك شىعار. بىراق ول سەنىڭ قولىڭنان كەلمەيدى. ميرزويانعا بارىڭدار» دەپتى. ول كەز گوركيدىڭ شەتەلگە كەتىپ قالعان ورىس جازۋشىلارىن قايتارىپ الىپ جاتقان تۇسى عوي. ەل سوتسياليزم ورنادى دەپ سەنىپ، ورنىعا باستاعان. ءسابيت مارقۇم ميرزويان مەن يساەۆقا بارىپ، ماعجاندى شاقىرتقان. ءوزى كۇتىپ العان. يساەۆ ەكى بولمەلى پاتەر بەرگىزگەن. قوناعىن اۋەلى ءوز ۇيىنە شاقىرعان. سوندا ماعجان تۇرىپ: ء«سابيت قاراعىم، ءىنىم سياقتى ەدىڭ. ءوز قولىمدا وقىعان ەدىڭ، مەن ساعان بارمايىن، وكپەلەمە. مەن ساكەننىڭ ۇيىنە بارايىن. ەكەۋىمىز بىرگە وستىك. كەيىننەن زامان ءبىزدى ەكى جولعا سالدى عوي. مەن جەڭىلدىم، ول جەڭدى عوي. مەن اياعىنا جىعىلايىن!» دەپتى. ساكەنگە تەلەفون سوعىپ، ءمان-جايدى ايتقان ەدىم، ساكەن: «الىپ كەل!» دەپ ايتتى دەيدى. مىناۋ قوناەۆ پەن بوگەنباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ساكەننىڭ قوراسىنىڭ الدىنداعى ۇلكەن تەرەك ءالى تۇر. قاليجان بەكحوجين جازعان تەرەك. كەلسەك، ساكەن قارا گالستۋگىن تاعىپ الىپ، قارا كوستيۋممەنەن سول قورانىڭ ىشىندەگى باققا سىيماي، ءارلى-بەرلى ءجۇر ەكەن دەيدى. سودان ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ كورىسىپتى. اڭگىمەنىڭ جالعاسى ماعجاننىڭ ايەلى مەن سايفي قۇداشتىڭ ەستەلىكتەرىندە بار. ماعجان ايەلىنە: «بۇگىن ساكەننىڭ ۇيىنە بارامىز. بىراق كەش باتىپ، قاراڭعى ءتۇسسىن» دەپتى. ساكەننىڭ ايەلى گۇلبارام ماعجاننىڭ ايەلىمەن اڭگىمەلەسىپ قالىپ، ماعجان مەن ساكەن وزدەرى بولەك تۇنىمەن بىرگە بولعان. كەتەرىندە: «سەن جاڭا كەلدىڭ عوي. تۇرمىس دەگەن وڭاي بولمايدى» دەپ، ساكەن ماعجانعا 500 سوم اقشا بەردى» دەپ جازدى ماعجاننىڭ ايەلى. كەيىن مەن ماعجاننىڭ قىلمىستىق ءىسىن قارادىم. العاشقىسىن ەمەس، ەكىنشى  ءىسىن. سوندا ماعجان ايداۋدان كەلگەننەن كەيىن (ول كەزدە ساكەن ۇستالعان) ۇستالىپ وتىرعان حالىق جاۋى ساكەنمەن قايتادان بايلانىسقا شىعىپ، بۇرىنعى جاۋلىعىن ساكەن ارقىلى قايتادان جاساۋعا كىرىستى دەپ ايىپتالعان ەكەن. مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعىندا ساكەندى جەك كورىپ، قاتاردان شىعارىپ تاستايتىنداي ەشقانداي نەگىز جوق قوي. سوندىقتان دا ءبىز ساكەن ءومىرىنىڭ قايشىلىقتارىن اتاپ كورسەتكەنمەن،  نەگىزى حالىقتىق ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. ول ءبارى جاقسى دەپ جالاۋلاتىپ جازىپ جاتتى. ال ەندى ءومىردىڭ كۇنگەي جاعىمەن بىرگە، قايشىلىقتى، كولەڭكەلى جاعى دا بارى بەلگىلى. ونى ءبىز كەيىن ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. ءبىز تەك جاقسىلىقتى عانا جازدىق. جاقسىلىقتى جازۋ ءومىر ءۇشىن كەرەك تە، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن دە كەرەك. ال ەندى ءومىردىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن قوسا جازساڭ، ءومىردىڭ وبەكتيۆتى شىندىعى دەگەننىڭ ءوزى سول بولادى. ءبىرىن ساكەن، ءبىرىن ماعجان جازدى. وسى ەكەۋىن قوسا جازعاندا، ءتىپتى، ادەبيەت باسقاشا باعىتتا قالىپتاسۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان دا ءبىز وسىنىڭ بارلىعىن ءتۇسىنىپ وتىرىپ، ءار جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ جاقسىلىعىن دا، قايشىلىعىن دا – بارلىعىن دا كورسەتۋىمىز كەرەك. ساكەن قايشىلىقسىز ادام ەمەس. بىراق ساكەن – ۇلتىنىڭ قايراتكەرى. ال كەشەگى كەڭەس زامانىندا دا ول حالىق ءۇشىن، قازاق ءۇشىن، ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن قىزمەت ىستەگەن اقىن دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن
نۇربول قۇدايبەرگەنوۆ،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى
ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ
كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى

"انا ءتىلى" گازەتى