وتپان – تاۋ بيىگى:  ماڭعىستاۋداعى باتىس قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى (بيىكتىگى – 532 م). اقتاۋ – تاۋشىق – شەتپە تاس جولى بويىنداعى جىڭعىلدى اۋىلى مەنەن تۇششىبەك ءساناتوريىنىڭ ورتا جەرىندە، جولدان 5-6 كم سول جاق قاپتالىندا ورنالاسقان.

وتپان تاۋدىڭ باسىنان جان-جاعىڭا كوز سالساڭ، بەس شوقى – بيىك تاۋلاردى، ساي-سالا جازىق دالانى، اعارعان بيىك توبەلەر مەن جوتانى، اعىپ جاتقان بۇلاقتى، كوگەرىپ جاتقان تەڭىزدى، الا بۇلت شالعان كوگىڭدى، كەڭ بايتاق شەكسىز جەرىڭدى، كەي كەزدەرى تۇمان باسقان دالانى، اق شاڭقان اقتاۋ قالانى، كوگەرگەن باقشا كوز تارتقان ەلدى مەكەن اۋىلدى، تاۋ بوكتەرىنە جايىلعان ءتورت مۇلىك مالدى كورە الاسىڭ. كوكتەم كەزدەرىندە ءتۇرلى-ءتۇستى گۇلدەردى، ەرتە كەزدە اقساقال اعالار، ەم ءۇشىن ىزدەپ كەلەتىن 15 ءتۇرلى وسىمدىك كيەلى شيپا شوپتەردى كورەسىڭ.

بۇل تاۋدىڭ بوكتەرىنەن جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن كوپتەگەن سىرقاتتارعا ەم ءۇشىن پايدالانۋعا تاپتىرمايتىن بال ءتارىزدى قارا قوڭىر مۋميانى دا كەزدەستىرە الاسىڭ. تاۋ بوكتەرىنەن قىراعى كوزگە كيەلى اڭ ارقار دا، تۇلكى مەن كوكبورى كوكجال قاسقىر دا قاراڭ ەتىپ كورىنىپ كەتۋى مۇمكىن. كوك اسپاندا قالقىپ ۇشىپ جۇرگەن تاۋ بۇركىتى مەن سۇڭقار، يتەلگى، قارشىعا مەن كۇيكەنتاي، قاشاعان اقىننىڭ جىرىندا ايتقان («وتپان تاۋدىڭ باسىندا، «دەگەلەك» دەگەن ءبىر قۇس بار، اسپاندا ءجۇرىپ ىسقىرسا، مىڭ وردا جىلان باسىلعان...) كيەلى قىران قۇستى دا كورە الاسىڭ. باتىستا الىستان اپ-انىق كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇرلىققا ەنىپ جاتقان جەرى – ءۇش اۋىز تاۋى كورىنەدى. بۇل تاۋدىڭ اراسىندا ادايلاردىڭ كوتەرىلىسىن باسام دەپ تەڭىز ارقىلى كەلگەن پاتشا اسكەرىمەن يسا-دوسان ساربازدارىنىڭ سوعىسىپ، شاپقىنشى ورىس اسكەرلەرىن قىرىپ تاستاعان، ۇرپاعىمىزدى ەرلىككە، بىرلىككە، ەلدىككە جەتەلەيتىن تاريحي ورىن اينالاسى قورشالىپ، اۋقىمدى جەردى الىپ جاتقان مولا-توبە جاتىر.

تۇندە باسىنا شىقساڭ وڭتۇستىك باتىستان اقتاۋ قالاسىنىڭ، وڭتۇستىك شىعىستان مۇنايلى جەتىباي كەنتىنىڭ، تەرىستىكتەن قاراجانباس كەنىشىنىڭ سامساعان وتتارىن كورەسىڭ. بەينە ءبىر كوكجيەككە شاشىپ تاستاعان وتتى مونشاقتار سياقتى. بۇلار وتپان تاۋدىڭ باسىنان 150, 100, 80 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان.       

«اداي اتا-وتپان تاۋ» رۋحاني تاريحي-مادەني كەشەنى:

اقساراي. اداي اتامىزدىڭ اقورداسى. اقساراي اداي اتانىڭ سەگىز نەمەرەسىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان سەگىز بولمەدەن تۇرادى. بۇل بولمەلەردە ەلدىڭ ەلدىگىن ۇلىقتايتىن اس-جيىن، ەلدىڭ ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەرىنە بايلانىستى ساليقالى كەڭەستەر وتكىزىلەدى  جانە بۇل سارايدا ولكەنىڭ وتكەن ءومىر تىرشىلىگىن بەينەلەيتىن تاريحي مۇراجاي بار. 

ورتالىق زالدا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ دامۋ تاريحىنا ارنالعان تۇراقتى كورمە (قازاق حاندىقتارى، حاندار شەجىرەسى، ۇلت قاھارماندارى، قازىرگى زامان بەينەلەرى، ۇلتتىق رامىزدەر، تاۋەلسىزدىك كورىنىستەرى، تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى تۋرالى دەرەكتى كورىنىستەر) ۇلتتىق مانەرمەن بەزەندىرىلگەن.

«ماڭعىستاۋ جانە جەتى جۇرت» تاقىرىبىنداعى كورمە زالى ماڭعىستاۋ تاريحىنا ارنالىپ، ول جەردىڭ ارحەولوگيالىق ساراپتاماسى، كارتاسى، ماكەتتەر، ارتەفاكتتەر اڭىز-اڭگىمەلەرمەن ايقىندالىپ، تاس داۋىرىنەن وسى كۇنگە دەيىن مەكەندەگەن حالىقتار مەن تايپالاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى بويىنشا جيناقتالعان مالىمەتتەر جۇيەلەنىپ جاساقتالعان. مىسالى: قازاقستان جەرىندەگى تايپالىق وداقتاستار كارتاسى، جانە ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءۇ-111 عاسىرداعى ەجەلگى ساق تايپالارى جاۋىنگەرلەرى سۋرەتتەرى ىلىنگەن. 552-744 جىلدارى بيلىك قۇرعان تۇرىك قاعاناتى تۋرالى دەرەكتەر (تۇرىك يمپەرياسى كارتاسى، نوعاي ورداسى كارتاسى، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» كىتابى) كورسەتىلگەن.

«ماڭعىستاۋ جانە ماڭعىستاۋلىقتار» كورمەسى ماڭعىستاۋدان ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن شەت اسىپ كەتكەن ماڭعىستاۋدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا جانە ماڭعىستاۋ زيالىلارىنا ارنالىپ جاساقتالدى. بۇل كورمەدە وتكەن جانە جاڭا تاريحتاعى ونەگەلى ىستەرمەن ولكەگە، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ءومىر تاريحى ايقىندالدى.

«قول ونەر كورمە زالى»: بۇل زال قازاق قولونەرىنىڭ سوڭعى عاسىرداعى دامۋ ساتىلارى مەن بۇگىنگى كۇنگە ارنالعان. بۇل زالداعى ۆيترينادا ولكە جەرىندە وتە ەرتەدە سالىنىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان كونە تاريحي-ارحيتەكتۋرالىق ەسكەتكىشتەردى سالعان ەسىمى ەلگە كەڭىنەن ءمالىم ماڭعىستاۋلىق تامشى شەبەرلەر تۋرالى دەرەكتەر كورسەتىلگەن.

ولكە جەرىندەگى يسلام كورمە زالى. ماڭعىستاۋ ەلىمىزدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ 70 پايىزى ورنالاسقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا بەلگىلى اۋليەلى – كيەلى مەكەن. بۇل جەردە اسىرەسە جەر استى مەشىتتەرى كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل كورمە زالى ماڭعىستاۋداعى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ تاريحىنا ارنالعان. وسىعان بايلانىستى بۇل كورمەدە ءدىن تاراتۋ ورتالىعى بولعان جەر استى مەشىتتەر كارتاسى، ارتەفاكتتار، ءدىني قايراتكەرلەر تۋرالى مالىمەتتەر جانە سوڭعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستار ناتيجەلەرىنە نەگىزدەلگەن تاريحي تۇجىرىمدار ورىن الدى.

«انا كەلبەت» ەسكەرتكىشى. اداي اتانىڭ جۇبايى بارلىق انالاردىڭ وبرازى. جۇزىندە ايدىڭ، جۇرەگىندە كۇننىڭ سۋرەتى ورنەكتەلگەن. بۇل انانىڭ ءجۇزى ايداي جارقىن، جۇرەگى كۇندەي ىستىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كوكىرەگىنىڭ تۇسىندا ۇشىپ بارا جاتقان ەكى قىران قۇستىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن. بۇل انانىڭ قۇرساعىنان شىققان ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى. انالار ءۇيدىڭ يەسى. سول سەبەپتى «انا كەلبەتى» ەسكەرتكىشى اداي اتامىزدىڭ اقورداسى – اقسارايدىڭ جانىنا ورنالاسقان. بيىكتىگى 15 مەتر.

362 باسپالداق. كيەلى ماڭعىستاۋدا مەكەن ەتكەن 362 اۋليەنىڭ رۋحىنا ارنالعان 362 باسپالداق اكساراي مەن اداي اتا كەسەنەسىن جالعاستىرادى. جەر-انانىڭ قويناۋىنا ءتان جەرلەنگەن اۋليەلەردىڭ رۋحى وتپان تاۋدىڭ باسىنا كەلىپ، وسى باسپالداقپەن ءجۇرىپ وتكەن جانعا شاپاعاتى تيەدى دەگەن تىلەكپەن ىرىمداپ سالىنعان.

اداي اتا كەسەنەسى.  اداي اتا كەسەنەسى قاراتاۋ جوتالارىنىڭ ەڭ بيىك شوقىسى (بالتىق تەڭىزى دەڭگەيىنەن 532 مەتر بيىك) وتپان تاۋدا ورنالاسقان. كەسەنەنىڭ بيىكتىگى كۇمبەز نايزاسىنىڭ ۇشىنا دەيىن 37 مەتر. رەسەي رەسپۋبليكاسىندا جاسالعان كۇمبەزدەر ارقاۋى التىنمەن شايىلعان. اداي اتانىڭ ەكى قاپتالىنداعى-ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى اتامىزدىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان كەسەنەسى.

اداي اتا ەلىنىڭ ەل تاڭباسى. قالقاننىڭ فونىندا ايقاستىرىلىپ سالىنعان. نايزا مەن قىلىش، ورتاسىندا بۇكىل ەل بىلەتىن اتاۋى «جەبە» دەلىنەتىن اداي تاڭبا. بۇل تاڭبا ۇشتارى بىرىككەن ءۇش سىزىقشالاردان تۇرادى جانە ول ساداق وعىنىڭ ۇشىن بەينەلەيدى.  بۇل ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ، بىرلىكتىڭ بەلگىسى. اداي تاڭبا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىنىڭ بىرىككەن كۇشىمەن، كوك نايزانىڭ ۇشىمەن عانا جاۋىڭدى جەڭىپ جەرىندى قورعاي الاسىڭ، ء«ۇش ءجۇزدىڭ باسى بىرىكسە الىنبايتىن قامال جوق، تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگى-ءۇش ءجۇزدىڭ باسىنىڭ بىرلىگى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

ادايدىڭ جەبە تاڭباسى (سترەلا، سترەلكا) باعىت-باعدار، جول كورسەتىپ بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ  كەز-كەلگەن جەرىندە تۇر. بۇل اتام قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى ادايلاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقى.

كوكبورى. تۇركى حالىقتارىنىڭ سيمۆولى. ەرتە زاماندا اتالارىمىز كوكجال قاسقىردى ءپىر تۇتقان. سەبەبى ول قانداي قيىنشىلىققا دا ءتوزىمدى، ءوزىنىڭ جاۋلارىنان دا، تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىنەن دە قورعانا الاتىن كۇشتى، قولعا ۇيرەتۋگە كونبەيتىن، تۋعان جەرىنەن باسى اۋعان جاققا كەتپەيتىن جانە ءوز ۇيالاستارىن سىرتقى جاۋعا بەرمەيتىن، قىزىل كىتاپقا ەنبەگەن، سانى كوبەيمەسە، ازايماعان، ەرجۇرەك اقىلدى دا ايلاكەر، كيەلى اڭ. اتالارىمىز كوكبورىنىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتتەرىن ءوز ۇرپاعىنىڭ بولمىسىندا بولۋىن قالاپ، بالالارىنا ۇلگى تۇتقان. سول سەبەپتى ول بۇگىن دە حالقىمىزعا سيمۆول بولا الادى. كۇنى كەشە تاۋەلسىزدىك العان حالقىمىز باتىسىمىزدا رەسەي، شىعىسىمىزدا قىتاي، باسقا دا الپاۋىت ەلدەردىڭ ىقپالىندا كەتپەي، عاسىردان عاسىرعا ساقتالعان ءتىلىن، ۇلتتىق اتا سالت-ءداستۇرىن، ءوز بولمىسىن، نامىسىن، مادەنيەتىن ساقتاي ءبىلۋى ءۇشىن اتالارىمىز ءپىر تۇتقان وسى كوكبورىنىڭ رۋحىنان ءنار السىن دەگەن ماقساتتا سالىنعان.

قازاق شەجىرەسى مەن بۇكىل تاريحي دەرەكتەر كوكبورىنى الشىننىڭ (الاشتىڭ) لاقاپ اتى ەكەندىگىن ايتادى. تۇرىكتىڭ ءتۇپ قازىعى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى قازاق، الشىن-كوكبورى ەكەندىگىن ءسۇيىنباي ارونۇلى اتامىز:

ء«بورىلى مەنىڭ بايراعىم،

ءبورىلى – بايراق كوتەرسە،

قوزادى قاي-قايداعىم»، - دەپ جىرلاعان.

 

 «1. شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى. ءتاڭىرى باقىتتى ەتىپ جاراتقان بورتە ءبورى زايىبى مارال سۇلۋمەن بىرگە تالاي تەڭىز-داريانى كەشىپ كەلىپ، ونىن وزەنى باس العان بۇرحان-قالدۇن تاۋىن تۇراق ەتكەن كەزدە، باتشاعان دەگەن ءبىر ۇل تۋادى» («مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 26 بەت). سوندا بورتە ءبورى دەگەنىمىز، الشىن-كوكبورىنىڭ ۇرپاعى بورتە دەگەن ماعىنا دا قولدانىلعان.  بورتە ءوز اتى، ءبورى تەگى بولىپ تابىلادى. ال، «تالاي تەڭىز-داريانى كەشىپ كەلىپ» دەگەنىنەن، ولاردىڭ ول جەرگە كاسپي-ارال وڭىرىنەن قونىس اۋدارىپ بارعانىن دا باعامداۋعا بولادى.  بارلىق تاريحشىلاردىڭ قاپەرلەرىنە بەرەرىم، ەگەر كىمدە – كىم  ءوزىن شىن تاريحشىمىن دەپ ەسەپتەر بولسا بۇل جاعدايعا ءادىل باعاسىن بەرىپ مويىنداۋعا ءتيىس.

ۇران وتى. ەرتە زاماندا ەلگە جاۋ شاپقاندا، كەڭ بايتاق ماڭعىستاۋدى رۋ-رۋ بولىپ جايلاپ جاتقان حالىقتىڭ باسىن جيناۋ ءۇشىن وتپان تاۋدىڭ باسىندا ۇران وتىن جاققان. ءسۇيتىپ اداي حالقى بىرىگىپ ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاپ قالعان. وتپان تاۋدىڭ باسىنان جاققان الاۋ وت سوناۋ ءۇستىرتىڭ ۇستىنەن كورىنەدى ەكەن. قازىر بۇل جەردە جىل سايىن ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان جىل باسى 14 ناۋرىز-امال كۇنى ساداقا بەرىلىپ، ناۋرىزدىڭ 13-نەن 14-ىنە قاراعان ءتۇنى بىرلىكتىڭ، دوستىقتىڭ، تىرلىگىمىز بەن نامىسىمىزدىڭ، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىز جولىنداعى ءار جىلعى جەڭىسىمىزدىڭ ماڭگىلىك وتى جاعىلادى. وت جاعۋ راسىمىنە ولكەدە ەڭبەك ەتىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ (كىشى ءجۇز) وكىلدەرى، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ دە ولكەمىزگە بەلگىلى زيالى اقساقالدارى قاتىسادى. سولاردىڭ قولىنان وتكەن فاكەل ەڭ سوڭىندا اداي اتانىڭ سەگىز نەمەرەسىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قولىمەن جاعىلادى. 2008 جىلى قۇدايكە اتانىڭ ۇلكەن ۇلى قوساي اتانىڭ،  2009 جىلى تازىكە اتا ۇرپاقتارىنىڭ اقساقالىنا ۇران وتىن جاعۋ ءراسىمى بەرىلسە، 2010 جىلى كەلىمبەردى اتانىڭ ۇلكەن بالاسى قۇنانورىس اتانىڭ، 2011 جىلى اقپان اتانىڭ ۇرپاقتارىنا جۇكتەلدى. تاعى دا ەستە ساقتايتىن نارسە، وتپان تاۋدىڭ باسىندا قورعان بولعان. سول قورعاندا جىل ون ەكى اي بويى ساربازدار ءومىر ءسۇرىپ، كۇزەتتە بولعان. قاجەتتى ۋاقىتىندا وت جاعۋ ءۇشىن قورعانداردىڭ بىرىندە قۇرعاق اعاش-وتىن (سەكسەۋىل، ت.ب.) ساقتالعان. بۇعان كۋا اداي اتا ىرگەتاسىنىڭ تەرەڭدىگى 7 مەترلىك ىرگەتاستى قازۋ كەزىندە استىنان وتە ەسكىرىپ، جىڭىشكەرگەن اتتىڭ سۋلىعى، ت.ب. شىققان.

باتىرلار الاڭى. كوكبورى، باتىرلار الاڭى، باھادۋر باتىر ەسكەرتكىشى، تۋ توبە ارالىعىنا سالىنعان ارنايى باسپالداق جولدىڭ ەكى جاعىنا ماڭعىستاۋ جەرىن قورعاعان اداي تايپاسى باتىرلارىنىڭ، كىشى ءجۇز، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ تاريحتا قالعان اتاقتى حالىق باتىرلارىنىڭ ەسكەرتكىش ءمۇسىنى نەمەسە اتى-ءجونى جانە ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى كورسەتىلگەن ەسكەرتكىش تاقتالارى ورناتىلادى دەپ جوسپارلانعان. ماقسات كاسپيدەن التايعا، ورال تاۋىنان ارالعا دەيىن سوزىلعان ۇلان بايتاق قازاق جەرىن قورعاعان باتىر اتالارىمىزدىڭ اسپان استىنداعى مۇراجايىن اشىپ، جاستارىمىزدى پاتريوتتىق سەزىمگە، ۇلتجاندىلىققا، يماندىلىققا، باتىرلىققا، ەرلىككە تاربيەلەۋ.

تۋ توبە. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كورىنىسى. رەسمي ساياسي-مادەني شارالار ۇيىمداستىرۋ كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋى ىلىنەتىن ارنايى ورىن. تۋ تۇعىردىڭ بيىكتىگى 20 مەتر شاماسىندا. سونىمەن قاتار بولاشاقتا باھادۋر باتىر ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جوسپارلانعان. بۇل – قازاقتىڭ جەرىن قورعاعان، الاتاۋعا دەيىن بارىپ، سايرامدى ءۇش اينالعان اداي اتا ۇرپاعى باتىرلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش ستاتۋيا. (دەرەككوزگە «وتپان» كاسىپورنى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى دانيار ارالبايۇلىنىڭ  «وتپان» تاۋ جورنالىنا جاريالانعان ماقالاسى پايدالانىلدى. «اتامەكەن -2012» 11-13 بەتتەر).

ءار ادامنىڭ ەڭ جاقىن ءپىر تۇتارى - ءوزىنىڭ اكەسى مەن شەشەسى. تال بەسىكتە جاتقان ءسابيدىڭ العاش رەت اناسىنىڭ، كەيدە اكەسىنىڭ تەربەتە وتىرىپ، بالاسىن تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن ايتقان سىرلى ءانى مەن جىرىنان اكە-شەشەسىنە، بولاشاق ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى ويانسا، وسە كەلە ول اتا-اناسىن، ءوز شاڭىراعىن، تۋعان-تۋىسقانىن قۇرمەت تۇتۋ، ءسۇيۋ ارقىلى قانداس حالقىنا، تۋعان جەرىنە، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تۋىندايدى. ءوزىنىڭ رۋىن، اتا-باباسىن ءبىلىپ، زەرتتەۋ ارقىلى، وزگە قانداستارىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ، ءتۇپ تامىرى قازاق دەگەن كيەلى اتادان تاراعانىن سەزىنەدى. ال، اداي اتا، اداي ول ۇرپاعىنىڭ اتاسى. وتپان تاۋ، ول – اتا-بابالارىمىزدىڭ اياعى، تۇلپارلارىنىڭ تۇياعى تيگەن جەر. باتىرلارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ باسىن قوسىپ، اقىلداسىپ، ەلدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن شەشىمدەر قابىلداعان جەر. اتالارىمىز وسى جەردە ەلدىڭ اماندىعىنا ساداقا بەرىپ، اللادان ۇرپاقتارىنا ساۋلىق تىلەپ، الىس جولعا اتتاندىرىپ وتىرعان جەر. ەل شەتىنە جاۋ شاپقاندا، تۋعان جەرىن قورعاۋ ءۇشىن اتوي سالىپ، ۇران وتىن جاققان جەر. مىنە، وسى تاريحي كيەلى جەردى، قازاق ەلىنىڭ باتىس وڭىرىندەگى ەڭ بيىك جەرى بولىپ سانالاتىن وتپان تاۋدى ءوزىمىزدىڭ ءپىر تۇتاتىن كيەلى جەرگە اينالدىرۋ. ونىڭ باسىندا جىل سايىن تىرلىكتىڭ، بىرلىكتىڭ، رۋحتىڭ، تاۋەلسىزدىك پەن بوستاندىقتىڭ ۇران وتىن جاعۋ. سول ارقىلى جاستارىمىزدى يماندىلىققا، ۇلتجاندىلىققا، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ وتكەن ءومىر تاريحى مەن اتا-بابالار رۋحىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن دامىتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسۋ.

قازاقتا، ونىڭ ىشىندە وسى ولكەدە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان كيەلى سالت-ءداستۇر، ول كەنجە بالا اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا قالىپ، ولاردى ولە-ولگەنشە باعىپ-قاعادى. بۇل سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى مۇلتىكسىز ورىندالىپ كەلە جاتقان اتا زاڭ. اعالارى اتا-اناسىنىڭ ريزاشىلىعىمەن ەنشىسىن الىپ، وتاۋ شىعىپ ءوز الدىنا ءۇي بولادى. ال كەنجە بالا «قارا شاڭىراقتا» قالادى. بىراق ۇلكەن اعا، اپالارى «قارا شاڭىراققا» كەلىپ (اتا-اناسىنا كورىسىپ، سىي-سياپاتىن كورسەتىپ), كومەكتەسىپ، بولاشاق تۋىسقاندىق بىرلەسكەن ءومىر تۋرالى اقىلداسىپ، شەشىم قابىلداپ وتىرعان. ەگەر بۇل سالت-ءداستۇردى بۇكىل قازاق ەلىنە تاڭاتىن بولساق، وندا اداي اتا ۇرپاعى جايلاعان 362 اۋليەلى كيەلى مانقىستاۋ ولكەسى قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى بولىپ شىعادى. سەبەبى، اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە دەرەگى بويىنشا قازاقتىڭ ء ۇش ءجۇزىنىڭ (ۇلى ءجۇز-اق ارىس، ورتا ءجۇز-جان ارىس، كىشى ءجۇز-بەك ارىس) كىشىسى كىشى ءجۇز (25 تاڭبالى). كىشى ءجۇز – الشىننىڭ ۇلكەنى  التى اتا ءالىم (6 تاڭبالى), ودان كەيىن جەتىرۋ (جەتى تاڭبالى), كەنجەسى ون ەكى اتا بايۇلى (12 تاڭبالى). بايۇلىنىڭ ۇلكەنى الاشا، كەنجەسى-اداي. كىشى ءجۇز جەرىنىڭ ەڭ بيىك جەرى وتپان تاۋ. وتپان تاۋدىڭ باسىنا ءۇش ءجۇزدىڭ جايساندارى جينالسا، اتا-بابا ارۋاعىنا ساداقا بەرىلىپ، قۇران وقىلسا، ەلدىڭ ەلدىگى، بىرلىگى، بولاشاق تاعدىرى تۋرالى اقسارايدا كەڭەس قۇرىپ اقىلداسىپ، تىرلىكتىڭ، بىرلىكتىڭ، تاۋەلسىزدىك پەن بوستاندىقتىڭ، ىرىلىك پەن ۇلىلىقتىڭ ۇران وتىن جاعىپ، كوكىرەكتەرىنە جىگەر مەن قايرات، ەلدىك پەن ەرلىككە دەگەن ۇمتىلىس سەزىمىن ورناتىپ، ءوز تۋعان جەرلەرىنە قايتسا، اتالار رۋحىنان العان اسەردى قازاقتىڭ كەڭ بايتاق ەلىنە تاراتسا دەگەن ۇلى ماقساتتا وسى وتپان تاۋدىڭ باسىنا قازاقتىڭ ءبىر تۋار «اتپال ازاماتتارى» سابىر اداي، سۆەتقالي نۇرجان، ەرمۇحان مەداعۇل، ىرزا وڭعاربايلار باستاعان ءبىر توپ اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە بۇكىل ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ قولداۋىمەن اداي اتاعا ارناپ «اداي اتا-وتپان تاۋ» ەتنوگرافيالىق رۋحاني-مادەني ەسكەرتكىش –  كەشەنى سالىندى. كەشەننىڭ اۆتورى – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى اقىن، سابىر شەركەشبايۇلى اداي.

قۇرىلىس 2005 جىلى 10-قازاندا باستالىپ، 2007 جىلى قازان ايىنىڭ 24-جۇلدىزى كۇنى اشىلۋ ءراسىمى ۇيىمداستىرىلدى. رۋحاني تاريحي-مادەني كەشەننىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا 500 اعاش ءۇي تىگىلىپ، قازاقستان جانە باسقا دا تاۋەلسىز رەسپۋبليكالاردان 50 مىڭداي ادام قاتىستى. بايگە، ۇلتتىق ءتۇرلى سپورتتىق جارىستار جانە اقىندار ايتىسى، جازبا-اقىندار ءمۇشايراسى باسقا دا ونەر سايىستارى ۇيىمداستىرىلدى.

«اداي اتا – وتپان تاۋ» رۋحاني تاريحي-مادەني كەشەنى-كەڭ بايتاق قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق يدەلوگيامىزدى قالىپتاستىرۋ جانە ونى دامىتۋ ماقساتىندا سالىنعان كيەلى ورىنداردىڭ ءبىرى جانە ونىڭ 362 اۋليەلى ماڭعىستاۋ جەرىندەگى تەمىرقازىعى ىسپەتتى.     

جانە سونىمەن قاتار، «اداي اتا-وتپان تاۋ» كەسەنەسى  ۇلانعايىر قازاق دالاسىنىڭ باتىس شەكاراسىن تولىقتاي بەكەمدەپ تۇر، - دەپ باتىل ايتا الامىز. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق» دەپ،  ۇلى اتالارىمىز ايتىپ كەتكەندەي ەل باسىنا كۇن تۋار جاعداي بولسا، بۇكىل ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ وتپان تاۋدان تابىلارى ءسوزسىز. وسى جەردە ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ  قازاق دالاسىنىڭ شەكارا ايماقتارىن بەكەمدەپ جاتقان جانىس بابا، بايدىبەك اتا، قوبىلاندى باتىر كەسەنەلەرىنىڭ قاتارىنان تابىلعانىنا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرە كەتكەندى دە ءجون كورىپ وتىرمىن. مەنىڭشە، ۇلانعايىر قازاق دالاسىنىڭ بارلىق شەكارا ايماعىندا (اسىرەسە سولتۇستىكتە) اتالارىمىزدىڭ وسىنداي كەسەنەلەرى ساپ تۇزەسە نۇر ۇستىنە نۇر بولعان بولار ەدى.

وتپان (وت مان) – وت، ان، پان (مان) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. ءسوز ءتۇبىرى – وت.  بۇل اتاۋ ەڭ العاشقى وت جاققان جانە وسى ۇعىمدى  دۇنيەگە اكەلگەن اتامىزدىڭ ەسىمى، ياعني وتتىڭ اۆتورى. وت – ادتاردىڭ، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا ادايلاردىڭ لاقاپ اتى. ەجەلگى جازبالاردا، ءتىپتى مىنا جاقىن كورشى ورىس  ەلىندە كۇنى بۇگىندە دە ادايدى – ودوي، ۋودوي، ودويۋت دەپ جازىپ ءجۇر. اد-ود، ات-وت ەكەۋى دە ءبىر قايناردان. شىندىعىندا دا، ءسوز تۇسىنگەن ادامعا اتالارىمىزدىڭ ىلكى ءتور  مانقىستاۋداعى قاراتاۋدىڭ  ەڭ بيىك شىڭىنا اتاسىنىڭ اتىن قويماي باسقاشا اتاۋى مۇمكىن دە ەمەس قوي.   بۇل قاعيدا قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىنە دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى.

ان - انا. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، انانىڭ ءسوز ءتۇبىرى ان. ەكى رەت قايتالانعان ان دەگەن سوزدەن انا ۇعىمى شىعىپ تۇر. دەمەك، ان ءبارىنىڭ اناسى، ياعني بار تىرشىلىك يەلەرىنىڭ باستاۋى.

ان  - وسى تۇبىردەن تۋىنداعان مان ءبارىنىڭ اتاسى.

ان – پان (پانا). وتتىڭ  تىكەلەي ماعىناسى ادام بالاسىن سۋىقتان قورعايتىن  قورعانى (پاناسى). پانا ءسوزى وسىعان سايكەس ىسسىدان قورعايتىن قولەڭكە، جاۋىننان قورعايتىن شاتىر، جەلدەن (داۋىلدان) قورعايتىن ىقتاسىن ت.ت. بولىپ قولدانىلا بەرەدى.

ماعىناسى، اداي اتانىڭ جاققان وتى ۇرپاعىنىڭ پاناسى. وتپان تاۋ اتاۋىنىڭ  تىكەلەي ماعىناسى وسى.

وتپان – وت مانۇلى (ادمان) اتامىزدىڭ العاشقى وت جاققان جەرى. سودان بەرى قانشاما مىڭداعان جىلدار وتسە دە ۇرپاقتارى سول وتتى ءالى سوندىرمەي  جاعىپ كەلەمىز. اتالارىمىز كەزىندە وزدەرىن كۇن (عۇن) دەپ اتاپ، كۇنگە، وتقا (سول ارقىلى اد اتاسىنا) تابىنىپ، ۇرپاقتارىنا «شىراعىڭ سونبەسىن» دەپ باتاسىن بەرسە، استىڭ (داستارحاننىڭ) باتاسىن جاساعاندا، اتا-انالارىمىزدىڭ نەمەسە ومىردەن وتكەن وزگە تۋعان-تۋىسقاندارىمىزدىڭ ارۋاعىنا ارناپ «مىنگەنىڭ پىراق، جاققانىڭ شىراق بولسىن» دەپ جاتامىز. سونىمەن قاتار،  اۋليە-اتالارىمىزدىڭ باسىنا بارىپ زيارات جاساعانىمىزدا  شىراق جاعاتىنىمىزدىڭ دا سىرى وسى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلى اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا «اتا رازى بول، ءبىز ءسىز جاققان وتتى سوندىرگەن جوقپىز» دەگەنىمىز بولىپ تابىلادى. اتا جاققان وتتى سوندىرگەنىمىز، اتالار زامانىنىڭ اقىرى بولدى دەگەندى بىلدىرەدى. اتالارىمىزدىڭ اۋىزدارىنان تاستامايتىن «اقىرزامانى» وسى. اتالارىمىز وسىنشاما ۇلكەن اۋقىمداعى، ياعني 70 000 جىلعى  شەجىرەنى بار-جوعى مان، ادام، اداي اتا، اتام زامان جانە اقىرزامان دەگەن 5-6 اۋىز سوزگە سىيعىزعان. اتام قازاق ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن وسىلاي جازعان.

بۇكىل قازاقتىڭ وتان دەگەن ءسوزىنىڭ (ۇعىمىنىڭ) باستاۋ العان جەرى دە، ەلى دە وسى. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ روديناسى دا (وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءسوز ءتۇبىرى ود (وت), ارى قاراي رود، رودنىە، روديتەلي،  روديناسى) وسى بىزدەرمىز. جالعىز عانا ايىبى، ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ ونى مويىنداۋعا سانالارى، ياعني اقىلدارى مەن بىلىمدەرى جەتپەي كەلەدى. قۇرمەتتى وقىرمان! ەسكە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن بىلىمدەرىنىڭ دەڭگەيى عانا.

تاريح تاعلىمى:  بۇكىل قازاق بالاسىنا اقىرزاماندى بولدىرماۋ ءۇشىن ادام (اداي) اتا جاققان وتتىڭ وشۋىنە جول بەرىلمەۋ كەرەك. الايدا قازىرگى ۇرپاق، اتالار جاققان وتتى (مىسالى، تۋعان كۇندەرىندە توي يەسى قانشا جاستا بولسا، سونشا شىراق جاعىپ) وزدەرى ۇرلەپ ءسوندىرىپ ءجۇر. قازىرگى ۇرپاقتىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ مىنا ومىردە جولدارى بولماي جۇرگەندەرىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا جاتقانىنا اقىل-ەسى ءتۇزۋ قازاق بالاسى مەنىمەن داۋلاسا قويماس دەپ ويلايمىن. قازاق بالاسىنا اتا جولىنان اۋىتقۋعا بولمايدى.

وسى ورايدا ءسوز رەتى كەلگەسىن وتپان تاۋ – اداي اتا كەسەنەسىنە بايلانىستى ءوز ۇسىنىسىمدى دا بىلدىرە كەتەيىن: بارشامىزعا بەلگىلى اتام قازاقتىڭ رۋلىق تاڭباسىن – قازاق رۋلارىنىڭ جەكە كۋالىگى دەسە دە بولادى.

شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ باس تاڭباسى (گەربى) ء"تىل تاڭبا» بولعان. بۇل تاڭبا بۇگىنگى موڭعولياداعى شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى اۆارگاداداعى شىڭعىسحانعا ارنالعان "وبەليسكىگە" سالىنعان.  بۇل ء"تىل تاڭبالى ادايلاردىڭ»، ياعني ادام اتانىڭ قاراشاڭىراق يەلەرى ادايلاردىڭ  باس تاڭباسى.

"ارام مەنەن ادالدى

ايىرعان بىزگە قۇراندى

قۇراندى بەرگەن قۇدايدى.

ء"تىل تاڭبالى" اداي ەك

اۋليە بەكەت ۇراندى" بۇل ايگىلى جىراۋ نۇرىم شىرشىعۇلىنىڭ (1831–1908)  تولعاۋىنان ءۇزىندى.

ايگىلى "سىرىم باتىر" داستانىندا:

ء"تىل تاڭبالى" ادايدان

اتاعوزى باتىر بار" دەگەن جولدار بار.

 

 «بولعالى الشىن — الشىن

اداي قورعان،

قاناتىن قاز ەدىك قوي قاتار كەرگەن.

«سۇر جەبە»، ء«تىل تاڭبالى»

بايراعىمدى

جەڭىسپەن جەلبىرەتىپ اتام كەلگەن» (سابىر اداي).

 

ماڭعىستاۋلىق شەجىرەشى جەتىباي جىلقىشيەۆتىڭ (1940-2015) باسپادان 1998 جىلى جارىق كورگەن  ء«تىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» اتتى جيناعى بار.

 

ء«تىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» اتانىپ، ءتۇپ-تۇقيانىنان دىلمارلىعىمەن، شەشەندىگىمەن دارالانىپ، تاڭىردەن وزگەشە سىي العان جىراۋ بابالاردىڭ ەسىم-سويلارى تومەندە كەلتىرىلگەن: ابىل تىلەۋۇلى وتەمبەتتەگى (1777-1864), قالنياز شوپىقۇلى، نۇرىم شىرشىعۇلۇلى (1831-1908),  قاشاعان كۇرجىمانۇلى (1841-1929), اقتان كەرەيۇلى (1850-1912), ارالباي وڭعاربەكۇلى (1857-1918), ءومىر قاراۇلى (1856-1918), وسكىمباي قالمامبەتۇلى (1860-1925), ءىزباس ەسىمۇلى (1870-1930), ساتتىعۇل جانعابىلۇلى (1876-1966), بايىمبەت تەلەۋۇلى (1876-1931), كوكەن تولەپبەرگەنۇلى (1882-1970), تۇيتە احۋن وتەسبايۇلى (1882-1937). بۇل تىزبەك كۇنى بۇگىنگە دەيىن سەتىنەمەي، سوگىلمەي، قۇدايدىڭ شىنايى ءدىنىن ۋاعىزدايتىن، وسى تاقىرىپتى تەمىرقازىق ەتىپ العان «التىن تىزبەك»، اسىل كوش. قازىر قانشا زەرتتەسەڭ دە سارقىلمايتىن دۇنيە، قانشا قازساڭ دا، تاۋسىلمايتىن قازىنا». (مۇحيت تولەگەن).

 

 “نۇرالى حاننىڭ تۇسىندا، ءتىل تاڭبالى اداي ەلىندە، ءوزى باتىر، ءوزى بي اتاقوزى دەگەن بولعان ەكەن» (تاريحشى، مۇرا جيناۋشى، جازۋشى جايساڭ اقباي  «ەرەن ەر-سىرىم» 2002).

 

 «ماڭعىستاۋدا تاڭبا وزگە مالعا ەمەس، تەك جىلقىعا عانا باسىلاتىن بەلگى. ماسەلەن جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان ادام قاي رۋدان ەكەندىگى مىنگەن اتىنىڭ تاڭباسىنان بەلگىلى بولعان. ادايلار جىلقىسىنا رۋلىق ءتىل («ش») تاڭباسىن باسقان. مۇنداي تاڭبالار ەشۋاقىتتا وشپەيتىن ءىز قالدىرعان». ەفيمەنكو پ.، 1-يۋريديچەسكيە زناكي. جۋرنال مينيستەرستۆو نارودنوگو پروسۆەششەنيا، چ. ء1ححۇ1. سپب.، 1874, №11,12; فيەلسترۋپ ف. ستر.97.

 

شىڭعىسحاننىڭ تاڭباسى – ادايدىڭ ءتىل تاڭباسى. بۇنداي تاڭبالاردى ماڭعىستاۋدىڭ قوشقار اتا، دوڭعارا قاۋىمى، شوپان اتا، كۇيەۋ تام، وعلاندى، ەسكى بەينەۋ قاۋىمى، جاڭاوزەن قالاسىنان تۇرىكمەن ەلىنە قاراي ءجۇز شاقىرىم جەردەگى وجاباي اتا قاۋىمىنان جانە ت.ب. كوپتەگەن قورىمداردان كورۋگە بولادى.

وسى جەردە ايرىقشا توقتالىپ، ەرەكشە اتاپ وتەتىن  جاعداي، جالپى ءبىز ادام دەگەن اتتى ەڭ ءبىرىنشى ءتىلىمىز شىعىپ سويلەگەن كەزدەن باستاپ العانىمىز ەشقانداي داۋعا جاتپاسا كەرەك. دەمەك، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ادام اتا مەن اۋا انانىڭ ءتىلى شىقتى. قاز ادايلاردىڭ ء«تىل تاڭبالى ادايلار»، قاس بي (كاسپي) دەپ اتالۋلارىنان ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى كىمدەر ەكەندىگى ايقىن كورىنەدى.

سان مىڭداعان جىلدار بويى بۇكىل الەمدى بيلەگەن قاعانداردىڭ باس تاڭباسى ء«تىل تاڭبا» بولعان. ونى ەكىنشى بالاما اتاۋمەن قاس بي دەپ تە اتاعان. بۇگىنگى كاسپي (قاس بي) تەڭىزىنىڭ اتاۋى دا، باتىس ەلى تاريحشىلارىنىڭ ءبىزدىڭ اتالارىمىزدى «يازىچنيكي» دەپ اتاۋلارى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى.

 «يازىچنيك» دەمەكشى، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى يازىك، قازاقشا اۋدارماسى ءتىل. شىندىعىنا كەلگەندە يازىك دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە تازا قازاق ءسوزى. بۇل ءسوزدىڭ تۇپكى اتاۋى يازىق (ورىس تىلىندە «يا» دەگەن ەكى دىبىستىڭ ورنىنا «يا» دەگەن ءبىر دىبىس قولدانىلادى), ياعني ازىق، بۇل بۇگىنگى قازاقتىڭ، ياعني قازىق جۇرتتىڭ كوپتەگەن  بالاما اتاۋلارىنىڭ ءبىرى.

سەبەبى، يازىق دەگەنىمىزدەگى «ي» ادام اتانىڭ بالاسى (ۇرپاعى)  دەگەندى بىلدىرسە، يا ء(يا) – بۇل شىڭعىس قاعان شىققان قيان (قيات) رۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى، «از» - از ء(از اۋليە), ال «ىق» دەگەنىمىز سۋدىڭ ءسينونيمى. مىسالى، جايىق (جاي اعاتىن سۋ), قايىق (سۋ كەبىسى، ەجەلدە كەبىس «قاي» دەپ اتالعان), قۇدىق (قۇت سۋ، ياعني ميكروبسىز تازا سۋ) ت.ت.

«ۇلىم دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى، وسى ءبىر قۇس شىقىلىقتاپ كەتپەي قويدى دەپ، قارا تاستى قايتارا جارىپ كورگەندە، «حاسبي» (قاس بي م.ق.)  تاڭبا شىعادى. ەسۋكەي باتىر الگى تاڭبانى ۇيىنە اكەلىپ، ارشا-قولا تۇتاتىپ، ونى اسا قاستەرلەپ، الاستاپ وتىرعان ساتتە، باياعى قۇس ۇشىپ كەلىپ، شاڭىراققا قونادى دا «شىڭعىس، شىڭعىس» دەپ شىقىلىقتايدى.

...شىڭعىس قاعاننىڭ تاڭىرگە ءتان مارتەبەلى، اۋليە اتانىپ، ۇلى قاعاناتتىڭ «حاس بي» تاڭباسىنا يەلىك ەتكەن ءمانىسى وسىلاي ەكەن.

قاس بي  (كاسپي م.ق.) تاڭبا – شىڭعىس قاعاناتىنىڭ بەلگى-ءمورى» (لۋۆساندانزان «التىن شەجىرە» الماتى-2009. 23-24 بەتتەر).    

دەمەك، كاسپي تەڭىزى قاز ادايلاردىڭ لاقاپ اتى. ەڭ العاش ءتىلى شىعىپ سويلەگەندەر، مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامعا، ونداعى بارلىق قۇبىلىستارعا ات قويعاندار وسى ءبىزدىڭ اتالارىمىز. تەڭىزدىڭ اتاۋى سوندىقتان قاس بي دەپ اتالعان. قاز ەلى – بۇكىل الەم ەلدەرى مادەنيەتىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ولار بۇكىل الەم مادەنيەتى سايىسىنان بايگە العاندار. سوعان سايكەس «قاس» ءسوزى دە  كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ ەڭ بيىك شىڭى.  قازاقتىڭ قاس ساق، قاس اقىن، قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس سۇلۋ، قاس شەشەن، قاس تۇلپار،  قاس جۇيرىك، قاس ءدۇلدىل، قاس قاعىم، قاس قىر (بيىكتىك), قاسيەت، قاس جاقسى، قاس شەبەرلەرى وسى تۇجىرىمىمىزدىڭ ايداي ايعاعى.

 

سول ۇشىندە اسپاندا ۇشاتىن ەڭ قاسيەتتى كيەلى قۇستارعا اققۋ، قاز دەپ ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى قويىلعان. «اققۋ مەنەن قاز ەگىز، اداي مەنەن تاز ەگىزدىڭ دە» سىرى وسى.

 

 «1206 جىلى شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ ەل تاڭباسىندا «كوكتە ءتاڭىر، جەردە قاعان بار. الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى» دەپ جازىلعان (ەرەنجەن حارا-داۆان، چيرگيس – حاان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە. الماتى 1991, 19 بەت). قاعان تازا قازاق ءسوزى، تولىق ماعىناسى قاعان بارلىق حانداردىڭ اعاسى دەگەن ءسوز. حان بۇكىل  ءبىر ەلدىڭ اعاسى دەگەندى بىلدىرسە، ق-اعا-ن دەگەنىمىزدە حان سىرتىندا قالىپ اعا ءسوزى ورتاعا اۋىسقان.  بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە تەك قانا قازاقتان شىعىپ الەمدى بيلەگەن ۇلى كوسەمدەر عانا قاعان اتىن يەمدەنگەن.  بۇكىل الەم تاريحىنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە، قازاقتان باسقا بيلەۋشىسىن قاعان دەپ اتاعان مەملەكەت بولىپ كورگەن ەمەس. مىسالى، ۇلى الاش قاعان، قازاق قاعان، وگىز (وعىز) قاعان، تونى كوك بىلگە قاعان، بۇمىن كاعان، كۇلتەگىن قاعان، شىڭعىس قاعان ت.ت. ياعني قاعان دەگەن ءسوز بۇكىل الەمگە بيلىك جۇرگىزەتىن ۇلى حان، حانداردىڭ اعاسى، ياعني ەڭ جوعارعى ءامىرشى دەگەندى بىلدىرگەن. بۇل جونىندە ابىلعازى: «قاعاننىڭ ءمانىسى مىناۋ. كىم دە كىمنىڭ عيززاتى جانە داۋلەتى حاندىق مارتەبەسىنەن ارتىق بولسا، امىرلەر مەن حالىق ونى قاقان  دەر جانە كىمنىڭ مارتەبەسى قاقاننان  جوعارى بولسا ونى قاعان دەر. قاعاننان جوعارى مارتەبە، قۇرمەت بولماس» دەيدى. (تۇرىك شەجىرەسى 110 بەت).

تاڭبالاردىڭ ۇقساستىعى رۋ-تايپالاردىڭ تۋىس ەكەندىگىن بىلدىرەدى. تاراق تاڭبالى بەس تايپانىڭ (تورە، جالايىر، تولەڭگىت، تاراقتى-تابىن، تاراقتىنىڭ ءوزى)  جانە مۇحتار ماعاۋين اعامىز ايتقانداي ء"دىڭى ءبىر ۇشەم بىتىك" تاڭبالاردىڭ ءتۇپ اتاۋى بار. ول ء"تىل". وسى كورسەتىلگەن ءۇش تاڭبانىڭ دا پىشىندەرى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. ء"تىل تاڭبانىڭ" قانداي بولاتىنىن بىلگىڭ كەلسە، ءتىلىڭدى شىعارىپ ايناعا قاراساڭ جاراپ جاتىر.

ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «قازاق شەجىرەسىندەگى»: «تورە جوقتا تاراقتى تورە بولۋعا جارايدى»، – دەگەن دە ءسوزىنىڭ سىرى وسى.

ء «تىل تاڭبالىلاردىڭ» قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بۇگىنگى ماڭعىستاۋلىق ادايلار. بۇل داۋعا دا، كۇمانعا دا  جاتپايدى. بۇعان داۋ ايتۋشىلار تابىلىپ جاتسا، وندا ولاردىڭ اتا تاريحتان (رۋلىق شەجىرەدەن) جانە اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىنان حابارىنىڭ بولماعانى، ياعني وعان سانالارىنىڭ (اقىلى مەن بىلىمدەرىنىڭ) جەتپەگەنى.

ماڭعىستاۋلىق ادايلاردىڭ بىرنەشە تاڭباسى بار. ولاردىڭ نەگىزگىلەرى ء"تىل" (ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە ء"تىل تاڭبالى ادايلار" دەلىنەدى), "شاڭىراق" (ىشىنە كرەس سالىنعان دوڭگەلەك، بۇل تاڭبا ماڭعىستاۋدا بىرنەشە جەردە بار), "ساداق", "جەبە" جانە  "ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى". بۇلاي بولاتىنى، ولار وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ "اۆتورى" دەگەن ءسوز.  

 

 «ادايلاردىڭ وننان اسا تاڭباسى بار. سولاردىڭ ىشىندە بەيىت باسىنداعى قۇلپىتاستاردا ەڭ كوپ كەزدەسەتىندەرى مىنا ءۇش تاڭبا:  (جەبەنىڭ ۇشتارى). بۇلار تەك قانا اداي تاڭبا ەمەس، وعىز تاڭبا دەپ تە اتالادى. الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ۇش جاعى ءار جاققا قاراتىلىپ قويىلا بەرەدى» (ت.س.دوسانوۆ «رۋنيكا قۇپياسى» الماتى-2009. 72 بەت).  

 

 «كوك تۇرىك حالقىنىڭ  بيلەۋشىلەرى-اسپان تۇرىكتەرى  گيادە، يلي ادە (ا-دە، اديە، احي، ەديز) رۋلارىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. رۋ تاڭباسى   — ا-دە (زۋەۆ يۋ.ا. تامگي لوشادەي يز ۆاسسالنىح كنياجەستۆ. 1960, ترۋدى ياە كاز.سسر. ت. 8. س.132), ەسكى قازاق رۋىنىڭ ەكى تاڭباسىنان قۇرىلعان اداي:  دوسانوۆ ت. «تاينا رۋنيكي». الماتى. 2009. س. 68). تومەنگى تاڭبا الەمدىك تاۋ مەن وزەن بەينەسىن كورسەتەدى، وزەن باستاۋ الادى. ادايلىقتار ءوزىنىڭ نەگىزگى تاڭبالارىن، قابىر تاسىنا سالىنعان ءارتۇرلى گرافيكالىق نۇسقالارىن ساداق-وق-لۋك-سترەلا دەپ اتايدى، جوعارعى تاڭبانى ناقتى بەينەلەۋ. بۇل بەلگى ياي تامگا — لۋك تامگا دەگەن اتپەن بەلگىلى. ياي تاڭباسى -الەمدىك تاۋ، سايكەسىنشە ءجاي-نايزاعاي (قازاق تىلىندە) -سۋ يەسىنىڭ باستى قارۋى (جاڭبىر) اسپان قۇسى قازاق دەگەندى بىلدىرەدى.  سوندىقتان اداي رۋىنىڭ تاڭباسى - سۋ يەسىنىڭ نەمەسە اسپان قۇسى قازاق اناسىنىڭ گرافيكالىق كودى» ء(ال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-ءنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى امانقوس مەكتەپ-تەگى).

 

تاڭبا دەمەكشى، بۇل وقيعا سوناۋ ءبىر باعزى زاماندا ماڭعىستاۋدا بولعان ەكەن. ماڭعىستاۋعا كەلىپ كەتكەن جەتى جۇرتتىڭ ءبىرى بولسا كەرەك، جەرگە تالاسىپتى. جاڭا كەلگەن سوڭعى «قوناق» وزدەرىنىڭ جاڭادان سالىنعان بەيىتتەرى مەن قۇلپىتاستارىن كۋالىككە تارتىپتى. سوندا قازاقتىڭ قارياسى سول قورىمنان ۇشتارى عانا قىلتيىپ تۇرعان بىرنەشە قۇلپىتاستىڭ بىرەۋىن قازدىرىپ،  قۇلپىتاستىڭ تومەنگى جاعىنداعى ادايدىڭ ء«تىل تاڭباسىن» كورسەتكەندە، داۋلاسۋشىلار داۋ-دامايسىز ولكەنى بوساتقان ەكەن.

ماڭعىستاۋداعى مىڭداعان ەجەلگى قورىمدارداعى، ميلليونداعان بەيىتتەردىڭ باسىنداعى قويتاستار مەن قۇلپىتاستاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك ادايدىڭ تاڭبالارى بەدەرلەنگەن. كەيبىرەۋلەرىندە تاڭبامەن بىرگە اتى-ءجونى، رۋى جانە ناقىل سوزدەر جازىلعان. مىسالى، سەيسەم اتا قورىمىنداعى ءبىر قۇلپىتاستا «بىزدە سىزدەي بولعانبىز» دەپ ادامداردى مەنمەنسىنۋ مەن داندايسۋدان ساقتاندىراتىن جازبا بار. قازىرگى بيلىك باسىنداعىلار مەن «قالتالىلاردى» سول قاۋىمعا جىل سايىن ء«ىس-ساپارعا» جىبەرىپ تۇرسا عوي، شىركىن! باسىم كوپشىلىگىندە تەك قانا تاڭبانىڭ قۇر ءوزى سالىنعان. دەمەك، ەجەلدە ۇلى اتالارىمىز اتا-بابالارى مەن تۋعان تۋىسقاندارىنىڭ بەيىتىنە قۇلپىتاس ورناتىپ وعان مىندەتتى تۇردە وزدەرىنىڭ رۋلىق تاڭباسىن سالاتىن بولعان. ال، رۋلىق تاڭبا دەگەنىمىز ولاردىڭ اتا-تەگى، بۇگىنگىشە ايتقاندا فاميلياسى. قازاقتا بۇل كۇنى بۇگىندە دە سولاي تۇسىنىلەدى. مىسالى، مەن بىرەۋگە اتا تەگىمدى اۋىزبەن ايتۋدىڭ ورنىنا ء«تىل» نەمەسە «جەبە» تاڭبامدى كورسەتسەم، كەز-كەلگەن قازاق بالاسى مەنىڭ تەگىمنىڭ (رۋىمنىڭ) اداي ەكەنىن تۇسىنگەن بولار ەدى.

ال، ەندى قازىرگى جاعدايعا ورالار بولساق، سوڭعى بەيىتتەردىڭ باسىنا بىزدەر تاڭبا سالۋدى قويىپ، مارقۇم بولعان تۋىستارىمىزدىڭ باسىنا قويىلعان قۇلپىتاستارىنا تەك قانا اتى-ءجونىن بۇگىنگى كيريل تاڭباسىمەن (كيريليتسا) جازىپ جانە ونىڭ قاسىنا تراكتوريست بولسا تراكتوردىڭ، كرانوۆششيك بولسا كراننىڭ، شوفەر بولسا ماشينانىڭ، سوعىسقا قاتىسقان بولسا وردەن مەن مەدالداردىڭ  سۋرەتىن سالىپ  سوعان ءماز بولىپ ءجۇرمىز. ەندى ءبىر ساتكە وسىنىڭ ارتى نە بولاتىنىنا وي جۇگىرتىپ كورەلىكشى. كەلەشەكتە كيريليتسا وزگەرىپ، باسقا تاڭباعا وتەر بولساق،  40-50 جىلدان كەيىن  ءبىزدىڭ قازىرگى قابىر باسىنداعى جازبالارىمىزدى ءوز ۇرپاعىمىزدان وقيتىن جان تابىلماي، ءبىزدىڭ قازىرگى قۇلپىتاستارداعى جازبالارىمىزدى تەك قانا ورىستار وقيتىن بولادى. سەبەبى، ولاردا جازۋ  وزگەرەتىن قاۋىپ جوق. بۇل جازبالار ولارعا مىنا جەردى بىزدىكى دەپ داۋ ايتۋلارىنا تولىقتاي نەگىز بولاتىنى ءسوزسىز. ال، ءبىز ەگەر سول ۇلى اتالارىمىزدىڭ قاعيداسىن جالعاستىرىپ قۇلپىتاستارعا تاڭبا سالار بولساق، بۇل جەرگە ەشكىم ەشقاشاندا داۋلاسا الماعان بولار ەدى. اتالارىمىز وسىنى ەجەلدەن-اق باعامداعان. ال، ءبىز بولساق ۇلى اتالارىمىزدىڭ  وسى قاراپايىم قاعيداسىن تۇسىنۋگە دە شامامىز (اقىلىمىز بەن ءبىلىمىمىز) جەتپەۋدە. ايتپەسە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا شيرەك عاسىر شاماسى بولسا دا تەگىمىزدى ورىس (وۆ، ەۆ، يۆانوۆ، سيدوروۆ، پەتروۆ), اكەمىزدى ەبرەي (يچ، روبينوۆيچ) دەپ قۇجاتتارىمىزعا تولتىرىپ جازىپ قويار ما ەدىك. قۇجاتتارىمىزداعى اتى-ءجونىمىزدى اتا سالتىمىزعا (اتا زاڭىمىزعا) سايكەستەندىرىپ، باقيلىق بولعان اتا-انا، تۋمالاستارىمىزدىڭ باسىنا قويىلاتىن قۇلپىتاسقا رۋلىق تاڭبامىزدى سالۋدى ۇمىتپايىق.

تاريح تاعلىمى: رۋلىق تاڭبا تۇراقتى، ال جازۋ تاڭبالارى وزگەرىپ وتىرادى (كەلەشەك تە تاعى لاتىنعا اۋىسادى، دەپ  جاتىرمىز). دەمەك، قۇلپىتاستارعا رۋلىق تاڭبامىزدى سالۋىمىز كەلەر ۇرپاعىمىز ءۇشىن، مىناۋ ۇلان عايىر ايماققا بىزدەردىڭ يەلىك ەتىپ جانە ونى  سولارعا قالدىرعانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

 

بيىلعى 2015 جىلدىڭ 14 ناۋرىزىندا اداي اتا – وتپان تاۋ كەشەنىندە ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭال وشاقتىڭ يەلەرى مۇڭالداردىڭ جىل بويى اتقارعان يگى ىستەرىنىڭ كۋاسى بولدىق. سىزدەرگە العىسىمىز دا، ريزاشىلىعىمىز دا شەكسىز. مەن ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتپايمىن. ول جايلى باق-تاردا از جازىلىپ جاتقان جوق.

كەلەسى جىلعى ناۋرىز مەرەكەسىن ۇيىمداستىرۋدى مىندەتى قوساي اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى ءوز مويىندارىنا الىپ وتىر. قوساي اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى ماڭعىستاۋدا اعا بالاسى دەلىنىپ، اسا ۇلى ىلتيپاتپەن قۇرمەتتەلەدى. سەبەبى، قازاقتا ەڭ العاشقى «اعا» دەگەن قۇرمەتتى اتاۋدى يەمدەگەندەردىڭ ءبىرى وسى اتامىز. سوندىقتان ولار وتكەن زامانداردا، ءتىپتى اداي ەلىندە كۇنى بۇگىندە دە  اعا بالاسى رەتىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە. الىس ساپارعا شىعاردا، حالىق مۇددەسى ءۇشىن كەلەلى ءىس باستاردا، جاۋعا اتتاناردا قوساي اتا ۇرپاعىنان باتا الۋ، قاسىنداعى ساپارلاس سەرىگىڭ قوساي اتا ۇرپاعى بولسا جولىڭ بولادى دەگەن ۇعىم سودان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. ارينە، سولاي. قاسىندا اعاسى جۇرسە، ءىنىسى قور بولۋشى ما ەدى. قازاقتىڭ «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» دەگەن ماقالىنىڭ اۆتورى دا وسى قوسايلار.

وسى جەردە نەگە بۇلاي دەگەن سۇراقتىڭ دا جاۋابىن قىسقاشا بەرە كەتەيىن. ونى انىقتاۋ ءۇشىن ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورمەگەن ءسوز تۇبىرىنە جۇگىنەمىز. وزدەرىڭ كورىپ وتىرعانداي قوسايدىڭ ءسوز ءتۇبىرى وس (جەر ءوز وسىندە اينالادى).  بۇل باياعى نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا قارىق بولعان ەلدىڭ اتاۋى. سول ەلدەن تەك قانا نۇق پايعامباردىڭ وتباسى جانە مۇسىلماندىقتى مويىنداعان سەكسەن وتباسى كەمەگە ءمىنىپ امان قالعان دەلىنەدى ەجەلگى اڭىزداردا. نۇق پايعامباردىڭ تەگى قوساي. سول ەل تۇگەلدەي سۋعا قارىق بولىپ، تەك قانا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىنە مىنگەن جاندار امان قالىپ، سول ەلگە نۇق پايعامبار سوڭعى «نۇكتەنى» قويدى. ودان كەيىنگى ۇرپاق قوساي نۇق بولىپ، ال سويلەمدە قوس نۇكتە بولىپ جالعاسىپ كەتتى. قوس نۇكتە - قوساي نۇقتىڭ بالاما ەسىمى. قوساي رۋىنىڭ قازاقتىڭ بارلىق رۋلارىنىڭ قۇرامىندا بولاتىنى، قوسايدان جولداسىڭ بولسا جولىڭ بولادى دەلىنەتىنى جانە ولاردىڭ اعا بالاسى دەپ قۇرمەتتەلەتىنىنىڭ سىرى وسى.

 

 

وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە  قوساي اتا ۇرپاقتارىنا مىناداي ۇسىنىستاردى جاساعاندى ءجون كوردىم:   

 

ءبىرىنشى، ۇلتتى ۇلت، ەلدى ەل ەتىپ تاربيەلەيتىن نەگىزگى تەتىكتەردىڭ ءبىرى «تاريحات» جولى. اتا تاريحتى (شەجىرەنى)  بىلگەن ۇرپاقتىڭ  (ەلدىڭ) ارقاشان دا بۇگىنى ايقىن، كەلەشەگى جارقىن بولماق.  «اتاعا قاراپ ۇل وسەر، اناعا قاراپ قىز وسەر» دەگەن قازاق ماقالىنىڭ سىرى وسى. جاقسىسىن جالعاستىرىپ، جاعىمسىزىنان قاشۋىمىز قاجەت. ولار قۇلاعان ورعا (مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى كسرو وداعىنا مۇشە بولىپ  گەنوتسيدكە ۇشىراۋ) بارىپ، ءبىزدىڭ دە قۇلاۋىمىزدىڭ ەش قاجەتى جوق. سوندىقتان جىل بويى اتا تاريحىمىزدى (شەجىرەمىزدى) تۇگەندەۋ ءۇشىن، ەڭ ۇزدىك، شىنشىل تاريحي ماتەريالدارعا بايگە جاريالاۋ كەرەك. بايگەگە قاتىسقان ۇزدىك تاريحي ەڭبەكتەردى جيناقتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارىلسا.

 

ەكىنشى، 14 ناۋرىز 2016 جىلى وتپان تاۋداعى قاراشاڭىراق عيماراتىندا تاريحشى- عالىمدارىمىزدىڭ قاتىسۋىمەن عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزىلىپ، قورىتىندىسى باق-تاردا جاريالانسا. كىتاپتىڭ پرەزەنتاتسياسى وسى جيىندا جاسالسا تىپتەن جاقسى.       

 

ءۇشىنشى، قازىرگى تاڭدا وتپان تاۋداعى اداي اتا تاريحي-مادەني كەشەنىندەگى اداي اتا كەسەنەسىنە ادايدىڭ تەك قانا سوڭعى «جەبە» تاڭباسى ايشىقتالعان.  جوعارىداعى مەن كەلتىرگەن تاريحي دەرەكتەردى باسشىلىققا الىپ كەسەنەگە ادايلاردىڭ ەجەلگى تاڭباسى ء«تىل تاڭبامىزدى دا» ايشىقتاۋ قاجەت. بۇل بۇكىل الەم ەلدەرىنە ءبىزدىڭ ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراق يەلەرى ەكەندىگىمىزدى ايشىقتايتىن بولادى.

 

ءتورتىنشى، اقسارايداعى مۇراجايعا ارنايى بولمە، نەمەسە بۇرىش جاساقتاپ وندا ماڭعىستاۋدىڭ  ەجەلگى قورىمدارىنداعى قازاقتىڭ تاڭبالى قۇلپىتاستارىنىڭ كوشىرمە-ماكەتىن (سيماي جاتسا سۋرەتتەرىن) ورنالاستىرۋ قاجەت. تاڭبامىزدى تۇگەندەيىك، اعايىن!

 

بەسىنشى، وتپان تاۋدا كوزىنىڭ تىرىسىندە حالقىنا قاياۋسىز قىزمەت ەتكەندىگى حالىقپەن تولىقتاي مويىندالىپ، ومىردەن وزعان ۇلى تۇلعالاردىڭ اۋليە-قورىمىن جاساۋ كەرەك. كەسەنەدەگى قۇلپىتاسقا تەك قانا ء«تىل» تاڭبا تاڭبالانۋى ءتيىس. كەسەنە كىم بولىپ تۋىلساڭ دا، بىراق ولگەندە  اتا دەپ اسپەتتەلەتىن اسىل ۇل بولىپ ءولۋ كەرەك ەكەن دەلىنەتىندەي بولسا ءتىپتى جاقسى.

ال، جاقىندا قازاقتىڭ ايگىلى جورىق جىراۋى اتانعان، اقىن جانە قول باستاعان باتىر قوساي اتا ۇرپاعى قالنياز جىراۋ شوپىقۇلى مۇردەسىنىڭ سوناۋ تاجىك دالاسىنان وتپان تاۋعا اكەلىنىپ جەرلەنۋى وتە دۇرىس شەشىم بولدى. بۇل ءراسىمنىڭ اتام قازاقتىڭ ەجەلگى سالت-داستۇرىنە ەش قايشىلىعى جوق. ايتۋلى ۇلى تۇلعالاردىڭ كوبى وسىلاي جەرلەنگەن. اداي اتا كەسەنەسى قاسىنا جەرلەنۋگە قۇقىلى ەكى ادام بولسا، ونىڭ ءبىرى وسى قالنياز اتامىز.

قالنياز اتامىزدىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرىنە قىسقاشا تۇسىنىك بەرە بولسام:

-  تاريحقا جۇگىنسەك، قالنياز جىراۋ «تەكتىدەن تۋعان تەكتى» ۇرپاق. وتپان تاۋدا ەڭ العاش وت جاعىپ، وشاق پەن موسىعا ءوز ەسىمىن بەرگەن قوساي اتامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى.

- قالنياز جىراۋ شوپىقۇلى (1816–1902) ارىنى بەرىگە جالعاعان اتام قازاقتىڭ  ايتۋلى شەجىرەشىسى، ايتۋلى  جىراۋى. قالنياز اتامىزدىڭ ەسىمى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» اتالاتىن باتىرلىق جىردى ايتۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلى بولعان. اقىننىڭ بيلەرمەن كەزدەسكەندە ايتقان تولعاۋلارى  ونىڭ اقپا-توكپە جىراۋلىعىن تانىتادى.

- قالنياز ەلىنىڭ قامىن ويلاعان باتىر جانە اقىن. ول حيۋا جاۋلاۋشىلارىنا قارسى جورىقتارعا جانە 1870-80 جىلدارعى پاتشالىق رەسەيگە قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، ساربازداردى ولەڭ-تولعاۋلارىمەن ەرلىككە ۇندەدى.  قالنيازدىڭ «ەر قارمىس» جىرى، «جاسكەلەڭمەن ايتىسى»، «كوتىبار بوتەن كىسىم بە؟»،  «سۇگىر باتىرعا ايتقانى»، «باتىردا بالۋانياز، قارمىسى بار» ت.ب. ولەڭ، تولعاۋلارى ەل اراسىندا كەڭىنەن تانىمال. قالنياز جىرلارى حالىق تاعدىرى، ەلدى، جەردى قورعاپ، ساقتاۋ سياقتى ءوز ءداۋىرىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە ارنالعان.

-  قالنياز ەلىمىزدىڭ جاۋلارىنا قولىنا قارۋ ۇستاپ سوعىسقان جانە قول باستاعان باتىر. يسا مەن دوساننىڭ قالنيازىن، يساتايدىڭ ماحامبەتىمەن سالىستىرساق دۇرىسى سول بولار. 

 

-          قالنياز كۇيشى دە بولعان. «قالنيازدىڭ جورىق كۇيىن»، «قالنيازدىڭ جىر كۇيىن» ورتالىق

ازيا جەرىندەگى قازاق ونەرپازدارى ءجيى ورىندايدى.

 

-           قالنياز جىرلارى «الامان» (تاش.، 1926), «اقبەرەن» (ا.، 1972), «19 عاسىرداعى قازاق

پوەزياسى» (ا.، 1985), «ابىل، نۇرىم، اقتانىم...» ا.، 1997) جيناقتارىندا جاريالانعان.

 

 «كەزىندە: «اسقار بيىك تاۋلارىم،

   كەتەمىن دەگەن ويدا جوق،

  كەتىردى دۇشپان جاۋلارىم» دەپ كۇڭىرەنە جىرلاپ، تاجىك جەرىندە ومىرمەن قوش ايتىسقان كۇرەسكەر اقىن، جورىق جىراۋىنىڭ تىلەگى قابىل بولدى، ارمانى ورىندالدى. ونىڭ سۇيەگى «اداي اتا – وتپان تاۋ» كەشەنىنە قاراستى قورىمعا العاش بولىپ جەرلەندى. اتا قابىرىنە ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا جيىلعان ەل-جۇرت بابا سۇيەگىن ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ساقتاپ، ۇسىنىستى قۋانا قولداعان تاجىكتەرگە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. جانە ءبىر قۋانارلىعى، اقىننىڭ ۇرپاقتارى دەر كەزىندە ۇلگەرگەن ەكەن. ويتكەنى، قالنياز جەرلەنگەن جەرگە، جەر يەلەرىنىڭ باس جوسپارىنا سايكەس، قۇرىلىستار سالىنىپ، جول توسەلگەلى جاتىر ەكەن. (ماڭعىستاۋ وبلىسى. گۇلايىم شىنتەمىرقىزى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن).

 

جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، قاز ادايلاردىڭ ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى ەكەنىن باعامدار بولساق، ىلكى ءتور ماڭعىستاۋدىڭ قاراتاۋىنداعى ەڭ بيىك شىڭ وتمان مەن اداي اتا ەسكەرتكىش-كەسەنەسى ادەمى ۇيلەسىپ، جۇيەلى ءسوز بەن جۇيەلى ءىس، جۇيەسىن تاۋىپ جاتقان  جوق پا؟! وتپان تاۋدا جاعىلعان وتتىڭ عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولۋىن اللادان تىلەپ، وسىعان قولىمىزدان كەلگەن ۇلەسىمىزدى قوسايىق، اعايىن!  وسىڭدەر! ونىڭدەر! ۇلى اتالارىڭىزعا لايىق ۇرپاق تاربيەلەڭىزدەر! وشاقتارىڭنىڭ وتى سونبەگەي!

 

 

تاريح تاعلىمى: 70 000 جىلدان بەرى ءتۇپ اتاسىن ۇمىتپاي، اتاسىن اتا دەپ، اۋليە دەپ اسپەتتەپ، سولاردان قالعان ۇلى جولدى ۇزبەي جالعاستىرىپ كەلە جاتقان قازاقتار، الەم مادەنيەتىنىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا تۇر. ونى تۇسىنەتىن كەز الىس ەمەس.

 

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە اداي اتا شەجىرەسى بار دا، ادام اتانىڭ شەجىرەسى نەگە جوق؟ دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ بەرە كەتەيىن:

– اداي (م) – ا، اد (ات), ادا (اتا), اي، داي (تاي), اداي (اتاي), ادام (اتام) بولىپ شىعادى.

ا – دىبىسى الىپ ءبيدىڭ دە (الىپپە), سونىمەن قاتار بارلىق دۇنيەنىڭ دە باستاۋى، جاڭا تۋعان ءسابي دە دۇنيەگە ا-ا-ا-ا-ا-لاپ ايعايلاپ كەلەدى.

اد (ات) – العاشقى ادام، سوعان سايكەس قاۋىم اتاۋى. ات – ا. العاشقى ادام ەسىمى (اتىڭ كىم؟); ب. قولعا

ۇيرەتىلگەن، مىنەتىن ات. ماقال «ات – ەردىڭ قاناتى». اد قاۋىمى العاشقى ادامنىڭ دا، ادامعا سەرىك بولعان مىنەتىن اتتىڭ دا اۆتورى.

ساندىق جۇيە بويىنشا اد  1-6 رەتتىك جۇيەنى قۇرايدى. العى الاشتاردىڭ التى سانىمەن بەلگىلەنەتىندەرىنىڭ سىرى وسى. ال، «ت» دىبىسى تولىپ تولىسقاندى بىلدىرەدى. ات (اتا) – اد (ادا) تولىپ، تولىسىپ اتاعا اينالىپ تۇر. ات ەسەپتىك جۇيە بويىنشا 1-23 سانىن قۇراپ اد-تان كوپ كەيىن تۇر.

ادا – ا. اتا. ءيا، ءيا كادىمگى قازاق بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى اۋزىنان تاستامايتىن اتاسى، ياعني اكەڭنىڭ اكەسى; نەمەسە ءوز اتاڭنان باستاپ سوناۋ ادام اتاعا دەيىنگى بارلىق اتالارىڭ; ءا. ارال. ەڭ العاشقى، ءتىپتى بەرگى (نۇح پايعامبار كەزەڭى) بۇتكىل جەر بەتىن سۋ باسىپ جاتقان كەزدە العاشقى قۇرىلىققا (جۋدى تاۋىنا، ياعني قازىعۇرتقا (قازىق جۇرتقا)) قادام باسقان سول اتالارىمىز بولاتىن. ق-ادا-م دەگەن ءسوزدىڭ دە ءتۇبىرىنىڭ اتا بولاتىنى وسى; ب. ادا. ادا بولۋ – كوپ اتالاردىڭ (ادامداردىڭ) ءبىر ادام بولىپ ازايۋى، نەمەسە كەز-كەلگەن زاتتىڭ تاۋسىلۋى. قادام – قام اتا نۇح پايعامباردىڭ ءۇش (قام، سام (شام), يافەس) ۇلىنىڭ ۇلكەنى. اتاسىنان (قازىق جۇرتتان) ءبولىنىپ، وزگە وڭىرگە العاشقى قادام جاساعان سولار بولاتىن.

اي – اناڭ. ايەلدىڭ ءسوز ءتۇبىرى ءاي (اي). ايەل (اي مەن ەل) ء«اي ەل بولايىق». ايەل ەردىڭ سەرىگى، اي جەردىڭ سەرىگى.

داي (تاي) – ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ رۋ-رۋعا، ءارتۇرلى ەلدەر مەن مەملەكەتتەرگە ءبولىنۋ كەزەڭىن كورسەتەدى. تاريحتاعى داي – ماسساگەت (داي-داحي) اتالعاندار وسىلار. بۇل باياعى پارسى پاتشاسى كيردىڭ باسىن تورسىققا سالىپ، قاقپاعا ءىلىپ قوياتىن ساق (ماساگەت) حانشاسى تۇمار حانىمنىڭ ەلى. سول دايلاردىڭ الەمگە ايگىلى ءبىر پاتشاسى ءباليدىڭ ەسىمى، بۇگىنگى قوسايلاردىڭ اراسىندا رۋ اتى بولىپ ساقتالىپ وتىر.

سول دايلار قايدا كەتتى؟ ولار ەشقايدا دا كەتكەن جوق. سول ەجەلگى اتامەكەندەرىندە ءالى وتىر. ولار قازىر ادام اتاسىنىڭ جانە قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنا يە بولىپ، اداي اتانسا، ونىڭ ۇرپاعى التاي حان، التاي اتتى تاۋ مەن التاي اتتى ەلدى قالدىردى.  بۇگىنگى التاي اتتى تاۋ اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى.  اتتىڭ (ادتىڭ) ورنىن تاي (داي) باسار» دەگەن قازاق ماقالىنىڭ تولىق ماعىناسى وسى. بۇل تۇجىرىم داۋعا جاتپايدى.     

اداي (ادا-ي). «ي» دىبىسى اتانىڭ ۇرپاعى، بالاسى، ياعني ەڭ كەنجەسى، «قاراشاڭىراعىنىڭ» يەسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ايتپەسە، ەجەلگى عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز تەكتەرىن ياسساۋي، فارابي، بالاساعۇني، فەرداۋسي، جۇگىنەكي، اداي، ساراي، تارازي، جالايري ت.ت. دەپ جازىپ، قازىرگى «وۆ» پەن «ەۆتەردىڭ» ورنىنا قولدانباعان بولار ەدى.

ادام (اتا-م). م – تاۋەلدىلىك جالعاۋ. قازاقتىڭ سان ميلليونداعان سوزدەرىنىڭ بارىنە دە ءوز اتاڭنان باستاپ سوناۋ ەڭ تۇپكىردەگى ادام اتاعا دەيىنگى اتالاردىڭ (ادامداردىڭ) بارلىعى مەنىڭ اتام. اتا – بابالارىمىزدىڭ ءبىر-ءبىرىن قۇرمەتتەگەنى سونشالىق كەز-كەلگەن جاندى ادام، ياعني مەنىڭ اتام دەپ اتاپ وتىر. قازاقتىڭ سان ميلليونداعان سوزىنە «م» دىبىسىن قوسساڭ ءبارى مەنىكى دەگەن ۇعىم بەرەدى. اتام، انام، كوكەم، بالام، باسىم، اياعىم، ەلىم، جەرىم، اتامەكەنىم ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

ال، اداي ما، الدە ادام با، قايسىسى بۇرىن دۇنيەگە كەلدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك، ادام دەگەن ۇعىم ادايدان كەيىن كەلگەن دەپ باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز. سەبەبى، اتا (اتام، اتام مەنىڭ) اتانۋىڭ ءۇشىن مىندەتتى ءتۇردى سەنى اتا دەپ اتايتىن نەمەرەڭ (ۇرپاعىڭ) بولۋى شارت. اتاعا جالعانعان «ي» دىبىسىنىڭ بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن جوعارى دا ايتتىق. اتا شەجىرەنىڭ ادام اتا شەجىرەسى دەلىنبەي اداي شەجىرەسى دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى. بۇل تۇجىرىم كۇمانعا دا، داۋعا دا جاتپاۋعا ءتيىس. سەبەبى، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اتاسىنىڭ شەجىرەسىن جازعان نەمەرەسى جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ-جەمەنەيلەر بولاتىن.

 

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي بار جوعى ءتورت-اق دىبىستان تۇراتىن ءبىر اۋىز سوزگە ادام، اداي  جانە مان اتا ۇرپاقتارىنىڭ 70 000 جىلعى تاريحى تۇگەل سىيىپ كەتكەن. بۇدان اسقان دانالىق بولار ما؟ مىنە ءبىزدىڭ اتالارىمىز تاريحتى ءبىر اۋىز سوزبەن وسىلاي جازعان. ءسوز جاساساڭ، وسىلاي جاسا! تاريح جازساڭ، وسىلاي جاز!

 

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم: سوناۋ تۇپكىردەگى اتاسى مەن اناسىن (ادام اتاسى مەن اۋا اناسىن),  اعالارىن (اقيقات دەگەن ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن قاز اعالارىن، ياعني بۇكىل قازاقتى) جانە ونىڭ كەنجە ۇلى ماڭعىستاۋلىق ادايلاردى، اتامنىڭ قاراشاڭىراعى دەپ  مويىنداماعاندا ادامزاتتىڭ بارار جەرى جالعىز. ول دارۆين ايتقانداي مايمىلعا بالا بولۋ. تاڭداۋ وزدەرىڭىزدە!

 

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz