قازاقتا «ماڭگىلىك» دەپ ايتىلاتىن كيەلى ءسوز بار. كيەسى سول – ونى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا، كەز-كەلگەن جاعدايعا وراي پايدالانا المايسىڭ. سەبەبى، اللا تاعالانىڭ ءوزى جەر بەتىندە ەشنارسەنى ماڭگىلىك ەتىپ جاراتپاعان. ەگەر ءبارى دە وتكىنشى، ءبارى دە ۋاقىتشا بولسا، وندا «ماڭگىلىك» ءسوزىنىڭ قاجەتى قانشا دەگەن ساۋال تۋىنداۋى زاڭدىلىق ەمەس پە؟ مىنە، وسى ارادا جاقسىلاپ ويلانۋعا تۋرا كەلەدى...

 بىزدە «ماڭگىلىك عۇمىر» دەيتىن ءسوز تىركەسى قالىپتاسقان. ونى «و دۇنيەگە» قاتىستى ايتىپ جاتادى. الايدا، ءوزىنىڭ ۇلى ىستەرىمەن، داڭعايىر دارىنىمەن حالىقتىڭ جۇرەگىنەن وشپەستەي ورىن العان جاراتىلىسى بولەك تۇلعالار بولادى. ولار دۇنيەدەن وتكەندە «ەندى ونىڭ ماڭگىلىك عۇمىرى باستالدى» دەپ جاتادى جۇرت. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىنى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، فيزۋلي اتىنداعى حالىقارالىق تۇركى دۇنيەسى سىيلىعىنىڭ يەگەرى تۇمانباي مولداعاليەۆقا قاتىستى اڭگىمە وربىگەندە وسى «ماڭگىلىك» دەگەن ءسوز ءتىل ۇشىنا ورالا بەرگەن. نەگە دەيسىز عوي؟...

 دانا اباي: «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ...» دەمەپ پە ەدى. سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ ۇرپاق تا قازاق دەگەن اقىن دا سازگەر حالىقتىڭ اسىل جىرلارىنا، اۋەزدى اۋەنىنە تەربەلىپ ءوستى. مەنىڭ اكەم حات تانىماسا دا كوكىرەگى وياۋ، تابيعي جادى مىقتى جان بولاتىن. ءبىر ەستىگەنىن جاتتاپ الىپ، جاڭىلماستان قايتارا ايتىپ بەرەتىن قاسيەتىن سان كورگەنبىز. تەمىرجولدىڭ تەمىردەي قاتال تارتىبىنە وراي جۇمىستان شارشاپ كەلسە دە، كەشقۇرىم شايعا قانىپ العاننان كەيىن ءوزى قولدان دومبالداپ جاساپ العان دومبىراسىن ءبىر قاعىپ قويىپ، قازاقتىڭ قيسسا-جىرلارىن ۇزاق تولعايتىن ەدى-اۋ. «ەڭلىك – كەبەك»، «قالقامان – مامىر» سياقتى ۇزاق داستاندار مەن باتىرلار جىرىن قارىپ تانىماي تۇرىپ جارىقتىق اكەمىزدىڭ اۋزىنان ەستىگەنبىز. سودان كەيىنگى تىڭدايتىنىمىز كەرەگەدە ءىلۋلى تۇراتىن تاباق سياقتى راديو. كۇندىز-ءتۇنى قوسۋلى تۇراتىن وسى ءبىر ساڭعىرلاعان اسپاپتان جاڭالىقتى دا، اۋا رايىن دا، ۋاقىتتىڭ قانشا بولعانىن دا ءبىلىپ وتىراتىنبىز. ال، وسىنداي ءبىز ۇعا قويمايتىن حابارلامالار اراسىندا جۇرەككە جىلىلىق قۇيىپ، كوڭىلدى تەربەتەتىن اندەر شىرقالاتىن. تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ەسىمىن دە تۇڭعىش وسى راديودان ەستىدىم، بىلەم.

   اسەم اۋەندى قابىلداۋ ءۇشىن، ويلى دا كوركەم ولەڭدى ۇعۋ ءۇشىن ءبىلىمنىڭ قاجەتتىگى شامالى-اۋ، ءسىرا. ول ءۇشىن سەزىمتال جۇرەك پەن ۇشقىر قيال بولعانى الدەقايدا ءتيىمدى. ايتپەسە «كونسەرۆاتوريا بىتىرمەگەن» دەپ قۇرمانعازىنى، «ۋنيۆەرسيتەت تامامداماعان» دەپ ماحامبەتتى جوققا شىعارار ما ەدىك. مىنە، سىم جەلىلەر ارقىلى ءبىز ءۇشىن بەيمالىم الماتى دەگەن قالادان قان تامىرداي تاراپ، كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ءار اۋىلدىڭ بويىنا اسەمدىك نۇرىن قۇياتىن سىرلى سازدار جۇرەگىمىزگە ىڭكارلىك وتىن وسىلاي جاققان بولاتىن.

  ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. بىزدەر ەسەيىپ، ەر جەتتىك. ەندىگىدە ەس بىلگەلى ەستىپ وسكەن تاماشا اۋەندەردى دۇنيەگە اكەلگەن ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن انىقتاپ بىلەتىن بولدىق. مۇقان تولەباەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، ەركەعالي راحماديەۆ، ابىلاقات ەسباەۆ، اسەت بەيسەۋوۆ سىندى كومپوزيتورلار مەن قاسىم امانجولوۆ، قادىر مىرزاليەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، مۇحتار شاحانوۆ  قاتارلى اقىندار وزدەرىن كورمەسەك تە جاقىن تۋىستارىمىزداي قيماستارىمىزعا اينالعان. راديودان ەسىمدەرى قاشان اتالادى ەكەن دەپ ەلەڭدەۋلى كۇي كەشەتىن جاعدايعا جەتكەنبىز. سولاردىڭ ىشىنەن تۇمانبايدىڭ  سوزىنە جازىلعان اندەر بىردەن جۇرەكتەردى باۋراپ، حالىقتىق اۋەنگە اينالىپ بارا جاتتى. ءالى بۇل دۇنيەنىڭ جالعان ەكەنىن تۇسىنبەگەن شاقتا:

قۇستار، قۇستار سىزىلتىپ ءان سالادى،

سول انىمەن تەربەتەدى دالانى،

ال ادامدار كۇلىپ باستاپ ءومىرىن،

كەتەرىندە جىلاي دا الماي قالادى... – دەپ سىزىلتتىق. نەگە جىلاي الماي قالاتىنىندا شارۋامىز جوق، سولاي ايتىلعان، ءبىتتى... ەندى بىردە بوزبالا بولىپ:

كەل بيلەيىك، كەتپە مەنىڭ قاسىمنان،

قىزعالداعىم، تاڭ نۇرىمەن اشىلعان.

سەزىم شىركىن اق جاڭبىرعا ۇقسايدى،

الماتىدا جاڭا جاۋىپ، جاڭا جاۋىپ باسىلعان... – دەپ اۋەلەتتىك. اۋىلىمىزدا التى اي جازدا بىرەر مارتە عانا جاۋاتىن جاڭبىر الماتىدان بىزگە اۋىسسا عوي دەپ ارمانداعان دا بولارمىز، بالكىم. قالاي بولعاندا دا ءان ءماتىنى قارا سيراق اۋىل بالالارىن الىستاعى كوكجيەككە كوز تىگىپ، اقىن جىرلاعان ارمان قالاعا شاقىرعانداي بولاتىن. جازدىڭ تىمىرسىق تۇندەرى ۇيدە اۋا جەتپەگەندىكتەن تامنىڭ توبەسىنە توسەك سالىپ، اعايىندى بەس-التى بالا قاتار جاتقاندا:

كۋا بول جۇلدىزدار جىمىڭداسقان،

كۋا بول اپپاق اي، اشىق اسپان.

كۋا بول الاتاۋ باقىتىما،

ارمانعا كەزىندە ەسىك اشقان... – دەپ قوسىلا اندەتكەنىمىز ەسىمىزدەن قالايشا وشەر. وسىلايشا جۇلدىزدارمەن، ايمەنەن تۇمانبايشا سىرلاسۋدى ۇيرەندىك. ال:

الاتاۋدىڭ ەتەگىندە تۋىپسىڭ،

الاتاۋدىڭ بۇلاعىنداي تۇنىقسىڭ.

تاۋ سەكىلدى مىنەزىڭ بار ارايلىم،

ساعان ءۇنسىز قىزىعۋمەن قارايمىن... – دەگەن شۋماقتاردى تىڭداعاندا ءوزىمىزدىڭ بولاشاق سۇيگەنىمىز سول تاۋدىڭ ەتەگىندە جۇرگەندەي سەزىنىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدان مۇنارتىپ كورىنەتىن الاتاۋعا جەتۋدى اڭساماۋشى ما ەدىك؟! كەيىن، ەسەيىپ جىگىت بولا باستاعان شاقتا مەكتەپتە وزىڭنەن تومەن وقيتىن قارا كوز قىزعا ولەردەي عاشىق بولىپ:

قۇربىم، جان قۇربىم، بالا كەزىڭنەن،

باقىت كورۋشى ەم، قارا كوزىڭنەن.

كەتتىڭ ۇمىتىپ، مۇلدەم ۇمىتتىڭ،

ءجىبىن ءۇزدىڭ عوي نازىك ءۇمىتتىڭ... – دەپ ۇزىلە اندەتكەنىمىز يمانداي شىندىق. وسىنىڭ ءبارى تۇمانبايدىڭ جىرى  بولعانىمەن ءاربىر بوزبالانىڭ، ءاربىر بويجەتكەننىڭ جەكە، وزىنە عانا تانىس، جۇرەك تۇكپىرىندەگى قۇپياسى بولاتىن. اقىن سوعان ءتىل ءبىتىرىپ، ءبىزدىڭ اتىمىزدان ايتۋشى عانا دەپ ويلايتىنبىز.  قازاق دالاسى ءشامشىنىڭ ، نۇرعيسانىڭ اندەرىمەن تەربەلسە، تۇمانبايدىڭ، قادىردىڭ ولەڭدەرىمەن تەبىرەنەتىن. مىنە، ءبىز تانىمايتىن، بەت-ءجۇزىن كورمەگەن تۇمانباي مولداعاليەۆ وسىنداي وشپەس ولەڭدەرىمەن بۇكىل قازاق دالاسىنداعى ءاربىر تىرشىلىك يەسىنىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ورىن الىپ جاتتى.

                ح       ح       ح

    سوناۋ ءسابي شاعىمىزدان سانامىزعا ءسىڭىپ، سەزىمىمىزدى باۋراعان كوركەم جىرلار بولماسا ولەڭ جازۋعا دەگەن قۇشتارلىعىمىز ويانار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ قالاي بولعاندا دا پوەزياعا دەگەن تالپىنىسىمىزدى وياتۋعا اعا بۋىن اقىنداردىڭ قاتتى اسەر ەتكەنى انىق. مەكتەپ كىتاپحاناسىنداعى كوركەم شىعارمالاردى تۇگەسىپ، اۋىل كىتاپحاناسىنا جازىلعانىمىز دا بۇگىنگىدەي ەسىمدە. سول كەزدەرى قالىڭ-قالىڭ رومانداردىڭ اراسىنان پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا جۇقا ولەڭ كىتاپتارى كەزدەسىپ قالاتىن. تەز ارادا وقىپ شىققانىڭمەن وي سالماعى اۋىر، قۇرىلىمى تاماشا ولەڭدەر جان دۇنيەڭدى باۋراي ءتۇسۋشى ەدى. تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ «ستۋدەنت داپتەرى» دەپ اتالاتىن تۇڭعىش جىر جيناعى وسىلايشا قولىما ىلىكتى، بىلەم. بۇل بالا كەزدەرىمدە اكەمنىڭ تىزەسىنە وتىرىپ الىپ تىڭدايتىن باتىرلار جىرىنا، ماحاببات داستاندارىنا مۇلدەم ۇقسامايتىن، سەزىمنىڭ قىلىن شەرتەتىن تۋمىسى بولەك ولەڭدەر بولاتىن. سوناۋ زار-زامان اقىندارىنان باستاپ، كەشەگى بىزدەرگە وقىتاتىن ساكەننىڭ، ءىلياستىڭ جازعاندارىنا دا ۇقسامايدى. جالىنداعان جاس جىگىتتىڭ سۇلۋ قىزدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ قانا ايتاتىن سىرلارى سىپايى ءارى جاراسىمدى جازىلاتىنىن قايتەرسىز.

اي دا بۇگىن الاسارىپ توبەمىزدەن تونەدى،

ساۋلەشىمدى رۇقساتسىز قايتا-قايتا كورەدى.

كولەگەيلەپ جابار ەدىم البىراعان جار بەتىن،

بىراق مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە كورە بەرگىم كەلەدى، – دەيدى اقىن. ياپىر-اۋ، سەزىمىڭدى، جاقسى كورەتىنىڭدى سۇيگەنىڭە وسىلاي دا جەتكىزۋگە بولادى ەكەن-اۋ دەيمىز. وقي بەرسەڭ سەزىمنىڭ تۇڭعيىعىنا باتا بەرەسىڭ، ءدال سولاي عاشىق بولىپ، ءدال سولاي ماحابباتتىڭ ماشاقاتىنا بولەنگىڭ كەلەدى.

    وتكەن عاسىرداعى ەلۋىنشى جىلدارىدىڭ سوڭى مەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا شىعارماشىلىققا كەلگەن جاستار ءسوز جوق، قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرىن ايشىقتاۋعا سۇبەلى ۇلەس قوستى. الدىڭعى بۋىن اعالاردان كەيىن ايدىنعا شىققان ولجاس، قادىر، تۇمانباي، مۇقاعالي، جۇمەكەن، تولەگەن، فاريزا، مارفۋعا سىندى اقىندار شوعىرى وزدەرىنىڭ بار ەكەندەرىن، زور ەكەندەرىن ايگىلەي كەلگەن. سولاردىڭ ىشىندە ۇلتتىق جاڭا ليريكا تۋعىزۋدا، جانە وعان وزگەشە ءوڭ بەرىپ، سىرشىلدىق رۋحتا جىرلاۋدا تۇمانبايدىڭ ورنى الابوتەن بولاتىن.

   وسىعان دەيىن ساياساتقا قىزمەت ەتىپ، سوتسياليستىك جۇيەنى، كۇن كوسەمدەردى جىرلاۋعا ءماجبۇر بولعان قازاق ولەڭىنە توقتاۋ ءتۇسىپ، ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن، سەزىمىن، ماحابباتى مەن قايعى-مۇڭىن ايتۋدىڭ باسىندا تۇمانباي تۇرعانى انىق. ول وسىنىسىمەن بارشا قازاق قاۋىمى ءۇشىن ماحابباتتىڭ اقىنى اتانىپ كەتتى. بۇل جايىندا ءابدىلدا تاجىباەۆ: «جاستار ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزدىڭ اقىنى دەپ تۇمانبايدى كوبىرەك دارىپتەيدى. ول شىنىندا دا ماحاببات ولەڭىن وزگەمىزدەن كوبىرەك جازعان اقىن» – دەۋى تەگىن ەمەس. ال ءابىش كەكىلباەۆ بولسا ودان تەرەڭدەتىپ: «ونى (تۇمانبايدى) ماحاببات جىرشىسى دەسەدى. دەسە دەگەندەي. ونىڭ بارلىق كىتاپتارىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى – ماحاببات... ونىڭ جىرلارىندا ماحاببات – ادام ءومىرىنىڭ ايىرىقشا جوعارى قۇندىلىعى، ساف التىن قاسيەتى، كۇللى تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى ءمان-ماعىناسى رەتىندە سان-سالالى تولعانىس تاپتى. ول جىرلار اركىمنىڭ ءوز جان سىرىنداي، ءوز جۇرەك لۇپىلىندەي سەزىندى. ولاردىڭ جاپاي انگە اينالىپ، حالىقتىڭ اۋزىندا ءجۇرۋى سوندىقتىن» دەپ جازدى.

    العاشقى البىرت جىرلارىن اللا تاعالانىڭ ادامزاتقا سىيلاعان ەڭ اسىل سەزىمى – ماحابباتتان باستاعان اقىن جاسى  ۇلعايعان كەزدە دە وسى باعىتىنان اۋىتقىماعانى تاڭداندىرادى. مۇقاعالي: «پوەزيا ماحابباتتان باستالىپ، پاراساتپەن اياقتالادى...» دەسە، تۇمانبايدىڭ بۇكىل جازعاندارىن ءبىر عانا سوزگە سىيعىزىپ: «عاشىقتىق داستانى» دەسە بولعانداي. ارينە، ءوز وتانىنىڭ ادال پەرزەنتى رەتىندە ەلى مەن جەرىنە، ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن اركەز جىرعا قوسىپ وتىرعانىمەن، ايەلگە دەگەن ىڭكارلىك تۇمانبايدىڭ بۇكىر تۆورچەستۆوسىنىڭ ونە بويىنان اڭعارىلىپ وتىرادى. ءجان ونى ءوزى دە جاسىرعان ەمەس:

مەن وسى ايەل ءۇشىن اقىن بولىپ،

ءومىردى ايەل ءۇشىن جاقسى كورەم! – دەۋى بەكەردەن-بەكەر بولماسا كەرەك. جانە، كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنشە نازىك جاندىلار جايلى، ماحاببار تۋراسىندا تۇمانبايدان اسىرىپ ايتقان اقىن قازاقتا كەزدەسپەيدى. قاراڭىزشى:

تۇرعان كەزدە باسىمدا باق-تالابىم،

وت ىزدەدىم، ومىردەن وت قارادىم

ايتەۋىر مەن ولگەننەن كەيىن داعى،

ايەل حالقى تۇتىنار زات بولامىن.

مىڭ قۋانىپ، كۇنىگە مىڭ جۇدەيمىن،

ءومىرىمدى وزگەگە ۇلگىلەيمىن.

قىزعالداق بوپ تۇرامىن قىر ۇستىندە،

قىزدار ءۇزىپ السىن دەپ ۇلبىرەيمىن.

رۋحىنا بۇيىرىپ كيەلى الاڭ،

مۇمكىن جولدا وسەتىن شيە بولام.

شيە ەرىندى قىزدارعا بۇيىرامىن،

كولەڭكەممەن شارشاسا سۇيەپ الام، –

نەمەسە:

اي قارادى كوگىلدىر كول بەتىنە،

قىز قارادى كولدەگى كەلبەتىنە.

قوسىلدى دا قوس ساۋلە قۇشاقتاستى،

ءمولدىر تولقىن توسىندە تەربەتىلە...–

دەپ كەلەتىن شۋماقتار ەشكىمدى دە بەيجاي قالدىرمايدى.

بۇلاي دەپ جازۋ ءۇشىن اقىن شىن عاشىق بولۋى كەرەك شىعار. ال، تۇمانباي ومىرگە دەگەن ىڭكىرلىگىن ءبىر ساتكە دە سۋىتپاعان اقىن.

                ح        ح      ح

الماتىوبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ كازاتكوم دەگەن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، اكەسى مايداننان قايتپاي قالعان جاس بالا اناسى قىمقاپتىڭ تاربيەسىندە وسكەنى بەلگىلى. ونى اناسىنا ارناعان، اكەسى جايلى تولعاعان، اپكەسىن ساعىنا ەسكە العان جىرلارىنان ايقىن اڭعارامىز. «ەتىك» اتتى ايگىلى ولەڭىندە اناسىمەن ءبىر ەتىكتى قالاي كەزەكتەسىپ كيگەنى جايلى تەبىرەنە جازادى. سول سياقتى، «اكەممەن اڭگىمە»، «مەنىڭ انام»، «جەڭگەمە»، وشپەي قالعان ساۋلەلەر»، «حاتتار، حاتتار» اتتى پوەمالارىندا اقىن سۇم سوعىس سالىپ كەتكەن اۋىرتپالىقتى شىنايى جىرلاپ، ويىندى بىلمەي وسكەن بالالىق، اكە قامقورلىعىنان ادا جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن جەتكىزۋگە تىرىسادى. شىعارما كەيىپكەرلەرىمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، وپاسىز سوعىسقا لاعنەت ايتادى. ونىڭ ولەڭىندە تۋعان اۋىل، وسكەن ورتاسى، كورگەن ءومىرى،  وتانى مەن ەلى قاپىسىز كورىنىس تابادى. ليريكالىق قاھارمانى – بالالىعىن سوعىس كەزىندە وتكىزگەن، اكەسى مايداننان قايتپاعان، جوقشىلىق، جەتىمدىك كورگەن جاس ادامدار. جانە ونىسى ابستاكتىلىك ۇعىم ەمەس، شىنايى تىرلىك يەلەرى بولىپ كەلەدى.

    وسىنداي جوقشىلىق پەن اشتىقتىڭ ازابىن تارتا ءجۇرىپ، كۇن ساۋلەسىن اڭساعان تال شىبىقتاي كوككە ۇمتىلعان بولاشاق اقىن بويىنا ىزگىلىك اتاۋلىنى قالاي سىڭىرە بەرگەن دەسەڭىزشى. قازىر عوي، بولىپ-تولىپ تۇرعان زاماندا ادامداردىڭ قاتىگەزدىگى جان تۇرشىكتىرەدى. ال، قيىندىق اتاۋلى تىرشىلىك يەسىن ءبىر-بىرىنە جاقىن بولۋعا، جاقسىلىق جاساۋعا ۇيرەتەتىنى راس بولسا كەرەك. جوق الدە بۇل اقىندارعا ءتان  مىنەز بە ەكەن؟ وسىندايدا نۇرلان ءورازاليننىڭ: «ادالدىق دەگەن پەرىشتە قۇبىلىس – اقىن اتاۋلىعا اللادان بۇيىرعان باق. ادالدىق – قۇدايدىڭ سۋرەتكەرگە تارتۋ ەتكەن الابوتەن سىيى. بۇل داۋسىز اقيقات. ادالدىق اماندا – جىر امان» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى.

     تۇمانباي اقىننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى –  ولەڭدەرىنىڭ دەنىن ءبىرىنشى جاقتان جازۋعا ماشىقتانعانى. قانداي وقيعا، نەندەي قۇبىلىستى ءسوز ەتسە دە ورتاسىندا ءوزى جۇرەدى. سول جايعا قاتىستى ويىن ايتىپ، تەبىرەنىسىن جەتكىزۋمەن بولادى. ىشكى تولعانىسىمەن بولىسەدى. بىردە تۇمانباي بولىپ، ەندى بىردە تۇماش نەمەسە تۇمان بولىپ جۇرتقا نازىن ايتىپ جاتادى. جانە ەشكىمگە ۇقسامايتىن بۇل قىلىعى وزىنە جاراسىمدى، شىنايى شىعاتىنىن قايتەرسىڭ. ونىڭ بۇل ەرەكشەلىگى جايلى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ: «قازاق ليريكاسىنا تۇمانبايدىڭ «مەنى» قوسىلعالى پوەزيامىزدىڭ ۇلتتىق اجارى اشىلا ءتۇستى. ءمورى قاشقان، سۋدىراق، جارامساق تىركەستەرگە، ستيليستيكالىق وراي-ورالىمدارعا بۇل اقىننىڭ پوەزياسىنان ورىن تابىلماي قالدى. سونىڭ ەسەسىنەن قازاقى تۇسىنىك، كەڭدىك، جىلىلىق، اقىلدى ءازىل ءوز جۇيەسىن تاۋىپ، ويىڭدى ءوسىرىپ، جانىڭدى جادىراتار جولدار ادەبي قورىمىزعا سان جىلدار تولاسسىز قۇيىلۋدا...» دەگەن بولاتىن.

    تۇماعاڭ انگە ارنالعان ماتىندەردى وتە كوپ جازعان اقىن. تەگىندە، اۋەنىڭ قانشا جەردەن تاماشا بولىپ تۇرسا دا، ەگەر ءسوزى كەلىسپەسە ونداي ءان جۇرەكتەرگە جەتپەيدى. ءاننىڭ ءماتىنى تىلگە جەڭىل، كوڭىلگە قونىمدى، تۇيسىككە تۇسىنىكتى بولسا عانا حالىقتىڭ ماحابباتىنا بولەنەدى. بۇل تالاسسىز اقيقات. سوندىقتان كومپوزيتورلار مىقتى اقىندارعا ءسوز جازدىرۋعا مۇددەلى. ال مۇندايدا تۇماعاڭا جەتەر جۇيرىكتەر از. ەركەعاليدان باستاپ نۇرعيسا، ءشامشى، اسەت سىندى ساز ونەرىنىڭ ساڭلاقتارى ارنايى تاپسىرىسپەن تۇمانبايعا ءان ءماتىنىن جازدىرۋى تەگىن ەمەس. مىسالى، «قۇستار قايتقاندا» ءانىنىڭ ءسوزىن نۇرەكەڭ تۇمانبايدى ۇيىنە شاقىرىپ الىپ جازدىرىپتى. الدىمەن كۇيساندىقتا ويناپ، اۋەنىن تىڭداتقان ەكەن. سولان كەيىن اقىن وتىرا قالىپ، از ۋاقىتتا ءماتىنىن دايىن ەتكەن. ءوزى قايتىس بولاردا  الاشتىڭ اسا تۋعان ارداقتىسى نۇرعيسا: «مەنى شىعاراردا مايگۇل قازتۇرعانوۆانىڭ ورىنداۋىندا «قۇستار قايتقاندا» ءانى ويناپ تۇرسىن!» دەپ امانات ايتۋىن ولەڭ مەن اۋەن قۇدىرەتىن مويىنداۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون شىعار.

    ال، كوپتەگەن حالىقتىق اندەرىنە ولەڭ شىعارتقان ءشامشى تۇماعاڭا اۋەنىن ىڭىلداپ ايتىپ، مازمۇنى قانداي بولۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەتىن بولعان. ءبىر جولى كەزدەسۋگە شاقىرىپ، ءبىر سازدى ايتا جونەلىپتى. سوڭىنان: «بۇل ءوزى بيلەپ ءجۇرىپ ايتاتىن ءان بولسىن» دەگەن تىلەگىن قوسا جەتكىزگەن.  تابان استىندا تۋعان ولەڭگە «باقىت قۇشاعىندا» دەگەن ات بەرىلىپ، ۋماشتالعان قاعازدى ءشامشى: «سەن باسقا بىرەۋلەرگە بەرىپ قويۋىڭ مۇمكىن» دەپ قالتاسىنا سالىپ العان كورىنەدى. «قايران مەنىڭ جۇرەگىم، جاس جۇرەگىم»، «عاشىق جۇرەك، قايدا اپارىپ سوعاسىڭ»، «ەكى جۇلدىز»، «دوس تۋرالى جىر»، «جازدىڭ كۇنى بارقىت ەدى ادەمى»، شاقىرادى كوكتەم»، «جۇرەگىم مەنىڭ» سياقتى الدەقاشان حالىقتىڭ قاسيەتىنە اينالىپ كەتكەن اندەر وسى تۇماعاڭنىن جۇرەگىنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

    ءيا، تۇمانباي اقىن ارناۋ ولەڭدەردى دە كوپ جازعان. وسى ءۇشىن سىن تەزىنە الىنعان كەزدەرى دە از ەمەس. الايدا، عۇمىرى – جىرعا، جىرى – عۇمىرىنا اينالىپ كەتكەن اقىنعا «سەن نەگە تىلەكتى قارا سوزبەن ەمەس، ولەڭمەن ايتاسىڭ؟» – دەپ كىنا قويۋعا بولادى ما؟!. ەڭ باستىسى ولەڭگە دەگەن ادالدىعىن ومىرىنە شامشىراق ەتكەن اقىن ارناۋلارىنا دا ۇلكەن مەن بەرگەن، ونىڭ كوركەم دە ساپالى شىعۋىن ۇمىتپاعان. وسى ارناۋلارىنان-اق بۇتىندەي ءبىر عاسىردىڭ ادامدارىنىڭ كوركەم پورترەتىن جاساپ شىعۋعا بولار ەدى. ال بۇعان دا ولشەۋسىز دارىن مەن ۋاقىت كەرەك-اۋ. قۇدايدىڭ ولشەپ بەرەتىن قىسقا عۇمىرىندا 40 تومنان اسا ولەڭمەن جازىلعان ماحاببات داستانىن جازىپ قالدىرۋ ءار اقىننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن اۋىر دا ازاپتى، سويتە تۇرا راحاتى مەن ءلاززاتى مول جۇمىس بولسا كەرەك. ول تۇماعاڭ سياقتى تۋما تالانتتار عانا اتقارا الاتىن شارۋا.

         ح        ح       ح

سويتكەن اقىن وسىدان تۋرا ءتورت جىل بۇرىن ومىردەگى دوسى، ونەردەگى ارىپتەسى، ارالارىنا قىلاۋ تۇسپەگەن قۇرداسى قادىردى الدىنا سالىپ، قوڭىر كۇزدىڭ اقىرعى جايماشۋاعىنا ىلەسىپ اتتانىپ كەتە باردى. تۇمانبايداي اقىن تۋمايدى دەدى قارالى جيىنعا كەلگەندەر. كەيىنگىلەر جەتە تۋار، كەتە تۋار، بالكىم وتە تۋار... قالاي بولعاندا دا تۇمانباي دارا قالپىندا، جالعىز قالپىندا، مۇڭدى قالپىندا، قورعانسىز قالپىندا قالا بەرمەك. تەك، وسى جالعىزدىقتى حالقىنىڭ وعان دەگەن ماحابباتى سەزدىرمەيدى. قازاق دەگەن حالىق جەر بەتىندە امان تۇرعاندا تۇمانباي اقىن ولمەيدى. ونىڭ ماڭگىلىك عۇمىرى – جىر عۇمىرى ءوزى شەكسىز سۇيگەن ەلىمەن بىرگە جاساي بەرەدى!!!

    P.S. وسى ماقالانى دايارلاۋ كەزىندە تۇمانباي مولداعاليەۆ 25 جىلداي جەتەكشىلىك ەتكەن «بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ قارا شاڭىراعىنا دا باس سۇققانمىن. باسىلىم تىزگىنىن اعاسىنان قابىلداپ الىپ، ەندى اقىننىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان ەستەلىك كىتاپ دايىنداپ وتىرعان باس رەداكتور دۇيسەن ماعلۇموۆپەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن. اڭگىمە اراسىندا سىڭار قوزىداي ءبىر جۇرگەن قازاقتىڭ قوس شايىرىنىڭ ءبىرى – قادىر مىرزا-الىگە جەرلەستەرىنىڭ كورسەتىپ جاتقان قۇرمەتى دە ايتىلدى. 80 جىلدىق مەرەيتويى دۇركىرەپ ءوتىپ، ورال قالاسىندا اقىن اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعى اشىلدى، داڭقتى جەرلەسىنە ەكى جەردەن ەسكەرتكىش ورناتىلدى. مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلگەنى ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. ال، ءبىز بولساق، تۇمانبايعا قاتىستى وسىنىڭ ءبىرىن دە جاساماعانىمىز جاسىرىن ەمەس. دايىن تۇرعان كىتاپتىڭ تاعدىرى دا كۇماندىلەۋ كورىنەدى.  وسىندايدا جىر قۇلاگەرى ءىلياستىڭ: « ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە، ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى...» دەگەن ساۋەگەيلىك جىرى ويعا ورالادى. دەگەنمەن، الماتى وبلىسى دا اسىلىن ارداقتاۋعا قابىلەتتى دەگەن سەنىم كوكىرەگىمدە قولامتاداي مازداپ جاتتى!

قۋات قايرانباەۆ،

«جەتىسۋ» گازەتى

الماتى وبلىسى.

 اقىندار اقىن تۋرالى...

...بۇل تۇمانباي – تاڭعاجايىپ اقىندىعىمەن قوسا تاڭعاجايىپ ادام. ول ادامدى ءسۇيۋ ءۇشىن، وعان سەنۋ ءۇشىن تۋعان...

ءابدىلدا تاجىباەۆ.

   ...تۇمانبايدىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ جۇرەگى – قىلاۋ تۇسە قويماعان ءسابيدىڭ مىنەزىندەي. نەسىن دە بولسىن جاسىرماي جايىپ سالادى، قالتارىس-بۇلتارىسى جوق...

     ... تۇمانبايدىڭ اقىندىعىنىڭ ءوزى ونىڭ سەنگىشتىگىندە. قۋانا دا، كۇيىنە بىلەتىندىگىندە، ءوزىن-ءوزى سارىلا زەرتتەگىشتىگىندە...

مۇقاعالي ماقاتاەۆ.

...ءبىزدىڭ پوەزيامىزدا ۇلكەندى-كىشىلى الۋان اۋەندى اقىندار بار. سول اۋەندەردىڭ اراسىنان اسا ءبىر نازدى ناشپەن، نازىك سىرمەن ەسەتىن لەبىز – تۇمانباي مولداعاليەۆ جىرلارى. ولەڭ الەمىنە العاشقى ءۇن قوسقان البىرت شاعىنان باستاپ-اق تۇمانباي ءوزىنىڭ ليريكالىق تەبىرەنىسىمەن ولەڭ سۇيگىش جاس قاۋىمدى، ءبىز سەكىلدى اقىن اعالارىن دا ايرىقشا سۇيسىندىرگەن جان. تۇمانباي – پوەزيامىزدىڭ كورنەكتى، مەرەيلى اقىنى...

قاليجان بەكحوجين.

...تۇمانباي سەكىلدى اقىنى بار قازاق پوەزياسى باقىتتى پوەزيا. قاشاندا ونىڭ باقىتىن جاسايتىن وسىنداي-وسىنداي ءىرى اقىندار عوي...

عافۋ قايىربەكوۆ.

...تۇمانباي ولەڭى توگىلىپ تۇرادى. تاۋ بۇلاعىنىڭ اعىسىنداي تابيعي، زاڭدى، ءارى ەكپىندى، لەپتى، ءارا تازا، ءمولدىر. كىدىرىسسىز، ءمۇدىرىسسىز، ءسۇرىنىسسىز. شىنشىل، بۇكپەسىز، اشىق-جارقىن. «وسىڭ جالعان-اۋ، ءاي قايدام؟!» دەگىزبەيدى. جەتكىزبەي ايتقان جەرلەرى بار شىعار. ورتا جولدا ۇزگەن تۇستارى دا تابىلار. ال بۇرا سويلەگەن، بۇلدىر سويلەگەن كەزدەرى كەزدەسپەيدى دەسەم، وعان كۇدىكتەنۋشىلەر تابىلا قويار ما ەكەن؟...

مۇزافار الىمباەۆ.

تۇمانباي مولداعاليەۆ – وتە ءونىمدى اقىن. قاشان كورسەڭ دە ميۋا جەمىسىن كوتەرە الماي، بۇتاقتارىمەن جەر تىرەگەن الما اعاشى سياقتى. ونىڭ بەرىپ ۇلگەرگەنىن جيناپ ۇلگەرمەيتىن كەزدەرىمىز دە بولادى. جاسىراتىنى جوق،تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ وسىنشا «اشقاراق» شىعارماشىلىق تابەتىنە اركىم ءارتۇرلى قارايدى. ءار جاڭا جيناعى سايىن ەندى نە ايتار ەكەن، ەندى قايتەر ەكەن دەپ وتىرعان وقىرمان. جەمىس مول بولعان سايىن ۇساق بولادى دەۋشىلەر دە كوپ... ونى تۇمانبايدىڭ ءوزى دە ەستىپ ءجۇر. كەيدە ونداي-ونداي پىكىرلەر اقىن تابىسىن جوققا شىعارسا، اقىن ولەڭدەرى ونداي پىكىرلەردىڭ ءوزىن جوققا شىعارىپ كەلەدى. ونەردەگى تۇمانباي ماعان وسىنىسىمەن قىمبات...

قادىر مىرزا ءالي.

Abai.kz